KIRIM TATARLARI NIN KOCAELİ VİLAYETİNE YERLEŞMELERİ VE GÜNÜMÜZDE ÖRGÜTLENME SORUNLARI Nuri KAVAK* Giriş Rusya bir taraftan 1783 yılında Kırım Hanlığı nı yıkarak bütün Kırım Yarımadası üzerinde hâkimiyetini yaygınlaştırırken diğer taraftan da dini, ekonomik ve beşeri her türlü baskı yöntemlerini kullanarak Kırım Tatarları nın anavatanlarını terk ederek göç etmesini teşvik ediyordu. Mamafih Rus işgaliyle başlayan göç, ilk zamanlarda sayısal anlamda çok olmadığından ötürü etkisi de az olmuştu. Ancak 1859 yılında giderek artan baskılar sonucu başlayan Deşt-i Kıpçak bölgesindeki Nogayların yer değiştirmeleri kitlesel bir halde göç hareketinin ortaya çıkmasını tetiklemiştir. Nitekim 1783-1922 yılları arasında tahmini 1.800.000 Kırım Tatarı anavatanlarını tamamen boşaltırcasına Osmanlı ülkesine göç etmiştir1. Gelen göçmenler Anadolu, Rumeli ve Suriye topraklarındaki birçok vilayete nakledilerek iskân edilmeye başlandı. Günümüz Türkiyesi nde Hakkari vilayeti haricinde kalan bütün illerde Kırım Tatar yerleşmesi bulunmaktadır2. Rakam olarak 5 milyon sayısı telaffuz edilmekle birlikte ilmi bir dayanağı yoktur3. Kırım Tatar muhacirlerinin gerek dil olarak gerekse de gelenek ve görenek olarak yöre insanından çok farklı olmamaları ve hatta tarım, zanaat ve birçok hizmet üretim metotlarını biliyor olmaları bulundukları yerlere kolayca adapte olmalarını ve bölge insanıyla rahatlıkla kaynaşmalarını sağlamıştır. Arşiv kayıtlarında yer alan belgelerdeki bilgiler içinde asayiş ve uyumsuzluk gibi olumsuzluk içeren herhangi bir olaya rastlanılmamıştır. Kocaeli Vilayetinde Kırım Tatar Nüfusu ve Yerleşmesi Rusya nın Kırım Yarımadası ve yukarı steplerde uyguladığı baskı ve yıldırma politikası bahsedildiği üzere büyük bir göçün başlamasına neden olmuştur. Osmanlı Devleti, ülkesine ulaşan göçmenleri hızla karaya ayak bastıkları iskelelerden ya da karayolu ile gelmişlerse bulundukları yerlerden yönlendirirerek önce geçici merkezlerde topladı ve ardından da daimi kalacakları yerleşim yerlerine sevk etti. Ancak devlet gelen muhacirlerin iskânını gerçekleştirirken birkaç hususu göz önüne almıştır. Bunlar: Doç. Dr.. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, e-mail: nkavak1453@ hotmail.com 1 Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çeviren: Bahar Tırnakçı, İstanbul 2003, s. 108-109. 2 Hakan Kırımlı, Türkiye deki Kırım Tatar ve Nogay Köy Yerleşmeleri, Ankara 2012, s. 28-32. 3 Willams, Brian Glyn; The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of A Nation, Leiden 2001, s. 215219. 475
1. İskân edilecek bölgede sorunsuz kullanma imkânı olan devlete ait boş arazilerin olup olmamasına. 2. İskân bölgesinde yaşayan ahali ile gelenek ve görenek olarak benzerliklerin olup olmamasına. 3. Göçmenlerin geldikleri coğrafi ve iklim şartlarına benzerlik gösteren bölgeler olmasına. Tüm bunlara rağmen bazen göçmenlerin gittikleri yerlerden memnun olmadıkları durumlar ortaya çıkmış ve tekrar başka bir yere gönderilmişlerdir 4. Nitekim ulaşımın kolaylığı, devlet arazilerinin çokluğu ve iklimin uygunluğu gibi nedenlerle İstanbul, Bursa, Adapazarı, Adana, Eskişehir, İzmit, İzmir gibi vilayetlere yoğun bir göçmen iskân edilmiştir 5. Kocaeli vilayetinin Karadeniz kıyısında ve Karadeniz iklimine sahip olması ve nüfusunun ağırlıklı olarak Müslüman ahaliden