18 Erdoğan ın ziyareti sırasında Türk ve İranlı yetkililer siyasi, ekonomik ve bölgesel işbirliğini artırma yönünde kararlılıklarını ortaya koymuştur. İnceleme Bayram SİNKAYA ODTÜ Atatürk Üniversitesi Araştırma Görevlisi ORSAM Ortadoğu Danışmanı bayramsinkaya@orsam.org.tr BAŞBAKAN ERDOĞAN IN TAHRAN ZİYARETİNİN SONUÇLARI VE TÜRKİYE İRAN İLİŞKİLERİNİN SINIRLARI Erdoğan s Visit to Iran and Limits of Turkey Iran Relations Abstract This article analyses the outcomes of the Turkish PM Erdoğan s visit to Iran on October 26-28, 2009. Because it was paid at a critical juncture related to recent developments in Iran and so-called Middle Easternization of Turkish foreign policy, Erdoğan s visit drew much attention in the circles of international politics. Especially Erdoğan s declaration of his support for Iran s peaceful nuclear program created an anxiety in the Western pundits for the course of relations between Turkey and Iran. This article argues that despite improvement in bilateral relations there are several factors limiting Turkey Iran relations, and neither of the parties intended to overcome those issues like the adverse affect of their different relations with the West, ideological/political differences regarding the regional developments and the regional rivalry. In result, Erdoğan s visit was focused on bilateral economic relations, rather than establishing high level strategic cooperation between the two countries.
19 Erdoğan ın Tahran ziyareti sırasında bölgesel işbirliğinin bu denli vurgulanmasına rağmen iki ülke ya da bölge ülkeleri arasında bu yönde somut bir mekanizma ortaya konulmamış, işbirliğinin adresi olarak İslam Konferansı Örgütü, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve D-8 gibi atıl örgütler gösterilmiştir. Başbakan Recep Tayip Erdoğan 26-28 Ekim tarihlerinde İran a resmi bir ziyarette bulundu. Erdoğan a bu ziyaret esnasında Dışişleri ve Enerji Bakanları ile Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı, milletvekilleri, çok sayıda gazeteci ve işadamının bulunduğu bir heyet eşlik etti. Bu heyet İran Devrimi nden bu yana Türkiye yi temsilen İran a giden en kalabalık heyet olmuştur. Bu ziyaret, hem İran ın hem de Türkiye nin uluslararası siyaset gündeminde ön sıralarda olduğu bir döneme denk gelmesi nedeniyle ilgi çekmiştir. Zira Erdoğan ın Tahran ı ziyaret ettiği sıralarda Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı nın (UAEA) denetçileri, İran ın yeni ortaya çıkan nükleer tesisinde incelemeler yapıyordu. Yine uluslararası siyaset gözlemcileri İran ın 5+1 grubu ile müzakereleri sırasında UAEA nın ortaya koyduğu öneriye İran ın yüzde 3.5 oranında zenginleştirilmiş uranyum stokunun Rusya ve Fransa ya gönderilerek yüzde 20 oranında zenginleştirilip nükleer yakıt olarak İran a geri verilmesi vereceği cevabı bekliyordu. Ayrıca Başbakan Erdoğan ın İran ziyaretinin ardından ABD ye gidecek olması, Türkiye nin ABD ile İran arasında arabuluculuk yapacağı spekülasyonlarına neden olmuştu. Diğer taraftan, Türk dış politikasında Ortadoğu nun ağırlığının artmasına paralel olarak Türkiye İran arasındaki ilişkilerin gelişmesi, Türkiye nin bölgesel politikalarındaki yönelime dair birtakım tartışmaların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Özellikle Ekim ayının başlarında Türkiye nin Suriye ve Irak ile gerçekleştirdiği Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Toplantıları ve Erdoğan ın Pakistan ziyareti sırasında Yüksek Düzeyli İşbirliği Anlaşması nın imzalanması, Türkiye nin yeni Ortadoğu politikasında İran ın yeri ile ilgili sorulara ve tartışmalara yol açmıştır. Türkiye nin Erdoğan ın başbakanlığı döneminde Batı ile ilişkilerini zayıflatarak, Ortadoğu da İran başta olmak üzere Batı karşıtı ve İslamcı rejimlerin oluşturduğu eksene kaymaya başladığı iddia edilmiştir. 