T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI EĞİTİMİ BİLİM DALI AHŞAP VE TAŞ ESERLER BİBLİYOGRAFYASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan GÜLCAN AŞASIN ANKARA 2009
T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI EĞİTİMİ BİLİM DALI AHŞAP VE TAŞ ESERLER BİBLİYOGRAFYASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan GÜLCAN AŞASIN Danışman Doç. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ ANKARA 2009
Gülcan AŞASIN ın Ahşap ve Taş Eserler Bibliyografyası başlıklı tezi / / 2009 tarihinde jürimiz tarafından Geleneksel Türk El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi Olarak kabul edilmiştir. Adı Soyadı Üye (Tez Danışmanı):. Üye:... Üye:... İmza......
ii ÖNSÖZ Bibliyografya; Yunanca biblion = kitap ve graphein = yazmak, tarif etmek kelimelerinden gelen bu deyim başlıca iki anlama gelmektedir: 1 - Kitaplar ya da bir kitap hakkında bilgi veren yazı, 2 - Belli bir konuda ya da çeşitli konulardaki yayınlanmış eserlerin listesi olarak tanımlanmaktadır. Ahşap ve Taş Bibliyografyası adlı bu çalışma, Ahşap ve Taş üzerine yazılan Kitap, Makale, Kongre ve Sempozyum Bildirileri, Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri ve internet ortamındaki kaynakları kapsamaktadır. Bu çalışma dört ana bölümde toplanan yayınların bibliyografik künyelerinden oluşmaktadır. Birinci bölümü kitaplar, ikinci bölümü makaleler, üçüncü bölümü bilimsel toplantılarda sunulan kongre ve sempozyum bildirileri, dördüncü bölümü de tezler oluşturmaktadır. Araştırmanın başından sonuna kadar geçen tüm aşamalarda yardım rehberlik ve güvenini esirgemeyen değerli hocam, danışmanım Sayın Doç. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Gülcan AŞASIN
iii ÖZET AHŞAP VE TAŞ ESERLER BİBLİYOGRAFYASI AŞASIN, Gülcan Yüksek Lisans, Geleneksel Türk El Sanatları Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Doç. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ Bu araştırmanın amacı Geleneksel Türk El Sanatlarımız içersinde önemli bir yere sahip olan Ahşap ve Taş İşçiliği ile ilgili yazılmış ulaşılabilen bütün kaynakları literatür taraması yöntemi kullanılarak araştırmak ve elde edilen kaynaklarla bir bibliyografi hazırlamaktır. verilmiştir. Araştırma kapsamında sadece Ahşap ve Taş İşçiliği ile ilgili bilgilere yer Araştırmaya; YÖK, Ankara, İstanbul, ve İzmir deki Üniversite ve Halk Kütüphanelerinde bulunan kitap, makale, tez, kongre ve sempozyum bildirilerine ulaşarak başlanılmıştır. Elde edilen kaynakların künye bilgileri yazarlar açısından sınıflandırılarak kaydedilmiştir. Araştırma sonucunda bulunan kaynakların 301 sini Kitapların 225 ni makalelerin 104 nü Tezlerin 150 sini de Kongre ve Sempozyum bildirilerinin oluşturduğu saptanmıştır. Buna göre araştırma esnasında elde edilen veriler sonucunda taranan yayınlar içinde Kitaplar en fazla yeri tutmaktadır. Yapılan bu çalışmanın Kültür ve Sanat Araştırmaları için rehber niteliği taşıyacağı umulmaktadır.
iv ABSTRACT THE BIBLIOGRAPHY OF WOOD AND STONE WORKS AŞASIN, Gülcan Master, Traditional Turkish Handicrafts Department Thesis Advisor: Assoc. Prof. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ The purpose of this research is to prepare a bibliography about the wood and stone works which has an important place in the Traditional Turkish handicrafts that have been written by all the recourses can be accessed by using literature investigation method and obtained resources. Only the information about the work of wood and stone in this research scope has been given. It has been started by reaching to the books, articles, conference papers and thesis that are in HEC, the libraries of university in Ankara, Istanbul and Izmir and Public Library in this research. The information obtained from the authors in terms of resources is classified and written. Research results that have been obtained from the scanning sources; 301 books, 225 articles, 104 theses, 104 and 150 congress and symposium papers have been identified. Accordingly, the data obtained during the research results published in the scanned books are in most places. It is expected that this study is the guide of Culture and Art Research for move properties.
v İÇİNDEKİLER JURİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI... i ÖNSÖZ... ii ÖZET... iii ABSTRACT... iv İÇİNDEKİLER... v ŞEKİL LİSTESİ... viii BÖLÜM I 1. GİRİŞ... 1 1.1. Problem... 2 1.2. Alt Problemler... 3 1.3. Amaç... 4 1.4. Önem... 4 1.5. Sınırlılıklar... 4 1.6. Tanımlar... 5 BÖLÜM II 2.YÖNTEM... 7 2.1. Araştırmanın Modeli... 7 2.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi.... 7 2.3. Verileri Toplanma Tekniği... 8 2.4. Verilerin Analizi... 10 BÖLÜM III 3. KARAMSAL ÇERÇEVE... 11 3.1. Ahşap İşçiliği... 11 3.1.1. Ahşap İşçiliğinin Tarihçesi... 11 3.1.2. Ahşap İşlerinde Kullanılan Teknikler... 16 3.1.2.1 Kündekari Tekniği... 16
vi 3.1.2.1.1. Hakiki Kündekari Tekniği... 17 3.1.2.1.2. Taklit Kündekari Tekniği... 18 3.1.2.2. Oyma Tekniği... 20 3.1.2.2.1. Düz Yüzeyli Derin Oyma... 20 3.1.2.2.2. Yuvarlak Yüzeyli Derin Oyma... 20 3.1.2.2.3. Eğri Kesim Tekniği... 22 3.1.2.2.4. Çift Katlı Kabartma (Röleyef)... 22 3.1.2.2.5. Ajur Tekniği... 23 3.1.2.2.6. Kafes Tekniği... 24 3.1.2.3. Kakma Tekniği... 26 3.1.2.4. Ahşap Üzerine Boyama Tekniği... 26 3.2. Taş İşçiliği... 28 3.2.1. Taş İşçiliğinin Tarihçesi... 29 3.2.2. Taş Oyma Teknikleri... 33 3.2.2.1. Düz Yüzeyli Kabartma Tekniği... 33 3.2.2.2. Yuvarlak Yüzeyli Kabartma Tekniği... 33 3.2.2.3. Çift Katlı Kabartma Tekniği... 34 3.2.2.4. Tersine Kabartma Tekniği... 34 3.2.2.5. Ajur Oyma Tekniği... 34 3.2.2.6. Eğri Kesim Tekniği... 34 3.2.2.7. Kazıma Tekniği... 35 3.2.2.8. Renkli Taş Almaşıklığı... 35 BÖLÜM IV 4. BULGULAR VE YORUMLAR... 36 4.1. Bibliyografya... 36 4.1.1. Ahşap Üzerine Yazılan Kitaplar... 36 4.1.2. Ahşap Üzerine Yazılan Makaleler... 51 4.1.3. Ahşap Üzerine Yazılan Kongre ve Sempozyum Bildirileri... 60 4.1.4. Ahşap Üzerine Yazılan Tezler... 68 4.1.5. Taş Üzerine Yazılan Kitaplar... 76 4.1.6. Taş Üzerine Yazılan Makaleler... 111