oluşması Kırım Tatarlarının kolayca gelip yerleşmelerine imkân sağlamıştır. Ayrıca yukarıda bahsedildiği üzere İstanbul ve çevre limanlara gelenlerin rahatça gönderilebilecekleri yerlerin başında Adapazarı ve İzmit gelmektedir. Lakin gerek Osmanlı arşiv kayıtları gerekse bugün adı geçen yerlerde hala yaşayan Tatarların olması bahsedilen göç dalgasından Kocaeli vilayetine de çok sayıda göçmenin geldiğini göstermektedir. Bu durum Anadolu ya bir geçiş güzergâhının üzerinde olan Kocaeli nin zaman zaman geçici merkez olarak görülmüş olmasından kaynaklanmaktadır 6. Çünkü zamanla bölgeden Anadolu içlerine geçenlerde çok olmuştur. Bu cümleden olarak başta Kocaeli merkez olmak üzere, İhsaniye, Kubuzcu, Mekecik, Özge, Kullar, Sarımeşe (Selimiye), Servetiyecami, Değirmendere, Nusretiye, Gölcük, Darıca ve Derince olmak üzere birçok yerleşim yerinde Kırım Tatarları ya direkt veyahut ta başka bir merkezden yerleri değiştirilerek iskân edildiği görülmektedir. Nitekim tebliğimiz vasıtasıyla bugün ve geçmişte Tatar yerleşimi olarak bilinenleri arşiv kayıtlarından edinebildiğimiz bilgiler ışığında aktarmaya çalışacağız. İlk olarak İhsaniye Beldesi (Tatarköy), 1860 yılında Kırım dan göç eden Tatarlar tarafından kurulmuştur (Kırımlı, 2012: 475). İhsaniye nin bulunduğu araziler ağırlıklı olarak Sultan III. Selim in annesi Mihrişah Sultan ın adına kurulan bir vakfa ait iken muhacir Tatarlar buraya yerleştirildiler ve zamanla da cüzi bir meblağ karşılığı toprak sahibi yapıldılar 7. Nitekim gösterilen bu ihsan ve iyi niyet üzerine adı İhsaniye olmuştur. İhsaniye ye gelen Kırım Tatarları, Aluşta nın Partenit Köyü, Akyar ve civarı, Üsküt Köyü, Aluşta, Kızıltaş Köyü, Ayvasıl Köyü ve Yalta nın Dereköy den göç ederek buraya gelip yerleşmişlerdir 8. Kullar Beldesi nde yaşayan Tatarlar önce Kırım dan 1860 yılında Romanya nın Dobruca bölgesine daha sonra da Köstence limanından hareket ederek 1935-1936 yıllarında Türkiye ye geldiler ve Derince ye yerleştirildiler. Daha sonra 1947 yılında da oradan Kullar a iskân edildiler. Ancak bir kısmı zamanla İzmit, İzmir, İstanbul, Konya ve Gölcük gibi yerleşim merkezlerine gitmişlerdir. Ayrıca Kullar Beldesi nde yaşayan ahali köken olarak Kırım ın Bahçesaray ve Yalıboyu ndan idiler 9. 4 Abdullah Saydam, Kırım ve Kafkasya dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskan Siyaseti (1856-1876), Osmanlı Ansiklopedisi, C. IV, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 681-684, ve bkz., F. Yavuz Ulugün, Kocaeli de Tarihsel Göçler, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1305 de 1850 yılında İzmit çevresine yerleştirilen göçmenler uyum sağlayamayınca Derince ve Yarımca ya yerleştirildiler. 5 Nedim İpek, Kocaeli de Göç ve İskan, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1257. 6 İpek, a.g.m., s. 1258. 7 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (B.O.A.), DH.MHC., 12/ 6. 8 Kırımlı, a.g.e., s. 477. 9 Kırımlı, a.g.e., s. 480-481. 476