1 İsrail ile ilişkilerin gerilmeye başladığı ve AB ile ilişkilerin yavaşladığı bir dönemde Türkiye Başbakanı Erdoğan ın kalabalık bir heyetle İran ı ziyaret etmesi; İran Cumhurbaşkanı Ahmedinecad ı dostumuz diye anması; ve bir süredir nükleer programının barışçı olduğunu söyleyerek İran ı savunması hatta nükleer silahlara sahip ülkelerin bu konuda İran a baskı yapmasının adil olmadığını söylemesi bu çerçevedeki tartışmaları şiddetlendirmiştir. Bu yazıda Türkiye ile İran arasındaki ilişkiler Erdoğan ın İran ziyareti ekseninde değerlendirilmektedir ve Türkiye İran ilişkilerinin stratejik ilişkiye dönüşmediği, iyi komşuluk ilişkileriyle sınırlı kaldığı öne sürülmektedir. Nitekim Erdoğan ın İran ziyareti sırasında iki ülke arasındaki ekonomik ilişkiler ön plana çıkmış; ne bölgeye yönelik ortak politikalar belirlenmiş ne de ikili ilişkilerin yüksek düzeyli işbirliği seviyesine çıkarılmasına karar verilmiştir. Türkiye İran İlişkilerinde Değişim Erdoğan, İran ziyaretinin hemen öncesinde The Guardian a verdiği demeçte İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad ın Türkiye nin dostu olduğunu ve Türkiye ile İran arasında hiçbir problem bulunmadığını söylemiştir. 2 Gerçekten de Ahmedinecad ın cumhurbaşkanlığı sürecinde, yani geçen dört yılda, Türkiye İran ilişkilerinde herhangi bir sorun yaşanmamıştır. İran ın Cumhurbaşkanı Ahmedinecad ın Batı ve Siyonist karşıtı söylemi ile nükleer programı nedeniyle Batı ile yaşadığı gerginlik Türkiye yi tedirgin etmişse de bu durumun ikili ilişkilere olumsuz bir etkisi olmamıştır. Ahmedinecad döneminde İran ın Batı ile ilişkileri gerginleşirken Türkiye İran ilişkileri ilerleme kaydetmiş,
20 Başbakan Erdoğan ın Tahran ziyaretine damgasını vuran gelişmelerden birisi de İran ın nükleer programına verilen desteğin yinelenmesi olmuştur. Ağustos 2008 de Ahmedinecad ın İstanbul a yaptığı ziyaretle ikili ilişkiler zirveye çıkmıştır. Türkiye ile İran arasında ilişkilerin bu derece ilerlemesini sağlayan çeşitli nedenler vardır. Bu nedenlerden birincisi, iki ülke liderlerinin Türkiye ile İran rejimleri arasındaki ideolojik farklılıkları ikili ilişkilerde göz ardı etmesi ve içişlerine karışmama prensibi çerçevesinde hareket etmeye başlamasıdır. 1980 li ve 1990 lı yıllarda Türk ve İranlı liderlerin ve temsilcilerin, iki ülke rejimleri ve kimi dâhili gelişmeler hakkında ideolojik açıklamalarda bulunmaları önemli krizlere neden olmuştur. Bu nedenle Türk ve İranlı yetkililer bu konuda daha dikkatli davranmaya başlamıştır. Mesela Türk yetkililer, İran da seçim sonrası ortaya çıkan gerginlikler için içişlerine müdahale etmeme prensibi çerçevesinde yorum yapmaktan kaçınmış ve Türkiye, Ahmedinecad ı yeniden cumhurbaşkanı seçilmesi vesilesiyle tebrik eden ilk ülkelerden birisi olmuştur. Bu dönem zarfında İran ın da Türkiye nin içişlerine karışmaktan sakındığı ve Türkiye deki önemli gelişmeler hakkında yorum yapmaktan kaçındığı gözlemlenmektedir. Keza, geçen on yılda, iki ülke ilişkilerindeki en büyük sorunlardan birisi İran ın İslamcı ve ayrı-