vii 4.1.7. Taş Üzerine Yazılan Kongre ve Sempozyum Bildirileri... 134 4.1.8. Taş Üzerine Yazılan Tezler... 153 4.2. Ahşap ve Taş Sanatları üzerine Yapılan Yayınların Değerlendirmesi...165 BÖLÜM V 5.SONUÇ VE ÖNERİLER... 168 5.1. Sonuç... 168 5.1. Öneriler... 169 KAYNAKÇA... 170
viii ŞEKİL LİSTESİ Şekil No Sayfa No Şekil 1. Divriği Ulu Camii Mimber Detayı... 14 Şekil 2. Konya Alaeddin Camii Mimber Detayı... 15 Şekil 3. Konya Alaeddin Camii... 15 Şekil 4. Konya Alaeddin Camii Ahşap Mimber... 16 Şekil 5. Kündekari Tekniği Sülemaniye Camii... 17 Şekil 6. Konya Mevlana Müzesi Ahşap Oyma Kapı... 20 Şekil 7. Yuvarlak Yüzeyli Derin Oyma... 21 Şekil 8. Ankara Aslanhane Camii Mimber Detayı... 21 Şekil 9. Eğri Kesim Tekniği... 22 Şekil 10. Çift Katlı Kabartma Tekniği... 23 Şekil 11. Ajur Tekniği ile Yapılmış Ahşap Rahle (Konya Mevlana Müzesi)... 24 Şekil 12. Arası Dolgu Kafes Tekniği... 25 Şekil 13. Edirnekari Ahşap Üzerine Kalemişi Boyama... 26 Şekil 14. Edirnekari Ahşap Üzerine Kalemişi Boyama... 27 Şekil 15. Edirnekari Ahşap Üzerine Kalemişi Boyama... 27 Şekil 16. Taş İşçiliği... 28 Şekil 17. Dış Mekan Süslemesi... 28 Şekil 18. Mezar Taşları... 29 Şekil 19. Konya Sırçalı Medresesi Portalindeki Taş İşçiliği... 30 Şekil 20. Divriği Ulu Camii ve Darü ş Ş:ifası... 31 Şekil 21. Divriği Ulu Camii Kuzey Taç Kapısı... 32 Şekil 22. Yuvarlak Yüzeyli Kabartma... 33 Şekil 23. Ajur Oyma Tekniği... 34 Şekil 24. Renkli Taş Almaşıklığı... 35
BÖLÜM I 1. GİRİŞ El Sanatları; insanların ihtiyaçlarını karşılamak, örtünmek ve korunmak amacı ile ilk örneklerini vermiş ve tabiat şartlarına bağlı olarak biçim almıştır. Daha sonra gelişerek çevre şartlarına göre değişimler gösteren el sanatları, ortaya çıktığı toplumun duygularını, sanatsal beğenilerini ve kültürel özelliklerini yansıtır hale gelerek "geleneksel" vasfı kazanmıştır. Maddi Kültürümüzün en güzel örnekleri olan Türk El Sanatları Türk Folklorunu karakterize edebilmesi geçmişinin çok eskilere dayanması, çeşitliliği ve sanat değeri taşıması nedenlerinden dolayı Dünya El Sanatları içinde seçkin bir yere sahiptir. (AKPINARLI, 2008, s.1 ) Geleneksel Türk El Sanatları, Anadolu'nun binlerce yıllık tarihinden gelen çeşitli uygarlıkların kültür mirasıyla, kendi öz değerlerini birleştirerek zengin bir mozaik oluşturmuştur. Geleneksel Türk El Sanatlarını; uygulandıkları hammaddeye göre ; hammaddesi kağıt olan sanatlarımız kitap sanatları olarak da adlandırılır, (Hat, Tezhip, Minyatür, Katı, Ebru) hammaddesi lif olan geleneksel sanatlarımız, (Dokuma, Örme, Keçe) hammaddesi ağaç olan geleneksel sanatlarımız,( Kündekari, Oyma, Ajur, Kafes, Kakma, Boyama Teknikleri) hammaddesi taş olan geleneksel sanatlarımız, (Oyma, Ajur, Çok Renkli Taş İşçiliği Tekniği), hammaddesi toprak olan geleneksel sanatlarımız (Çini, Malakari, Kalemişi Tekniği )diye sınıflandırılır.(örcün, 1988, s.25) Bölgelerin coğrafi koşullarına göre biçimlenmiş ve çeşitlenmiş olan mimariye bağlı olarak gelişen Geleneksel Ahşap işçiliği Anadolu'da Selçuklu döneminden itibaren uygulanarak gelişmiş, zamanla kendine özgü bir niteliğe ulaşmıştır. Selçuklu ve Beylikler dönemi ağaç eserler daha çok mihrap, cami kapısı, dolap kapakları gibi mimari elemanlardan oluşmaktadır. Osmanlı döneminde ise ahşap işçiliği mimber ve mihrapların taştan yapılmaya başlanması ile mimari
2 elemanlar sadeleşerek pencere, dolap kapağı, kiriş, konsol, tavan, az da olsa mihrap, minber, sanduka gibi eserlerle sınırlanmıştır. Bunun yanında ahşap işçiliği, sehpa, kavukluk, yazı takımı, çekmece, sandık, kaşık, taht, kayık, rahle, Kuran muhafazası gibi gündelik kullanım eşyalarında daha çok uygulanmıştır. (ÖZKÖSE, 2001, s.58 ) Ahşap işçiliğinde tercih edilen ağaçlar; ceviz, elma, armut, sedir, abanoz ve gül ağacıdır. (ÖNEY, 1989, S.135) Kakma, boyama, kündekâri, kabartma-oyma, kafes (Ajur), kaplama, gibi tekniklerle işlenen ahşap eşyalar günümüzde de kullanılmaktadır. Bu tekniklerle üretilen sandık, mobilya, baston gb.ağaç oymacılığı üretimi Kahramanmaraş ta yeniden canlandırılmaya çalışılmakta (ONUK, AKPINARLI, 2005, s.41), Zonguldak, Bitlis, Gaziantep, Bursa, Ordu, İstanbul- Beykoz, gibi illerde halen devam etmektedir. Ayrıca hammaddesine göre değer kazanan baston ve asaların kullanımı yüzyıllar boyunca sürmüştür. Diğer yandan Geleneksel mimarinin dış cephe ve iç mekan süslemesinde taş işçiliği önemli bir yer tutmaktadır. Taş işçiliğinin mimari dışında en çok kullanım alanı mezar taşlarıdır. Geleneksel taş işçiliğinde Oyma, kabartma, kazıma (profito) gibi teknikler uygulanmaktadır. Kullanılan süsleme öğeleri ise, bitkisel, sembolik, geometrik motifler ile yazı ve figürlerdir. Selçuklu Dönemi eserlerinde İnsan ve hayvan figürlerine ise rastlanmaktadır. Ancak Osmanlı dönemi taş işçiliğinde figür ortadan kalkmıştır. (ERDEM, 2000, s. 70 ) 1.1. Problem Araştırma Ulusal eser ve yayınlar içinde Geleneksel Türk El Sanatının önemli dalları olan Ahşap ve Taş işçiliği hakkında yayınlanmış olan Kitap, Makale, Tez, Sempozyum ve Kongre Bildirilerinin topluca bibliyografya oluşturacak şekilde doküman haline getirilmesi amacıyla hazırlanmıştır. Bu bağlamda Geleneksel Taş ve Ahşap işçiliğini konu alan Kitap, Makale, Tez, Sempozyum ve Kongre Bildirileri nelerdir sorusuna cevap aranmıştır.