Nuri KAVAK Bir diğer yerleşim yerimiz Kubuzcu Köyüdür. Azak Denizi civarında yaşayan Azaklıoğulları Sülalesi XIX. Yüzyılın hemen başlarında göç ederek Kubuzcu Köyüne gelmişlerdir 10. Köyde Azaklı Mahallesi, Azaklı ve Azaklıoğlu soy isimlerinin olması, yaşayanların Kırımlı bir denizci ailesi olduklarını söylemeleri Azak Denizi kıyılarından geldiklerini destekleyici diğer unsurlardır 11. Sarımeşe (Selimiye) Beldesi ise 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonrası Balkanlardan göç edenlerin yerleştirildiği bir yerdir 12. 1935 yılında Romanya dan göç eden Kırım Tatarı ve Nogaylardan oluşan yaklaşık 60 hane Köstence limanından önce Tuzla ya oradan Derince ye ve daha sonra da Sarımeşe ye nakledilmişlerdir 13. Devlet hane başına onar dönüm tarla, bir çift öküz ve pulluk vermiştir. Gelenlerin kökeni ise Dobruca nın Hocalı, Kanara, Palaz ve Körçeşme köyleridir 14. Servetiyecami Köyü nün büyük kısmı Kafkasya dan göç eden muhacirlerden oluşmakla birlikte bir miktar Kırım kökenli Azaklıoğulları 1880 li yıllarda bölgeye getirilerek iskân edilmişlerdir. Zamanla İzmit, Adapazarı, Gölcük, Yuvacık ve Bahçecik gibi yerlere taşınmışlarsa da hala 15 hane kadar Kırım Tatarı yaşamaya devam etmektedir 15. Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde yaptığımız araştırmalar sonrası elde ettiğimiz belgelerde yerleşime dair direkt malumat olmamakla birlikte değişik konuları ele alan kayıtlar tespit ettik 16. Örneğin, Kocaeli Sancağı na Biga Sancağı na gönderilenlerden geriye kalan 200 Kırım muhacirinin yerleştirildiği kaydedilmiştir 17. Ayrıca İzmit e Bahçesaray ahalisinden sekiz hane ile Hoca Timur Efendi nin yakını iki hanenin ve Hoca Cemil Efendi nin akrabası olan bir miktar nüfusun iskân edildiği kayıtlarda yer almıştır 18. Yine İzmit e yerleştirilen Batum ve Tatar muhacirlerinin zaruri ihtiyaçlarına dair bir ödemenin yapıldığını gösteren bir belge bulunmaktadır 19. Bunlara ilave olarak Kırım muhacirlerinin bir kısmının İzmit e iskân edileceğinden dolayı tedbirin alınması ve gelenlere itina gösterilmesine dair iki kayıt göze çarpmaktadır 20. Ayrıca İzmit e gelecek 400 Kırım muhaciri için gereken ekmek için ödenmesi gereken paraya dair bir belge kayıt edilmiştir 21. Öte yandan Kırım muhacirlerinden olup Kocaeli nin Geyve ve Akhisar kazalarına bağlı Mekecik köyünde iskân olanların bazı vergilerden muaf olmak istediklerine dair bir kayıt bulunmaktadır 22. Yine Kırım dan gelerek İzmit e bağlı Özge köyüne iskân edilen muhacirlere tohumluk ve zahire verilmesini anlatan bir belge tespit edilmiştir 23. Kocaeli de Yaşayan Kırım Tatarları nın Örgütlenme Sorunları Ülkemizde yaşam süren Kırım Tatarları, değişik adlar altında dernek ve vakıflar kurarak dayanışma ve yardımlaşma adı altında bir dizi faaliyet icra etmektedirler. Zaman zaman anavatana gidilerek akrabalık, eğitim ve dini olmak üzere değişik sebeplerle 10 Hakan Kırımlı, Kocaeli de Kırım Tatar Yerleşmesi, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1361-1362. 11 Kırımlı, a.g.e., s. 479-480. 12 Ulugün, a.g.m., s. 1305 de Yunanistan, Bulgaristan (Pomak) ve Yugoslav göçmenleri vardı. Daha sonra Romanya dan gelen Tatarları ın da yerleştirildiği görülmektedir. 13 Ferit Toplu, Dobruca dan Derince ye Kırım Tatarları, İstanbul 2010, s. 108. 14 Kırımlı, a.g.e., s. 481-482. 15 Kırımlı, a.g.e., s. 483-484. 16 Ulugün, a.g.m., s. 1269-1312. 17 B.O.A., MKT.MHM, 193/ 17. 18 Sırasıyla B.O.A., MKT.MHM, 331/ 98 ve 232/ 35 ayrıca B.O.A., MKT.NZD, 327/ 53. 19 B.O.A., MKT.MHM, 527/ 2. 20 B.O.A., MKT.UM, 421/28 ve B.O.A., MKT.NZD, 335/ 91. 21 B.O.A., MKT.UM, 455/23. 22 B.O.A., MVL, 449/123. 23 B. O.A., MKT.MHM, 526/6. 477