21 Türkiye ile İran arasındaki işbirliğinin güvenlik ve ekonomik ilişkiler olmak üzere iki boyutu vardır. Erdoğan ın ziyareti sırasında da güvenlik ile ilgili olarak terörle mücadelede istihbarat paylaşımı konusu görüşülmüştür, ancak bu ziyaret sırasında daha çok ekonomik ilişkiler üzerine odaklanılmıştır. lıkçı Kürt terör hareketlerini desteklediği iddiası olmuştur. Günümüzde bu konular önemini yitirdiği gibi sınır güvenliğinin sağlanması ve terörizme karşı mücadelede işbirliği Türkiye İran ilişkilerinde ön plana çıkmıştır. Yani önceleri PKK faaliyetleri Türkiye ile İran arasında ciddi sorunlara yol açarken şimdi iki ülkeyi işbirliği yapmaya sevk eden bir faktör olmuştur. Son olarak, Türkiye ile İran arasındaki iktisadi ilişkilerin kayda değer biçimde ilerlediği görülmektedir. İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2002 yılında 1,2 milyar dolar düzeyinde iken bugün 10 milyar dolar seviyesine çıkmıştır. 1990 lı yıllarda Türkiye ile İran arasındaki iktisadi ilişkiler ikili ticaret ilişkileri ve ulaştırma alanlarında işbirliği ile sınırlı iken günümüzde bu ilişkilere enerji işbirliği boyutu eklenmiştir. Erdoğan ın Tahran Ziyaretinin Yansımaları Kalabalık bir heyetle 26 Ekim de Tahran a giden Erdoğan, İran da yüksek düzeyde kabul görmüştür. Bu ziyaret kapsamında Erdoğan, İranlı muadili, Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı Muhammed Rıza Rahimi nin dışında, İran Meclis Başkanı Ali Laricani, Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri Said Celili ile görüşmüş; Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad ve İslam Devrimi Rehberi Ayetullah Ali Hamanei tarafından kabul edilmiştir. Erdoğan ın İran daki temasları sırasında ikili ilişkilerin yanı sıra bölgesel işbirliği konusu öne çıkmıştır. Hem İranlı liderler ile görüşmeleri sırasında hem de Türk-İran İş Forumu nda yaptığı konuşmada bölgesel sorunlar karşısında bölgesel işbirliğinin önemini vurgulayan Erdoğan, Bölgesel meselelerin çözümü bölgenin dışından gelecek güçlerle çözülmez, bugüne kadar da çözülemedi. Meselelerin içeriden, bölge ülkelerinin inisiyatifi ve işbirliğiyle çözülmesi gerekiyor, demiştir. 3 Erdoğan, bölgenin etkin ve önemli iki ülkesi olarak İran ve Türkiye nin bölgesel sorunları çözümünde önemli rol oynamaları gerektiğini belirtmiştir. 4 İranlı liderler ise bu ziyaretler sırasında Türkiye nin Gazze saldırısı ve kuşatması karşısındaki tutumu nedeniyle Başbakan Erdoğan a tebriklerini sunmuşlar ve Türkiye nin İslam dünyası ile yakınlaşması ndan duydukları memnuniyeti ifade etmişlerdir. Türk hükümetinin Filistin halkından yana tavrını doğru, İslami ve akıllıca bulduğunu söyleyen Ayetullah Hamanei, böylesi tavırların, Türkiye nin İslam dünyasındaki konumunu güçlendireceğini ileri sürmüştür. Hamenei, Erdoğan ın açıklamalarına benzer şekilde ama Batı yı vurgulayarak, bölge meselelerinde Batı reçetesinin işe yaramayacağını söylemiş, bu sorunların giderilebilmesi için İran ve Türkiye nin dostça ve kardeşçe yan yana çaba göstermeleri gerektiğini belirtmiştir. Hamanei, Erdoğan ile görüşmesinde bölgesel işbirliği önerisini somutlaştırarak İran, Türkiye, Suriye ve Irak ın doğru ve planlı bir şekilde işbirliği yapmalarının zorunlu olduğunu ifade etmiştir. 