3 1.2. Alt Problemler Bu araştırmada problem cümlesinde belirtilen konunun aydınlatılabilmesi için aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır. 1- Ahşap işçiliğinin genel özellikleri nelerdir? 2- Taş işçiliğinin genel özellikleri nelerdir? 3- Ahşap işçiliği ile oluşturulan eserler nelerdir? 4- Taş işçiliği ile oluşturulan eserler nelerdir? 5- Ahşap işçiliği eserleri hakkında yapılan çalışmalar nelerdir? 5.1 Ahşap işçiliği eserleri üzerine yazılan Kitaplar nelerdir? 5.2 Ahşap işçiliği eserleri üzerine yazılan Makaleler nelerdir? 5.3 Ahşap işçiliği eserleri üzerine yazılan Kongre ve Sempozyum Bildirileri hangileridir.? 5.4 Ahşap işçiliği eserleri üzerine yazılan Tezler nelerdir? nelerdir? 5.4.1 Ahşap işçiliği eserleri üzerine yazılan Yüksek Lisans Tezleri 5.4.2 Ahşap işçiliği eserleri üzerine yazılan Doktora Tezleri nelerdir? 6- Taş işçiliği eserleri hakkında yapılan çalışmalar nelerdir? 6.1 Taş işçiliği eserleri üzerine yazılan Kitaplar nelerdir? 6.2 Taş işçiliği eserleri üzerine yazılan Makaleler nelerdir? 6.3 Taş işçiliği eserleri üzerine yazılan Kongre ve Sempozyum Bildirileri hangileridir.? 6.4 Taş işçiliği eserleri üzerine yazılan Tezler nelerdir?
4 nelerdir? 6.4.1 Ahşap işçiliği eserleri üzerine yazılan Yüksek Lisans Tezleri 6.4.2 Taş işçiliği eserleri üzerine yazılan Doktora Tezleri nelerdir? 1.3. Amaç Ülkemizde ahşap ve taş işçiliği üzerine ayrı ayrı yazılmış pek çok yayın bulunmakla birlikte bu iki işçiliği konu edinen kapsamlı güncel bibliyografya çalışmasına rastlanılmamıştır. Bu nedenle; Cumhuriyet döneminden itibaren ahşap ve taş işçiliği ile ilgili yayınları kapsayacak bir bibliyografya hazırlamak araştırmanın amacı olmuştur. 1.4. Önem Bibliyografyalar; Kültür ve Sanat Araştırmaları için rehber niteliği taşımaktadır. Bu alanda yapılacak olan çalışma araştırmacılara kaynak teşkil etmesi açısından önem taşımaktadır. Ülkemizde hem taş hem ahşap işçiliği üzerine geniş kapsamlı güncel bir araştırma yapılmadığından Tezin bu boşluğu doldurması açısından önemlidir. 1.5. Sınırlılıklar a- Araştırma Ahşap ve Taş İşçiliği eserleri üzerine yazılmış ilgili yayınlar ile sınırlandırılmıştır. b- Araştırma Cumhuriyet Döneminden itibaren Türkçe Taş ve Ahşap İşçiliği üzerine yayımlanmış eser ve yayınlar ile sınırlandırılmıştır. c-ayrı bir araştırma konusu olabileceğinden mezar taşları kapsam dışı bırakılmıştır.
5 d-bu araştırma başta Milli Kütüphane olmak üzere YÖK, İstanbul, Ankara, İzmir deki Üniversite ve Halk Kütüphaneleri ile sınırlandırılmıştır. 1.6. Tanımlar Ahşap: Ağaçtan elde edilen malzemeyle yapılmış her türlü ürünü niteler. (SÖZEN, 2005, s.14) Ahşabın Çalışması: Zaman içinde ahşabın kullanımından kaynaklanan fiziki değişim. (eğilme, çatlama, v.b) < http://www.dekorasyonu.com/page419.php> Abanoz: Sert dokulu, geniş yapraklı bir ağaç çeşididir. (SÖZEN, 2005,s.13) s.144) Ajur Tekniği: Ahşap yüzeyinin delikli şekilde işlenmesi. (ÖNEY, 1989, Bezeme: Süsleme, dekore etme. (SÖZEN, 2005,s.41) Bibliyografya: Belli bir konuda veya muhtelif konulardaki yayınların (kitap, broşür, makale vb.) listesi. Genellikle bu listede yazar ( müellif ) ile eserin; tercüme ise mütercimin adı, cilt ve baskı kaydı, basıldığı yer, yıl ve yayıncı ile sayfa adedi hakkında bilgi verilir. <http://tr.wikipedia.org/wiki/bibliyografya> Eğri Kesim: Rölyefli satırların derine birbirini kesen eğri satıhlarla inerek devam etmesi suretiyle yapılan bir tür oyma tekniği. (ÖNEY, 1989, s.143) Kabartma: Bir yüzeyi farklı derecelerde oyarak bir biçimin ortaya çıkarılmasıdır. (SÖZEN, 2005, s.119) Kündekari: Küçük ahşap parçalarının uyumlu biçimde birbirine eklenmesidir. (SÖZEN, 2005, s.145) Literatür: Herhangi bir ilim dalı ile ilgili yazı ve eserlerin bütünü < http://www.toplumdusmani.net/modules/dictionary/detail.php?id=1114>
6 Mihrap: Bir tapınma mekanında litürjlik yönelme doğrultusuna işaret eden küçük girinti. (SÖZEN, 2005, s.161) Minber: Camilerde katibin çıkıp hutbe okuduğu, kapı ve merdiveni olan yer. (SÖZEN, 2005, s.163) Motif: Bezeme ve süslemede bütünü oluşturan parçalardan her birine verilen ad.<http://www.izafet.com/oopr/396788-oyma-oyma-nedir-oyma-hakkinda.html> (SÖZEN, 2005, s.167) Oyma: Oymak işi. Bir nesnenin yüzeyini özel araçlarla oyarak veya delerek türlü biçimler verme. <http://www.izafet.com/oopr/396788-oyma-oyma-nedir-oymahakkinda.html> Rölyef: Kabartma (SÖZEN, 2005, s.205 ) Sedef: Midye ve İstiridye gibi deniz hayvanlarının kabuğunda bulunan, sedefçilikte kullanılan pırıltılı beyaz sert bir madde. (SÖZEN, 2005, s.213)
BÖLÜM II 2.YÖNTEM 2.1. Araştırmanın Modeli Araştırma tarama modeline dayalıdır. Bu çalışmada; Milli Kütüphane, YÖK, İstanbul, Ankara, İzmir deki Üniversite kütüphaneleri, Halk Kütüphaneleri, ile kurumlara ait kütüphanelerde (TBMM) kaynak taraması yapılmıştır. Bunların dışında özel kütüphanelerden de yararlanılarak yayınlar bibliyografik açıdan incelenmiştir. 2.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi İşçiliği Araştırmanın evrenini; Cumhuriyet Döneminden itibaren Taş ve Ahşap üzerine yazılmış Türkçe yayınlardır. Araştırmanın örneklemini ise, İstanbul, Ankara, İzmir illerinde aralarında Milli Kütüphane, Yüksek Öğrenim Kurumunun da bulunduğu TTK Kütüphanesi TBMM Kütüphanesi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Kütüphanesi, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Kütüphanesi, Hacettepe Üniversitesi Kütüphanesi, ODTÜ Kütüphanesi, Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, Ankara Üniversitesi Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, Beyazıt Kütüphanesi, İslam Eserleri Kütüphanesi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Kütüphanesi, 9 Eylül Üniversitesi Kütüphanesi, EGE Üniversitesi Kütüphanesi, Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, Anadolu Üniversitesi Kütüphanesi, toplam 20 Üniversite ve Halk
8 Kütüphanelerinde ulaşılabilinen Cumhuriyet Döneminden itibaren Taş ve Ahşap İşçiliği üzerine yazılmış Türkçe yayınlar oluşturmaktadır. 2.3. Veri Toplama Tekniği Ulaşılan Araştırma Merkezlerinde Ahşap ve Taş İşçiliği ile ilgili Kitap, Tez, Makale, Sempozyum ve Kongre Bildirileri kaynaklarına ait künye bilgileri, kütüphanelerde mevcut olan kartlar araştırılarak tasnif edilmiştir. Kaynağa önce numara verilerek Yazarın soyadına göre alfabetik sınıflandırılmış olup; bu çalışmanın bibliyografik kaynak düzeni aşağıdaki gibidir. Kitap Künyeleri, A / 0001 / SOYADI, Adı. Eserin adı, Yayınevi, (Yazılış ve Basılış Sayıları), Yıl, Yayın Yeri, Bulunduğu Kütüphane ve kütüphanedeki yer numarası olarak düzenlenmiştir. Örnek: A / 00001 / AYVERDİ, Ekrem Hakkı Türk Mimarisi ve Dünya, Kubbealtı Cemiyeti Yayınları, S. 8, 1984, İstanbul, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 84002871 Makale (Dergi) Künyeleri, B / 0003 / SOYADI, Adı. Makalenin Adı, Eserin Adı, Cilt no, Dergi no, Sayfa Sayısı, Yıl, Yayın yeri ve bulunduğu kütüphane olarak düzenlenmiştir.