bağlar kuruldu. Örneğin Kurban Bayramı nda binlerce kurban Kırım daki yoksul Kırım Tatarları nın yararlanması için orada kesilmekte, festival, kutlama, bilimsel toplantılar tertip edilerek ülkemizden oraya yansıyan birçok güzel münasebet örneklerinin gerçekleşmesi sağlanmaktadır. Ancak son yıllarda örgütlenme bağlamında ve faaliyetlerin icrasında yaşanan bölünmeler tüm bu güzel tabloyu bozmaya başlamıştır. Ülkemizde Kırım Tatarları nın örgütlenmesi her geçen yıl daha da karmaşık bir hal almaya başlamıştır. Çeşitli federasyon ve alt dernekler, müstakil kendi başına hareket eden dernekler, vakıflar vs. adlarla birliktelikler ortaya çıkmıştır. Ancak Rusya nın Kırım ı işgal etmesiyle daha farklı bir boyutta ayrışmaların başlaması tabanda sıradan yaşam süren Kırım Tatarlarını tedirgin etmeye başlamıştır. Özellikle her ilde olduğu üzere Kocaeli de yaşayan Kırım Tatarları da teşkilatların birbirleriyle rekabeti ve dağınıklığından dolayı ümitsizliğe düşmüştür. Çünkü Kocaeli Kırım Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği ne 24 bağlı Konfederasyon Federasyon 25 Kırım Tatar Derneği olarak iki teşkilatın varlığını devam ettirdiği bir yerde Dilde Fikirde İşte Birlik ülküsü maalesef sadece sözde kalmıştır. Türkiye de yerel bazda değişik siyasi eğilimlerin pençesinde yaşanan dağınıklığın yanı sıra çatı görevini görmesi beklenen örgütlenmelerde de son yıllarda sayısal olarak artış yaşanmaya başlamıştır. Bu durum temsilde birlik ve beraberliği tamamen ortadan kaldırmıştır. Bugün iki büyük dernek ve bir tane de vakıf olmak üzere büyük çapta faaliyet gösteren üç adet örgüt bulunmaktadır. Bunlardan Ankara merkezli Kırım Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği ile Kocaeli merkezli Kocaeli Kırım Tatarları Kültür ve Dayanışma Derneği nin Kocaeli de başlayan ancak bugün Kırım ı derinden etkileyen görüş ayrılıkları önemli bir problem haline gelmiştir. Bu cümleden olarak Kocaeli Tatarları arasında başlayan rekabet ve zamanla büyüyen görüş ayrılıkları sınır ötesine çıkarak bütün Kırım Tatar camiasını etkileyen bir sorun haline dönüşmüştür. Meselenin bu boyutu üzerinde fikir üretilmesi ve sorunun çözülmesi büyük önem taşımaktadır. Aksi takdirde Kocaeli Federasyonu ile Anakara merkezli Federasyonun Kocaeli de olduğu üzere her bir vilayette karşılıklı rekabet eden, Tatar cemaatini ikiye bölen örgütlenmeleri ciddi boyutlara varan sıkıntılar doğurmaktadır. Bugün Rusya nın Kırım ı işgaline karşı birlik ve beraberlik içinde tepki gösterilmesi gerekirken bu denli hayati bir konuda bile görüş ayrılıkları ortak felaket karşısında bile birleşmeyi sağlayamamıştır. Kocaeli de başlayan bu örgütlenme problemi anavatan Kırım da yaşayan soydaşlarımızı bile ikilem arasında bırakmaktadır. Bugün Kırım da yaşayan ileri gelenler iki federasyon karşısında zaman zaman nasıl bir politika izleyecekleri konusunda tereddüde düşmektedirler. Türkiye diasporası dünyada en çok Kırım Tatarının yaşadığı ülkedir. Burada sağlanacak birlik ve beraberlik ancak Kırım üzerinde etkili bir politikanın yürütülebilmesine imkân verecektir. Mesele bu anlamda büyük bir önem arz etmektedir. Eğer Kocaeli de teşkilatların birleşmesi sağlanırsa Türkiye diasporası tek bir çatı altında toplanmış olacaktır. Sonuç Osmanlı Devleti XIX. yüzyıla girerken askeri, siyasi ve iktisadi alanlarda baş edilemeyecek kadar büyük sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Karadeniz in kuzeyi, Kafkasya ve Balkanlardaki büyük kayıplar sonrası elden çıkan topraklardan kendi ülkesine yönelik büyük bir göç dalgası başlamıştır. Gelen milyonlarca göçmen Osmanlı Devletinin uyguladığı iskân politikası neticesinde Anadolu, Rumeli ve Suriye deki topraklara yerleştirilmişlerdir. 