5 Ancak Erdoğan ın ziyareti sırasında bölgesel işbirliğinin bu denli vurgulanmasına rağmen iki ülke yada bölge ülkeleri arasında bu yönde somut bir mekanizma ortaya konulmamış, işbirliğinin adresi olarak İslam Konferansı Örgütü, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve D-8 gibi atıl örgütler gösterilmiştir. Başbakan Erdoğan ın Tahran ziyaretine damgasını vuran gelişmelerden birisi de İran ın nükleer programına verilen desteğin yinelenmesi olmuştur. Erdoğan, bir süredir nükleer programının barışçı olduğunu söyleyerek İran ı savunmakta ve nükleer silahlara sahip ülkelerin bu konuda
22 İran a baskı yapmasının adil olmadığını belirtmektedir. Bu görüşlerini Cumhurbaşkanı Ahmedinecad ile görüşmesinde tekrar eden Erdoğan, Muhammed Rıza Rahimi ile görüşmesinde, nükleer enerjinin İran ın hakkı olduğunu ifade etmiş ve Türkiye nin İran ın bu hakkını her platformda savunacağını belirtmiştir. Erdoğan, İran dostu olarak tüm uluslararası platformlarda İran halkının hakkını savunuruz ve bundan başka hiçbir ülke ile müzakere etmeyiz demiştir. 6 Türkiye, bu meselenin çözümünde askeri yöntemleri doğru bulmadığını defalarca belirtmiş; ekonomik yaptırımların da işe yaramadığını, aksine bölge halkına ve ülkelerine zarar verdiğini ileri sürerek soruna diplomatik bir çözüm bulunmasını istemiştir. İran ın Cenevre müzakerelerindeki tutumunu olumlu bularak Batı nın da müzakerelerde yapıcı olmasını isteyen Erdoğan, Rahimi ile düzenlediği basın toplantısında nükleer soruna bulunacak çözümün hem İran ın barışçı nükleer programını sürdürebilmesini hem de uluslararası kaygıları yatıştırması gerektiğini belirtmiştir. 7 Her fırsatta Türkiye nin bölgesinde kitle imha silahlarına tamamen karşı olduğunu belirten Erdoğan, İran a desteğinin nükleer programının barışçı sınırlar çerçevesinde kalmasına bağlı olduğunu ima etmiştir. 8 Türkiye zaman zaman İran ın nükleer programı etrafındaki sorunların çözümü için üzerine düşen her şeyi yapmaya hazır olduğunu belirtmiş ve İran ile Batı ABD arasında arabulucu olma niyetini ima etmiştir. Bununla birlikte Erdoğan ın İran ziyaretinin ardından ABD ye gidecek olması, Türkiye nin arabuluculuk yaptığı düşüncesini doğurmuştur. Ancak Erdoğan Tahran da yaptığı açıklamada bu iddiayı kesin bir dille reddetmiş; görüşmelerin asıl ekseninin nükleer konu değil, ikili işbirliği olduğunu belirtmiştir. Türkiye ile İran arasındaki işbirliğinin güvenlik ve ekonomik ilişkiler olmak üzere iki boyutu vardır. Erdoğan ın ziyareti sırasında da güvenlik ile ilgili olarak terörle mücadelede istihbarat paylaşımı konusu görüşülmüştür, ancak bu ziyaret sırasında daha çok ekonomik ilişkiler üzerine odaklanılmıştır. İki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin ise, yukarıda bahsedildiği gibi, ikili ticari ilişkiler, ulaşım-nakliye ilişkileri ve enerji alanında işbirliği olmak üzere üç boyutu vardır. İki ülke arasında ticaret hacmi 2008 yılı itibariyle 10 milyar dolar düzeyine çıkmış olmasına karşın Türkiye aleyhine büyük bir dengesizlik söz konusudur. Türkiye nin, İran a ihracatı 2 milyar dolar, İran dan ithalatı ise 8 milyar dolar civarındadır. Bu dengesizliğin düzeltilmesi çağrıları ve çabaları Türkiye İran ilişkilerinin en önemli gündem maddelerinden birisidir. Erdoğan ın İran ziyaretinde de bu dengesizliğin giderilmesi ve iki ülke arasındaki ticaret hacminin artırılması gündeme gelmiştir. Nitekim Erdoğan, iki ülke arasındaki ticaret hacminin 30 milyar dolara çıkarılmasını hedeflediklerini belirttikten sonra bu konunun, ziyaretinin ana esprisi olduğunu söylemiştir. İki ülke ticari ilişkilerinin geliştirilmesi temennilerine paralel olarak ticaretin önündeki engellerin kaldırılması ve yeni işbirliği imkânları tartışılmıştır. Özellikle nakliye işlemleri sırasında ortaya çıkan sorunlara ve İran ın uyguladığı yüksek gümrük oranlarına dikkat çekilmiştir. Bu sorunlara işaret eden Erdoğan, İran dan ekonomiyi tamamen rekabete açarak korumacılığı bırakmasını istemiştir. 