9 Örnek: B / 0003 / BARIŞTA, H.Örcün Eğirdir Dündar Medresesi ve Ajur Tekniği ile Yapılmış Taş işçiliği Üzerine, Vakıflar Dergisi, c. (23), s. 113, 1994, Ankara, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi 5 Tez Künyeleri, U / 0039 / SOYADI, Adı Tezin Adı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans veya Doktora Tezi, Üniversite, Enstitü, Ana Bilim Dalı, Yıl, Yer, Bulunduğu Kütüphane olarak düzenlenmiştir. Örnek: U / 0039 / UYSAL, Sait Kastamonu Camilerindeki Bezemeli Ahşap Eserler,Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991, Ankara, Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, Yer no: 2049 Kongre ve Sempozyum Bildiri Künyeleri, B / 0009 / SOYADI, Adı Bildiri adı, Oturumu Düzenleyen Kurum, Oturumun yapıldığı tarih, sayfa, Yıl, Yer, Bulunduğu Kütüphane olarak düzenlenmiştir. Örnek: B / 0009 / BORAN, Ali Ahlat Çerkez İskender Paşa Camii Van Gölü Çevresi Kültür Varlıkları Sempozyumu Bildirileri, (22-25 Mayıs 1995), s. 145, 1996, Van, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi Yer no: A.V 8475.b
10 2.4. Verilerin Analizi Toplanan veriler Kitap Künyeleri, Makale Künyeleri, Tez Künyeleri, Sempozyum ve Kongre Bildirileri Künyeleri, ve elektronik ortamdan edinilen Bilgiler sınıflandırılarak yazar soyadı sıralamasına göre yazılmıştır. Yapılan çalışmada elde edilen künye bilgilerinde Yer numarası Kütüphaneden kütüphaneye farklılık göstermekte olup bazı kütüphanelerde yer numarası yerine tasnif numarası, demirbaş numarası, sistem numarası, yada ISBN numarası adı altında yayın kayıt altına alınmış olup elde edilen veriler kütüphanelerdeki adlarına göre araştırmada yer adı olarak kaydedilmiştir. Yapılan araştırma da birkaç kütüphanede aynı yayınla karşılaşıldığında aynı madde altında farklı kütüphane bilgilerine yer verilmiştir. Elde edilen veriler, Ahşap ve Taş Eserler adı altında tablolar oluşturularak yüzdelikleri alınmıştır.
BÖLÜM III 3. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 3.1. Ahşap İşçiliği Ahşap: Tarih öncesi çağlardan beri insanların kullandığı en eski ve en yaygın yapı malzemelerindendir. (SÖZEN, 2005, s.14) Orta Asya dan beri Türklerin kullandığı ve hemen her alanda tekniğini uyguladığı Ağaç oymacılığı, ağaç üzerine çizilen bir şekli, özel olarak hazırlanmış olan kesici aletlerle lüzumsuz yerlerini çıkarttıktan sonra şekillendirilen Geleneksel El Sanatlarımızdandır. 3.1.1. Ahşap İşçiliğinin Tarihçesi Türk sanatının en az tanınan kollarından biri ağaç işçiliğidir. Çevrenin insanlara sunduğu en değerli kaynaklardan olan ağaç, her dönemde Türk İnsanının yaşamında önemli bir yer tutmuştur. (ÇETİNTAŞ, 1998, s. 263) Orta Asya step kültürü içinde ahşap, metal, kemik işçiliğinde gelişen eğri kesim tekniği ile yapılan ahşap koşum takımları Geleneksel Türk ahşap işçiliğinin ilk örneklerini oluşturur. Orta Asya da yapılan kazılarda ortaya çıkan bu dekoratif ahşap eserler Türklerin çok eskilere dayanan ağaç işleme geleneğine sahip olduğunu göstermektedir. Ağaç eşyanın dekorasyonunda diğer sanat dallarında olduğu gibi sık sık hayali yaratıklara ve dini simgeler taşıyan hayvan motiflerine yer verilmiştir. Hayvan üslubu denilen bu uygulama İslamiyet in kabulünden sonra yavaş yavaş yerlerini bitkisel ve geometrik motiflere bırakmıştır.
12 Ahşap işçiliğinin Türklerin Anadolu ya gelişinden sonra arttığı ve geliştiği bir gerçektir. Bu konuda coğrafi ve kültürel çevrenin etkisi yadsınamaz. Bilindiği üzere bin yıl önce Anadolu nun ağaç yönünden zenginliği unutulmamalıdır. Selçuklu döneminin mimari ile bağlantılı ağaç işçiliğinde görülen dekoratif zenginlik mimari ile paralel gitmiştir. Özellikle o dönem camilerinin dekoratif cepheleri dikkat çekicidir. Selçuklu döneminden kalma dini yapılara ait mimari üstün niteliktedir. Camii mimberleri kapı ve pencere kanatları türbelere ait sandukalar Kur an Muhafazaları, Rahleler çok gelişmiş bir ahşap işçiliğinin göz önüne serer. Bu eserlerde zaman zaman hayvan figürlerinin işlenmesi az da olsa Orta Asya geleneğinin sürdürülmesi bakımından ilginçtir.(ersoy, 1993, s.3 ) Anadolu da bazı camilerin mimari elemanları ise Selçuklu sonrası Beylikler Devri ahşap işçiliği konusunda yeterli bilgi verirler. Çoğunluğu 13. Yüzyılda tarihlenen bu camilerde sütun, sütün başlıkları ve kirişler belli bir ağaç işçiliğine sahiptir. ( ÇAL, 2000, s 23 )Özellikle Selçuklu döneminde cami mimberlerinin ahşap yapılması adeta bir kural olarak sürdürülmüştür. (Şekil 1-2-3-4) Osmanlı döneminde ise aynı durum devam etmemiştir. Bu nedenle istisnalar dışında mimarinin ahşap unsurlarında yavaş yavaş bir sadelik hakim olmaya başlamıştır. (KUBAN, 1955,s.)Ahşap mimber ve mihraplar yerlerini taş olanlara bırakmıştır. Bu arada sedef kakma gibi yeni bazı teknikler ortaya çıkmışsa da, bunlar hem ahşap işçiliğini dolaylı olarak temsil ettiğinden, hem de aynı etkiyi yapmadığından dolayı bu değişiklik izahtan uzaktır. Türk mimarisinde ahşap Türk evleri az tanınan bir grup oluşturur. Bunlar mimaride olduğu kadar ağaç sanatı yönünden de göz ardı edilemeyecek kadar değer taşırlar. Tarihi ahşap evlerin cephe, saçak ve tavan süslemeleri oyma ve sahte kündekari ağaç işçiliği için ilginç örneklerdir. Bunlar devir devir değişen stiller gösterirler.