24 Kocaeli merkez ve 5 şubesi (Bursa ve Çanakkale Şubeleri ile 7 iken son genel kurul toplantısında istifa ettiklerinden dolayı 5 e düşmüştür.) olan teşkilat için http://www.kidef.info/index.html adresinden geniş bilgi alınabilir. 25 Bakınız Ankara merkez ve 27 şubesi olan teşkilat için www.kirimdernegi.org.tr/ adresinden geniş bilgi alınabilir. 478
Nuri KAVAK Osmanlı ülkesine iskân edilen bu göçmenler ile maddi ve manevi kültürün her alanında yeni bir etkileşim ve kaynaşma bazen uyumlu bazen de çatışma sürecine neden olmuştur. Zaman içinde sosyo-kültürel yapı üzerindeki olumsuz etkiler azalarak problemlerin üstesinden gelinmiştir. Bunun en güzel örneğini de Kocaeli ve çevresi oluşturmaktadır. Arşiv kayıtlarında herhangi bir olumsuzluk veya probleme dair bir belge bulunmamıştır. Kocaeli vilayetine gelen Tatar muhacirler günümüze kadar kültürel miraslarını nispeten kurmuş oldukları dernekler vasıtasıyla korumuşlardır. Derneklerin Çibörek Geceleri tertip etmeleri, Kırım halk dansları gösterileri, anavatan Kırım a uzanan gezilerin yapılması yeni nesil Tatar gençlerinin, Tatar âdetlerini unutmaya yüz tutmasına karşı önemli faydalar sağlamaktadır. Kocaeli vilayetinde faal olan derneklerin rekabeti, diğer Anadolu vilayetlerine ve anavatan Kırım a kadar uzanması örgütlenme manasındaki sorunların derinleşmesine neden olmaktadır. Bu yüzden derneklerin yaptıkları çalışmalar ve sosyal faaliyetleri takdir ederken bu rekabetin doğurduğu çatışmadan ise sıradan Tatarlar memnun değillerdir. Bu nedenle her iki teşkilatın birleşmesi ile Türkiye deki bütün derneklerin bir arada olmasını ümit etmekteyiz. 479
KAYNAKÇA 1. Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (B.O.A.), DH.MHC., 12, 6. B.O.A., MKT.MHM, 193, 17. B.O.A., MKT.MHM, 527, 2. B.O.A., MKT.UM, 421, 28. B.O.A., MKT.NZD, 335, 91. B.O.A., MVL, 449, 123. B. O.A., MKT.MHM, 526, 6. 2. Kitap ve Makaleler İpek, Nedim; Kocaeli de Göç ve İskân, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1255-1268. Karpat, Kemal; Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çeviren: Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2003. Kırımlı, Hakan; Türkiye deki Kırım Tatar ve Nogay Köy Yerleşmeleri, Tarih Vakfı Yurt Yay., Ankara 2012. Kırımlı, Hakan; Kocaeli de Kırım Tatar Yerleşmesi, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1361-1364. Saydam, Abdullah; Kırım ve Kafkasya dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskan Siyaseti (1856-1876), Osmanlı Ansiklopedisi, C. IV, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999. Toplu, Ferit; Dobruca dan Derince ye Kırım Tatarları, İstanbul 2010. Ulugün, F. Yavuz; Kocaeli de Tarihsel Göçler, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Sempozyumu, C. III, Kocaeli 2015, s. 1269-1312. Willams, Brian Glyn; The Crimean Tatars: The Diaspora Experience and the Forging of A Nation, Leiden 2001. 3. İnternet Kaynakları http://www.kidef.info/index.html www.kirimdernegi.org.tr/ 480