9 Rahimi ise, Geçmişte kalan sorunlar nedeniyle birbirimizi eleştirmek yerine, bugüne kadar gerçekleştirilmiş protokollerin önünü tıkayan ne kadar sorun varsa, İran tarafı olarak hepsini ortadan kaldırmaya kararlıyız, diyerek İran ın bu konuda gayret edeceğini dile getirmiştir. 10 Erdoğan ın İran temasları sırasında iki ülke arasında ekonomik ilişkilerin artırılması ve ticaretin kolaylaştırılması amacıyla bazı projeler gündeme gelmiştir. Bu projelerden birincisi sınırın her iki tarafında da serbest bölge lerin kurulmasıdır. Serbest bölge için Van ve Iğdır ın adı geçmektedir ancak bu konuda henüz kesin karara varılmamıştır. 11 İran tarafının bu bölgelere ucuz enerji temin etmesi, buna karşılık Türkiye nin de teknoloji ve altyapı ihtiyaçlarını karşılaması beklenmektedir. Ayrıca, vergi gibi üretim maliyetleri açısından da avantajlı konuma getirilecek bu bölgelerden üçüncü ülkelere de satış yapılmasının önü açılacaktır. Kapsamlı bir serbest sanayi bölgesinin kurulması halinde, otoyollar, havaalanları, demir yolları gibi başka yatırımları
23 Batı /ABD etkisi Türkiye İran ilişkilerini sınırlayan tek faktör değildir. İki ülke arasındaki ideolojik/siyasi farklılıklar, bölgesel rekabet ve bölgesel politikalara yönelik bakışlarındaki esaslı farklılıklar Türkiye ile İran ın ilişkilerini sınırlayan diğer faktörlerdir. da tetiklemesi beklenen bu projeye sınır bölgelerinin kalkınması açısından büyük önem verilmektedir. 12 İki ülke arasında ticaretin kolaylaştırılması amacıyla gündeme getirilen ikinci proje, milli paralarla ticaretin önünün açılması olmuştur. Türkiye, Merkez Bankası kanununda yaptığı bir değişiklik ile sınırdaş ülkelerle kendi ulusal para birimleri üzerinden ticaret yapma imkânı sağlamış ve İran dan da bu konuda adım atmasını beklemiştir. 13 İran tarafı bu çağrıya olumlu yaklaşmış, nihayet Erdoğan ın ziyareti sırasında bu konuda mutabakata varılmıştır. Ticari ilişkilerin artması yönünde psikolojik etkisi olduğu düşünülen yerli para ile ticaret yapılması durumunda kur farkından kaynaklanan kayıpların da önlenmesi beklenmektedir. Hem milli para ile ticaretin önünün açılması için hem de iki ülke arasındaki mali transferlerin kolaylaştırılması için Türk ve İran bankalarının karşılıklı olarak şube açmaları hususu görüşülmüştür. Bankaların özellikle Türk ve İran parası üzerinden kredi vermesi ve milli paralar üzerinden döviz hesabı açması beklenmektedir. Ancak İran daki bankacılık sisteminin uygulamaya geçiş açısından sıkıntı yaratması beklenmektedir. İran da bankacılığın uluslararası sisteme entegre olmaması ve İran Merkez Bankası nın piyasadaki ağırlığı nedeniyle milli para ile ticaretin zor olduğu ileri sürülmektedir. 14 Ayrıca İran ın bankacılık sisteminin kara para aklama ve terörizmin mali kaynaklarının önlenmesi çerçevesinde işbirliği yapmadığı gerekçesiyle yaptırım tehdidi altında olması, Türkiye ile İran arasında bankacılık alanında işbirliğini zora sokacaktır. 