13 Osmanlı Döneminde giderek yaygınlaşan yeni bir uygulama da ahşabın boyama yoluyla süslenmesidir. XV. yüzyıldan itibaren niş gibi bazı mimari unsurlarla, yüklükler, köşe dolapları gibi küçük ahşap eşyalar resimlendirilmeye başlanmıştır. Ağaç işlemeciliğinde Edirne önemli merkezlerden biridir. Edirnekari adıyla bilinen ahşap eşya üzerine boyama tekniği, başta İstanbul olmak üzere ülkenin bir çok yerine yayılmıştır.(özköse, 2001 s.9) Özellikle saray ve yüksek tabakanın kullandığı taşıma araçları arasında ağaç işçiliğinin şaheserleri sayılabilecek örnekler vardır. Halen çeşitli müzelerde korunan saltanat kayıkları, arabalar, kakma, oyma ve boyama teknikleri bir arda bulunan tahtları ayrı kategorilerde toplamak gerekir. Bu tür ürünlerde kullanılan ahşap malzeme fazla dekoratif değildir. Buna mukabil madeni aksesuarlara önem verilmiştir. Kapı, pencere ve dolap kapaklarındaki madeni aplikasyonlar Selçuklu Döneminden beri mevcuttur. Padişahlardan en çok II. Abdülhamit ağaç işletmeciliği önem vermiştir. Marangozluğu kendi atölyesinde bizzat yürüten bu padişah, döneminde özellikle sarayda bir üsluplaşmaya doğru gidilmiştir. Batılılaşma döneminde Ahşap İşçiliği de Batı etkisinde kalarak motif ve kompozisyon özellikleri Geleneksel motif ve kompozisyonlardan uzaklaşmaya başlamıştır. (ERSOY, 1993, s.3) Buna karşın Cumhuriyetin ilk yıllarında yüzde sekseninin kırsal alanda yaşadığı toplumumuzda, tarım ve hayvancılıkla geçinen, günlük gereksinimlerinin çoğunu el emeğine dayalı üretimle karşılayan bir nüfusta, ahşap işçiliği sürdürülmüştür. Cumhuriyet Türkiye'sinde 1940'lı yıllardan sonra, kırsal alandaki nüfusun kent nüfusuna katılma oranı arttıkça, el sanatları, ev sanatları, çarşı sanatları, 1960'lı yıllara gelindiğinde, küçük sanayi, turistik eşya, turistik el sanatları gibi kavramlar tartışılmaya başlamıştır.(öztürk, 2003, s. 20) Artık günümüzde sanayileşmenin artmasıyla Geleneksel El Sanatlarından olan ahşap işçiliği ile üretilen kullanım eşyalarına ihtiyaç kalmamıştır. Bununla beraber sanatsal değeri ön plana alınan ve
14 turistlik eşya olarak üretilen ahşap üretiminin devamı söz konusudur. Örneğin Devrek Bastonculuğu canlandırılmaya çalışılmakta, Kastamonu ve Düzce illerinde kurslar açılmakta Güneydoğu Anadolu da özellikle Maraş ta oyma mobilyalarıyla mahalli ahşap işçiliği yer yer devam etmektedir. Hatta Konyalı Kündekari ustası Mevlüt ÇİLLER çağdaş teknolojiyi kullanarak ürettiği Kündekari kapı mimber gb. ürünleri ile dünya piyasasına açılmıştır. (SOYSAL, 2007, s. 95 ) Ahşap işçiliği son yıllarda araştırmacıların ilgisini çekmeye başlamış ve bu konu ile ilgili makalelere daha sık rastlanır olmuştur. (ERSOY, 1993, s.1) Şekil 1. Divriği Ulu Camii Minber Detayı. (http://images.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.realhaber.com/images/ news/10645)
15 Şekil 2. Konya Alaeddin Camii Minber Detayı <http://images.google.com.tr > Şekil 3. Konya Alaeddin Camii( XII. Yy) <http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=16625>
16 Şekil 4. Konya Alaeddin Camii Ahşap Minber <http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=16625 > 3.1.2. Ahşap İşlerinde Kullanılan Teknikler 3.1.2.1. Kündekari Tekniği Ahşap işlemeciliğinde Mimberlerin yan aynalıklarında ve kapılarda kullanılan, Kündekari tekniği adını alan yapım tekniği, en orijinal işçiliği meydana getirir. Genelde minberlerin yanı yüzeylerinde ve kapılarda kullanılan kündekari tekniği büyük ustalık gerektirir. İslam sanatında en erken örneklerini 12. yüzyılda Mısır, Halep ve Anadolu da bulunmaktadır.tekniğin bu üç merkezde birbirine paralel olarak geliştiği zannedilmektedir. (ERSOY, 1993, s. 3) Bu teknik, küçük ölçüde geometrik parçaların birbirine geçmesi ile elde edilir. Bu parçaların ahşap suları, damarları birbirine zıt vaziyette konulduğundan, ahşabın zaman içerisinde çalışmasından doğabilecek sakıncaları bir ölçüde engel
17 olduğu için kapı kanatları uzun yıllar düzgünlüğünü korumuştur. (SOYSAL, 2007, s.97) Kündekari tekniği yapılışına göre hakiki ve taklit kündekari olarak iki ana grupta incelenebilir.(şekil 5) Şekil 5. Süleymaniye Camii <www.lahuti.com/forum/kundekari-nedir-16416.html> 3.1.2.1.1. Hakiki Kündekari Bir Çatma Tekniği olan hakiki kündekaride sekizgen, baklava ve yıldız biçiminde olan, içi bitkisel süsleme ile kabartmalı ahşap parçalarla bunları birbirine bağlayan oluklu ahşap kirişler içine geçerek bağlanmıştır. Bu parçaları birbirine tutturmak için çivi veya tutkal kullanılmamıştır. Parçalar geçme olduğundan ahşabın kuruyup çekmesi halinde ayrılmalar, yarıklar olmaz. Ayrıca Sağlamlığı sağlamak için geçme kündekari satıhlarının altında ahşap bir iskelet bulunur. (ÖNEY, 1989, s. 136)