15 İki ülke arasındaki iktisadi ilişkilerin artırılması amacına dönük olarak nakliye işlemlerinin kolaylaştırılması için Erdoğan ın İran ziyaretinde yeni bir proje daha ortaya konulmuştur. Görüşmeler sırasında Trabzon limanı ile İran ın Bandar Abbas limanı arasında geniş bir mal taşıma ağının kurulması konusu görüşülmüştür. Rahimi, İran tarafında Bender Abbas limanı ve civarından kara, deniz, hava ve demiryolu vasıtasıyla Trabzon a bir hat kurmayı düşündüklerini belirtmiş ve bu projenin iki ülke arasında gerçekleştirilebilecek en büyük proje olduğunu ifade etmiştir. Yine bu bağlamda İran tarafı, Türkiye ile İran arasında ortak uçak şirketi kurulmasını önermiştir. 16 Bu konularda önümüzdeki dönemlerde daha somut adımların atılması beklenmektedir. Aralık ayında Türkiye de yapılacak olan 21. Karma Ekonomik Komisyon toplantısı bu aşamada önemli bir adım olacaktır. Nitekim Rahimi, bu konulardaki çalışmaların gerçekleştirilmesi için üç ay içinde İran dan bir heyetin Türkiye ye gelerek çalışmalara başlayacağını belirtirmiş, başka bir İran heyetinin de Türkiye de İran bankası ile İran da Türk bankası kurulması için kısa zamanda Türkiye yi ziyaret edeceğini bildirmiştir. 17 Erdoğan ın İran ziyareti sırasında enerji alanında daha somut adımlar atılmış; iki anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşmalardan birisi Türkiye ve İran sınırlarında biri 4000 diğeri 2000 megavat olmak üzere toplam 6000 megavat kapasiteli iki elektrik santrali kurulması anlaşmasıdır. 18 Enerji alanında atılan adımların ikincisi, Türkiye ve İran arasında Kasım 2008 de imzalanan doğalgaz anlaşması mutabakat zaptının yenilenmesi dir. Bu anlaşmanın üç önemli unsuru vardır; Türkiye nin Güney Pars doğalgaz havzasında arama ve üretim yapması; üretilecek gazın yüzde 50 sinin kullanım hakkının Türkiye ye
24 verilmesi ve Türkmen gazının İran toprakları üzerinden Türkiye ye sevki. TPAO nun İran da doğalgaz aramak ve üretmek amacıyla 4 milyar dolar civarında yatırım yapması beklenmektedir. Ancak Türkiye daha önce kendisine tahsis edilen doğalgaz alanlarının nispeten daha zengin sahalarla değiştirilmesini istemektedir ve bu amaçla bir çalışma grubu kurulmuştur. Öncelikle rezervlerin tespit edilerek bir çerçeve anlaşması yapılması beklenmektedir. Burada üretilecek gazın yüzde 50 sinin kullanım hakkının Türkiye ye verilmesi Türkiye üzerinden veya Türkiye içinde pazarlama hakkına sahip olması anlamına gelmektedir ki bu hususun Türkiye yi Avrupa ülkeleri ve Nabucco projesi için doğalgaz tedarikçisi konumuna getireceğine dikkat çekilmektedir. Arama faaliyetleriyle alakalı detaylar, çıkarılan gazın taşınması ve Türkiye de ya da Türkiye üzerinden Avrupa ya satılması konuları taraflar arasında daha sonra belirlenecektir. 19 Bu hususların netleştirilmesi için taraflar arasındaki görüşmelerin Kasım ayında başlaması ve üç-dört ay sürmesi beklenmektedir. Ancak bu sürenin oldukça iyimser olduğu kaydedilmektedir. Her iki ülkeden kaynaklanan teknik sorunların yanı sıra böyle bir yatırımın yapılabilmesi için gerekli kaynak konusu belirsizliğini korumaktadır. 20 Nitekim bu konudaki çalışmaların uzun zaman önce başlamasına ve bu yönde ilk mutabakat zaptının Temmuz 2007 de imzalanmış olmasına rağmen nihai imzanın hâlâ atılmamış olması dikkat çekicidir. Sonuç Başbakan Erdoğan ın İran ziyareti sırasında üst düzey kabul görmesi ve iki ülke arasındaki ticaret hacminin iki yıl içinde üç kat artırılmasının hedeflenmesi, Türkiye ile İran arasındaki ilişkilerin oldukça ilerlediğini göstermektedir. Bu ziyaret sırasında Türk ve İranlı yetkililer siyasi, ekonomik ve bölgesel işbirliğini artırma yönünde kararlılıklarını ortaya koymuştur fakat Erdoğan ın İran daki temasları sırasında ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi hususu daha ön planda olmuştur. Türkiye İran ekonomik ilişkilerinde karşılaşılan sorunların çözümlenmesi, özellikle ticari ilişkilerin önündeki engellerin kaldırılması ya da azaltılması konusunda somut adımlar atılamamıştır. Ancak taraflar bu yöndeki iradelerini beyan etmiştir ve kısa bir süre içerisinde bu konuda çalışmalara başlanılması beklenmektedir. Ayrıca bu ziyaret sırasında ekonomik ilişkilerin ilerletilmesi amacıyla yeni projeler ortaya konulmuştur. Uygulamaya geçirilmesinde bir takım sorunlarla karşılaşılması muhtemel bu projelerin ortaya konulması dahi iki ülkenin ileriye yönelik işbirliği perspektiflerini göstermesi açısından önemlidir. Bununla birlikte iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin önündeki engellerin kaldırılması hususunda somut adımların hızlı bir şekilde atılamaması ve uygulanması şüpheli ekonomik işbirliği projelerinin ortaya konulması iki ülke ilişkilerindeki sınırı ortaya koymaktadır. Keza Erdoğan ın İran ın barışçı nükleer programına verdiği desteği yinelerken bu konuda bulunacak çözümün uluslararası kaygıları yatıştırmasını istemesi ve Türkiye nin bölgesinde kitle imha silahlarına tamamen karşı olduğunu ifade etmesi, Türkiye nin İran a olan nükleer desteğinin sınırını göstermiştir. Yine iki ülkenin Filistin ve Irak gibi kimi bölgesel sorunlar karşısındaki benzer tutumlarına ve bölgesel işbirliğinin önemini vurgulamalarına rağmen bu konuda somut adım atılmamış olması da Türkiye İran ilişkilerinin bölge düzeyindeki sınırını göstermektedir. Türkiye İran ilişkilerindeki / işbirliğindeki sınırları/sınırlılığı gösteren en çarpıcı örnek ise Türkiye nin Irak, Suriye, Pakistan ile imzaladığı, Rusya ya önerdiği ve Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan a da önermeyi düşündüğü yüksek düzeyli işbirliği anlaşmalarının 21 İran ziyareti sırasında hiç gündeme gelmemiş olmasıdır. Sonuç olarak Türkiye nin yaklaşımı İran ile işbirliğine açık ama sınırlı düzeyde işbirliği öngören bir politika olarak tanımlanabilir. Böylece Türkiye, İran ile kendi ekonomik menfaatleri doğrultusunda ilişkilerini sürdürürken hem İran ın dış dünyadan tamamen izole edilmesinin önüne geçmiş olmaktadır, hem de böylelikle çatışmacı politikadan uzak durmanın İran a sağlayacağı kazanımları göstermektedir. Ayrıca, bu politikanın ileriye yönelik olarak İran Batı arasındaki ilişkilerin düzelmesi durumunda Türkiye ye büyük bir avantaj kazandırması beklenmektedir. Türkiye, bugünkü konjonktürde İran ile ilişkile-