18 Geometrik ahşap parçalar negatif veya pozitif geçmelerle birbirine bağlanarak yapılacak parça bir uçtan başlayarak adeta sepet örer gibi örülerek bütüne gidilir. Günümüze kadar gelmiş çok muhteşem örneklerin pek çoğunun örgü sistemi çözülememiş, çeşitli nedenlerle yıpranıp dağılan birkaç kapıyı toplayıp eski haline getirmek mümkün olamamıştır. Yurdumuzda çok güç olan kündekari tekniğinde işlenmiş küçük detaylı veya daha kaba örneklere rastlanabilir. Konya Alaeddin (1155-56), Aksaray Ulu (12.yy), Harput Sare Hatun (12.yy), Malatya Ulu (13.yy), Siirt Ulu (13. yy), Sivrihisar Ulu (1275), Beyşehir Eşrefoğlu (1298-99), camii minberi kündekari tekniğinin kaba Ve daha ustalıkla işlenmiş örneklerini sunmaktadır. Niğde Sungurbey (14.yy), Ürgüp Damseköy Taşkın Paşa (14.yy), Birgi Ulu (1322), Manisa Ulu (1376-77), Manisa İvaz Paşa(1478), Bursa Ulu (1399), camii minberleri Selçuklu geleneğinin daha da incelerek sürdüren geç devir örnekleridir. (ÖNEY, 1989, s. 139) 3.1.2.1.2. Taklit Kündekari Hakiki kündekarinin daha kaba ve az ustalık isteyen bir grubudur. Bu örneklerde ahşap bloklar üzerinde sekizgenler, yıldızlar, baklavalar v.b. geometrik şekillere ayrılarak elde edilir. Kafesi oluşturan kirişler ahşap çıtalardan çakılmıştır. Taklit Kündekari yapılış tekniğine göre üç gruba ayrılır. 3.1.2.1.2.1. Çakma ve Kabartma Kündekari Çakma ve kabartma kündekari tekniğinde minber yan aynalıkları veya kapı kanatları aynı ahşap bloklarının yan yana geçirilmesi ile tamamlanır. Bu ahşap bloklarda içi bitkisel bezemelerle süslü sekizgenli, baklava ve yıldız şekilli kısımlar birer kabara ile kabartma halinde işlenmiştir. Bu çıkıntılı satıhların arasına geometrik kafesi oluşturan kinişlere çakılmıştır. Görünüşte hakiki kündekariden güç ayrılan bir teknikte sekizgen, yıldız ve baklavalarda (ahşap blokla yekpare oldukları için) çivi yoktur, aradaki çıtalar çivi ile tutturulmuştur. Ahşap blokların kuruyup küçülmesi
19 halinde panoların arasına boydan boya ayrıklar görülür. Bu taklit kündekarinin aslına en yaklaşan ve ustalık isteyen güzel bir örnektir. Ankara Alaeddin (1197-1198), Kayseri Ulu Camii (1205), Kayseri Huand Hatun (1237), Ankara Kızılbey (13.yy Ankara Etnografya Müzesinde ), Divriği Ulu Camii (1228-299), Ankara Arslanhane (1289-90), Çoruh Ulu Cami (1306), minberleri bu teknikle işlenmiş örneklerdir. (ÖNEY, 1989, s. 140) 3.1.2.1.2.2. Tamamen Çakma ve Yapıştırma Kündekari Tamamen çakma ve yapıştırma kündekari, taklit gurubun daha kaba ve az ustalık isteyen örneklerini sunar. Bu işçilikte ahşap bloklar üzerine sekizgenler, yıldızlar baklavalar ve geometrik kafesi meydana getiren ahşap kirişler çakılmıştır. Örnekler geç devirdendir. Ankara Ahi Elvan Camii minberi (1382), Merzifon Çelebi Sultan Mehmet Medresesi dış kapısı (15.yy) ve Amasya Mehmet Paşa camii kapısı (Amasya Gök Medrese camii Müzesi) bu teknik için örnek gösterilebilir. Görünüşte, çakma kabartmalı kündekariye benzemeyen bu gruba ait örnekler daha çok olmalıdır. Ancak geometrik kafesin içindeki parçaların dökülmesi ile anlaşılabildiğinden saptanması güçtür. Ahşap blokların kuruyup küçülmesiyle burada da blokların arasında ayrıklar görülür. (ERSOY, 1993, s.30) 3.1.2.1.2.3. Tamamen Kabartmalı Kündekari Tamamen kabartmalı kündekari oldukça yaygındır. Daha az kalınlığı olan pencere kepengi, kapı ve minber kapılarının altında kullanmışlardır. En bol örnekleri veren bu grupta sekizgenler bloğun kabartması halindedir. Kabartmalar fazla yüksek değildir. Geometrik kafesi ile bitkisel iç dolguları belirli bir düzey ayrımı göstermez. Bu tip malzemede ahşabın kuruması ile çeşitli yönde yarılmalar olabilir. Ankara Etnografya Müzesinde bulunan Kayseri Ulu (1205), Ankara Baklacı Baba (1268), Ankara Kuyulu Hoca Paşa (13.yy), Amasya Gök Medrese Camii kapısı (13.yy Amasya müzesinde), Birgi Ulu Camii pencere kanatlarından bazılarında (1322),
20 Ayaş Ulu Camii minberinde (14.yy), bu tekniğin çeşitli desen ve kompozisyonlarda uygulanmasını görürüz..(öney, 1989, s.140) 3.1.2.2. Oyma Teknikleri: Büyük ustalıkla gerçekleştirilen bu teknikte satıhların işleniş durumuna göre çeşitli gruplara ayırabiliriz..(öney, 1989, s.137) ( Şekil 6 ) Şekil 6. Konya Mevlana Müzesi Ahşap Oyma Kapı <http://www.msxlabs.org/forum/satirlarla-turkiye/9828-turk-suslemesanatlari-ahsap-islemeciligi.html> 3.1.2.2.1. Düz Yüzeyli Derin Oyma: Ahşap yüzeyi aynı seviyede düz bir satıh teşkil eder. Motifler satıhtan derin oyma ile belirlenmiştir. Ankara Alaeddin ön cephesi kapı köşelikleri, Malatya Ulu Camii minberi buna örnektir.(öney, 1989, s.137) 3.1.2.2.2. Yuvarlak Yüzeyli Derin Oyma: Bilhassa Kitabelerde yazılarda bitkisel dekorda zengin bir görünüş kazandıran ve en yaygın grup olan bu ahşap işçiliğinde kabartmalar engebeli yuvarlak bir satıh meydana getirmek üzere
21 işlenmiştir. Siirt Ulu Cami mimberi yazıları, Ankara Kızılbey Camisi kapısı tahtı, Ankara Aslanhane Camisi Mimberi gb. (ÖNEY, 1989, s.141) (Şekil 7, 8 ) Şekil 7. Yuvarlak Yüzeyli Derin Oyma Kapı < http://www.ezberim.com> Şekil 8. Ankara Aslanhane Camii Minber Detayı, Yuvarlak Yüzeyli Derin Oyma<yakamozsahili.blogcu.com/Tahta+Oymaciligi+/>
22 3.1.2.2.3. Eğri Kesim Tekniği: Orta Asya dan beri kullanılan bu teknik Anadoludaki ahşap eserlerin bitki süslemeleri için kullanılmıştır. Bu tür oyulan kompozisyonlarda geometrik eleman bir veya iki ince yiv halinde bütün yüzeyi dolaşan çizgiler halindedir. (ÖNEY, 1989, s.143) (Şekil 9 ) Şekil 9. Eğri Kesim Tekniği <http://images.google.com.tr/images?hl=tr&rlz> 3.1.2.2.4. Çift Katlı Kabartma Tekniği: Özellikle kitabelerde, yazılarda kullanılan ve çok zengin bir görünüşü olan bu teknikte, daha önce adı geçen iki oyma tekniği bir arada kullanılmıştır. Genellikle altta kalan bitkisel bezemeleri meydana getiren dekor ise yuvarlak yüzeyli derin oyma ile işlenmiştir.(özköse, 2001, s.) (Şekil 10 )
23 Şekil 10. Çift Katlı Kabartma (ÇETİNTAŞ, V. Ders Notları) 3.1.2..2.5. Ajur Tekniği: Anadolu Selçuklu ahşap işçiliğinde rastlanan özellikle minber korkuluklarında kullanılan bu teknikte kompozisyonun ayırdığı bölmeler tamamen oyularak ortadan kalkan veya kompozisyon yalnızca, çıtalarla kafes şeklinde tamamlama. Belli kalınlıktaki yüzeylerin üzerine çizilen bir motif, kıl testeresi, fare kuyruğu testere ile kesilip boşaltılarak yapılan oymaya kesme oyma denir. Yüzler düz kalabildiği gibi istenilen biçime uygun olarak da şekillendirilebilinir. (Şekil 11 )
24 Şekil 11. Ajur Tekiniği ile Yapılmış Ahşap Rahle Konya Mevlana Müzesi < muze.semazen.net/content.php?id=00106> Konya Mevlana ve İstanbul Türk İslam Eserleri Müzelerinde sergilenen çeşitli rahlelerde Siirt Ulu Camii minberi yazılarında (Ankara Etnografya Müzesi), Ankara Kızılbey Camii kapısında (Etnografya müzesi ), Kızılbey camii kürsüsünde (1264-83), Ankara Aslanhane Camii minberi kapılarında bu şekil oymalar görürüz.(şekil 9) ( ÖNEY, 1989, s.135) 3.1.2.2.6. Kafes Tekniği: Ahşap çıtalar geometrik üçgenler, yıldızlar v.b. meydana getirecek şekilde bir araya çakılmasıyla elde edilir. Ankara Kızılbey, Arslanhane, Ahi Elvan, Beyşehir Eşrefoğlu camiindeki çeşitli minber korkuluklarında buna örnek görürüz, Ender olarak ahşap kirişlerin arasına içi bitkisel dolgulu çokgenler, yıldızlar girer. Böylece kafesten daha zengin bir görünüm sağlar. Ankara Alaeddin, Kayseri Huand Hatun Çorum Ulu Camii minberleri korkuluklarında bu şekilde ahşap işçiliği kullanılmıştır. Divriği Ulu Camii minberinde levhaya oyulan altıgen ve altı köşeli yıldız. Beyşehir Eşrefoğlu camii
25 minber korkuluklarında çıtalarda yıldız ve sekizgen kompozisyonu yapar. Aksaray Ulu Camii minberindeki korkuluklar yekpare levhalara oyulmuş onikigenler geçmesi kompozisyonudur Bu son örnekte yalnızca sekizgenler tam oyulmuş diğer bölmeler derine inmeyen bitki motifleri halinde oyulmuştur. Eşrefoğlu minber korkulukları, Birgi Ulu Camii minberinde aynı kompozisyon ve teknik içinde tekrarlanır. (ÇAL, 2000, s.35).1.2..2.6.1. Sade Kafes Tekniği Çatma kafesin arasına süsleyici başka bir parça koymadan yapılan tekniktir. 3.1.2..2.6.2. Arası Dolgu Kafes Tekniği. Ahşap kirişlerinin içi bitkisel dolgulu çokgenler, yıldızlar girer böylece kafesler daha zengin bir görünüm kazanır. (Şekil 12 ) Şekil 12. Arası Dolgu Kafes Tekniği (ÇETİNTAŞ, V. 2009 Ders Notları )
26 3.1.2.3. Kakma Tekniği: Selçuklu devri ahşap işçiliğinde görülmeyen kakma tekniği en erken örneklerini 14. asırda vermeye başlar. Osmanlı sanatında bilhassa Arap sanatından etkilenerek gayet ince sedef, fildişi, kemik v.s. kakma işi çok bollaşır. Ankara Hacı Bayram veli Türbesinin iç kapısında (15.Asır) geometrik kafesin dolgularına ahşap içine ahşap kemik ve kakmanın yanı sıra daha büyük dolgu parçaları şeklinde kemikten çeşitli yıldız, baklava motiflerinin ve yeşim taşları da aplike edilmiştir.(özköse, 2001, s. 67) 3.1.2.4. Ahşap Üzerine Boyama Tekniği: Selçuklu devrinden itibaren bilhassa ahşap camiler şeklinde isimlendirilen özel bir camii grubunda sütun başlıklarında, kapılarda, konsollarda, kirişlerde görülen ahşap üzerine boyama tekniği daha ziyade mimariye inhisar etmektedir. (Şekil 13, 14, 15 ) Ahşap üzerine boyamada kırmızı, koyu mavi, sarı, altın yıldız renkleri hakimdir. Afyon Ulu, Beyşehir Eşrefoğlu, Beyşehir Kaşköyü mescidi g.b. Şekil 13. Edirnekari (Ahşap Üzerine Kalemişi Boyama) <www.fussilet.com/osmanlida-dekorasyon-aksesua...>
27 Şekil 14. Edirnekari (Ahşap Üzerine Kalemişi Boyama Kapı Örneği) < www.fussilet.com/osmanlida-dekorasyon-aksesua...> Şekil 15. Edirnekari (Ahşap Üzerine Kalemişi Boyama Kapı Örneği) < www.fussilet.com/osmanlida-dekorasyon-aksesua...>
28 3.2. Taş İşçiliği Geleneksel mimaride dış cephe ve iç mekan süslemesinde taş işçiliği önemli bir yer tutmaktadır. Taş işçiliğinin mimari dışında en çok kullanım alanı mezar taşlarıdır. (Şekil 16, 17, 18 ) Şekil 16. Taş İşçiliği < http://www.kabatasdevri.com/res/132.jpg> Şekil 17. Dış Mekan Süslemesi <www.turkey.com>
29 Şekil 18. Mezar Taşları < http://images.google.com.tr/images?hl=tr&um=1&sa=1&q=mezar+ta> 3.2.1. Taş İşçiliğinin Tarihçesi: Türk sanatında geniş bir alanı içine alan dekoratif taş işçiliği başlangıcından bu yana devirlerin üslubuna uygun olarak bazı değişimler göstermiş olsa da ustalıkta yüksek kalitesini her zaman korumuştur. Taş işçiliğinin en güzel örneklerini; Anadolu Selçuklu, Beylikler, Osmanlı Devri mimarisinde görmek mümkündür. Taş yalnızca yapım aşamasında değil, iç, dış dekorasyonda da ana malzemeyi teşkil etmektedir. (ÖZBEK, 2001, s.19) Taş işçiliğimizin en güzel örneklerini; anıtsal taç kapılarda (Portal) (Şekil 19), şehir, saray duvarlarında, cami, medrese gibi yapıların avlu,ana kapılarında, sütun başlıkları, minare şerefeleri, mihrap, minber, çeşme, sebil, şadırvanlarda ve mezar taşlarında görmek mümkündür.