25 rini sınırlı tutarak ise Batı nın /ABD nin muhtemel tepkisinin önüne geçmektedir. Ancak Batı /ABD etkisi Türkiye İran ilişkilerini sınırlayan tek faktör değildir. İki ülke arasındaki ideolojik/ siyasi farklılıklar, bölgesel rekabet ve bölgesel politikalara yönelik bakışlarındaki esaslı farklılıklar Türkiye ile İran ın ilişkilerini sınırlayan diğer faktörlerdir. Tabiî ki iki ülke ilişkilerinde İran tarafının tutumu da oldukça belirleyicidir ve Türkiye ninkine benzer bir durumun İran tarafında da olduğu gözlemlenmektedir. İran bir taraftan Türkiye nin ABD ve İsrail den uzaklaşmasını alkışlarken, diğer taraftan Türkiye nin kendisine bölgede kendi araçlarını kullanan Filistin meselesindeki yaklaşım, dış güçlerin müdahalesi yerine bölge ülkelerinin işbirliğini öne çıkarma ve İran ın nükleer hakkının korunması vb. bir rakip olarak ortaya çıkmasını kaygıyla izlemektedir. Bu nedenle kendi ekonomik ve siyasi menfaatleri açısından Türkiye ile ilişkilerin ilerletilmesini savunurken bu iyi ilişkilerin yüksek düzeyi işbirliği ne dönüştürülmesine sıcak bakmamaktadır. 1 Bkz. Soner Çağaptay, Is Turkey Leaving the West; An Islamist Foreign Policy Puts Ankara at Odds With Its Former Allies, Foreign Affairs, 26 Ekim 2009, http://www.foreignaffairs.com/articles/65634/soner-cagaptay/is-turkey-leaving-the-west (Erişim: 1 Kasım 2009). 2 Iran is our friend, says Turkish PM Recep Tayyip Erdogan, The Guardian, 26 Ekim 2009. 3 Başbakan Erdoğan dan İran da ekonomik mesajlar, Star, 27 Ekim 2009. 4 Turkey underlines Iran role in Mideast peace, Press TV, 28 Ekim 2009. 5 Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ın İslam İnkılabı Rehberi tarafından kabulü, 28 Ekim 2009. http://leader.ir/langs/tr/index.php?p=contentshow&id=6060, (Erişim: 1 Kasım 2009). 6 Turkey defends Iran s rights in all int l meetings: Erdogan, ISNA, 27 Ekim 2009; Erdoğan Rahimi ile bir araya geldi, Mehr News, 27 Ekim 2009. 7 Erdoğan: Nükleer enerji çalışması barışçı, Radikal, 27 Ekim 2009; Turkey Urges Diplomatic Solution for Iran s Nuclear Issue, Fars News Agency, 29 Ekim 2009. 8 Semih İdiz, Erdoğan dan İran a hem destek, hem uyarı Milliyet, 29 Ekim 2009ç 9 İran la ticaret TL ve Riyal ile yapılacak, Zaman, 28 Ekim 2009. 10 Cihan Aktaş, Türkiye, İran; iyi komşuluk, Dünya Bülteni, 29 Ekim 2009, http://www.dunyabulteni.net/ news_detail.php?id=93919, (Erişim: 30 Ekim 2009). 11 Iran, Turkey plan to build industrial township, Press TV, 17 Ekim 2009; İran la Serbest Ticaret Bölgesi Planı, TRT Haber, 5 Ekim 2009. 12 Erdal Saglam, İran la sınırda ortak sanayi bölgesi gündemde, Hürriyet, 19 Ekim 2009; İranlı ve Türk tüccarlar için serbest bölge, Dünya, 28 Ekim 2009. 13 Çağlayan: İran Türkiye sınırında ortak serbest bölge kurulma projesi devam ediyor, IRNA, 10 Ekim 2009. 14 Ali Ağaoğlu, Riyal ile ticaret mümkün mü? Vatan, 29 Ekim 2009; Yerli paraya bürokrasi engeli, Gazeteport, 30 Ekim 2009, http://www.gazeteport.com.tr/ekonomi/news/gp_571903, (Erişim: 30 Ekim 2009). 15 Bu konuya dikkatimi çeken sayın Ali Kemal Yıldırım a teşekkür ederim. 16 İranlı ve Türk tüccarlar için serbest bölge, Dünya, 28 Ekim 2009. 17 Yerli paraya bürokrasi engeli, Gazeteport, 30 Ekim 2009, http://www.gazeteport.com.tr/ekonomi/ NEWS/GP_571903, (Erişim: 30 Ekim 2009). 18 İran ile Türkiye arasında tarihi anlaşma, CNNTURK, 29 Ekim 2009. 19 Güney Pars gazı için İran la tarihi işbirliği, Sabah, 28 Ekim 2009; İran la gaz anlaşması yine ertelendi, Milliyet, 29 Ekim 2009; İran la anlaşma tüketicinin gazına da indirim getiriyor, Star, 30 Ekim 2009. 20 Erdal Sağlam, İran gazı söylendiği kadar kolay değil, Hürriyet, 2 Kasım 2009. 21 Türkiye AB alternatifi mi oluşturuyor? Erdoğan El Cezire ye konuştu, Vatan, 26 Ekim 2009; El Cezire ve Guardian a Konuştu, Anadolu Ajansı, http://www.aa.com.tr/tr/erdogan-el-cezireye-konustu.html, (Erişim; 1 Kasım 2009). DİPNOTLAR