30 Şekil 19. Konya Sırçalı Medrese Portalinde Taş İşçiliği (1242/43) < www.akmb.gov.tr/index.php?page=albumpopup...> Eski çağlardan beri özellikle mimarlıkta uygulanan taş oymacılığında alçak kabartma yada yüksek kabartma teknikleri kullanılır. Anadolu'da gerçekleştirilen ilk Türk yapıtlarında taş oymacılığı mimariyle sıkı sıkıya bağlantılıdır. Divriği Ulu Camisi ve Darüşşifa'sının (1228 ) Taç Kapısında ve mihrabında Anadolu öncesi tuğla ve alçı islemelerinin etkisi belirgindir.(öney, 1989,s, 136) (Şekil 20-21) Anadolu Selçukluların cami, medrese, kervansaray ve türbe gibi yapılarındaysa taşa daha yakın bir üslup geliştirilmiştir. Bezemeler özellikle taç kapıların çevresinde yoğunlaşmıştır. Bu süslemelerde daha yüzeysel bir üslup görülür, ancak yer yer yüksek kabartmalarla karşılaşılmaktadır. (Sivas Gök Medrese,
31 Konya İnce Minareli Medrese, Erzurum Çifte Minareli Medrese) Osmanlı Mimarlığında taş işçiliği ölçülü bir biçimde uygulanmıştır. ( Minberler, sütun başlıkları, mukarnaslar, şerefe korkulukları ve altları, çeşmeler v.s. ) Mezar taşları ve lahitlerde bir dönemin farklı üslûplarını yansıtan bezemeleri ve yazılarıyla taş oymacılığının özgün örnekleridir. Şekil 20. Namaz Kılan Erkek Gölgesi Divriği Ulu Cami ve Daru'ş-Şifası <www.bmwteam.net/board/index.php?showtopic=826...>
32 Geometrik örgüler, geçmeler, bitkisel bezemeler, alçak-yüksek kabartma hayvan figürleri, palmetler en çok rastlanan bezemelerdir. Mimaride kullanılan tuğlalarla da duvarları değişik şekillerde işlemişlerdir. Bu süslemeler daha çok açık koyu renkli tuğlaların geometrik şekillerde yerleştirilmesi ile gerçekleşmektedir. Cami, türbe, kale gibi yapıtların dış duvar örgülerinde güzel örnekleri görülmektedir (ÖZBEK, 2001, s.23). Şekil 21. Divriği Ulu Camii Kuzey Taç Kapısı <www.bmwteam.net/board/index.php?showtopic=826...>
33 3.2.2. Taş Oyma Teknikleri: Genel olarak yüzeyi süslemesi veya doldurması tasarlanan kompozisyonun diğer yüzeyler oyularak ortaya çıkarılması söz konusudur. 3.2.2.1. Düz Yüzeyli Kabartma Tekniği: Taş yüzeyi aynı seviyede düz bir yüzey oluşturur. Motifler yüzeyden derin oyma ile belirlenmiştir. 3.2.2.2. Yuvarlak Yüzeyli Kabartma Tekniği: Bilhassa Kitabelerde yazılarda bitkisel dekorda zengin bir görünüş kazandıran ve en yaygın grup olan bu taş işçiliğinde kabartmalar engebeli yuvarlak bir yüzey meydana getirmek üzere işlenmiştir. (Şekil 22 ) Şekil 22. Yuvarlak Yüzeyli Kabartma (ÇETİNTAŞ, V. 2009, Ders Notları )
34 3.2.2.3. Çift Katlı Kabartma Tekniği: Bu teknik daha çok kitabelerde karşımıza çıkmaktadır. Yüksek Kabartma olarak taş yüzeyine işlenen kompozisyonda, asıl zemin üzerinde iki katlı bir yüzey algısı oluşturulmuştur. Buna göre, genellikle düz veya içbükey yüzeyli ve spiraller yapan kıvrımların oluşturduğu bitkisel süsleme ilk yüzeyi, bunun üstüne genellikle yuvarlak yüzeyli olarak işlenen harflerin oluşturduğu yazı bandı ikinci yüzeyi meydana getirmektedir. 3.2.2.4. Tersine Kabartma Tekniği: Kabartmada uygulananın tersi bir işlem söz konusudur. Yüzeye işlenmesi düşünülen motif veya düzen, işleneceği yüzeye oyularak belirgin hale getirilir. 3.2.2.5. Ajur Oyma Tekniği: Taş veya mermer levhaya çizilen kompozisyonlar da ara yüzeyler oyularak tamamen çıkarılmakta ve boşaltılmaktadır. (Şekil 23 ) Şekil 23. Ajur Oyma Tekniği < http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=84168&start=85> 3.2.2.6. Eğri kesim Tekniği: Orta Asya dan beri kullanılan bu teknik Anadolu daki taş eserlerin bitki süslemeleri için kullanılmıştır. Bu tür oyulan
35 kompozisyonlarda geometrik eleman bir veya iki ince yiv halinde bütün yüzeyi dolaşan çizgiler halindedir. 3.2.2.7. Kazıma Tekniği: Motiflerin yüzeye sert uçlu bir aletle bir çizgi olarak kazılmasıdır. 3.2.2.8. Renkli Taş Almaşıklığı: Renkli taş kullanımında daha çok siyah kırmızı bordo, renkleri tercih edilmektedir. Duvarlarda dolgu malzemesi olarak kullanılmıştır. (Şekil 24 ) Şekil 24. Muradiye Camii <http://www.edirneden.com/getresim.php?id=78> (Alt kat pencerelerinin kiriş ve sövelerinde beyaz mermer, pencerelerin kemerlerinden bazılarında da kırmızı beyaz renkli taş kullanılmıştır.)
BÖLÜM IV 4. BULGULAR VE YORUM 4.1. Bibliyografya 4.1.1. Ahşap Üzerine Yazılan Kitaplar -A- A / 0001 / AĞYAR, Nazik Kahramanmaraş Müzesi Etnografya Bölümünde Açıkta Bulunan Ahşap Eserlerin İncelenmesi, 2007, Milli Kütüphane, Yer no: 000747833 A / 0002 / AKPINARLI, H.Feriha Kırım El Sanatlarının Dünü ve Bugünü 2004, AKM Başkanlığı yayınları, Ankara, ISBN no:975 16 1745 6 A / 0003 / ANONİM Ahşap, Marka Yayınları, 2001, İstanbul, Milli Kütüphane, Yer no: 2001 SB 59 A / 0004 / ANONİM Anadolu'nun Ahşap Evleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001, Ankara, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, ISBN no: 9751726166, Yer no: 728.309561 AH 2001 k.1 A / 0005 / ANONİM Ahşap Boyama ve Eskitme Teknikleri, Etkin Yayın, 2003, İstanbul, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, ISBN no: 9758511009 Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, Yer no: GV1201.5KEN 2003 6
37 A / 0005 / ANONİM Ahşap Kültürü: Anadolu'nun Ahşap Evleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2284, Yayımlar Dairesi Başkanlığı, Özel Dizisi 23, 2001, Ankara, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, ISBN no: 9751726166, Yer no: 728.309561 KÜL 2001 k.1 A / 0006 / ANONİM Ahşap Pencereler, Bayındırlık Bakanlığı, S.15, 1972, Ankara, Milli Kütüphane, Sistem no: 000130791, Yer no: 1972 BD 696 A / 0007 / ANONİM Ahşap Kapılar, T.C. Bayındırlık Bakanlığı, 1974, Ankara, ODTÜ Kütüphanesi, Yer no: NA3010.T939 A / 0008 / ANONİM Ahşap Yapılar, 1970, Milli Kütüphane, Sistem no: 000197930, Yer no: 1971 BD 25 A / 0009 / ANONİM Birinci Büyük Millet Meclisi (Camlı Ahşap Çerçeve İçerisinde Eski Meclis Tasviri), 19??, Milli Kütüphane, Sistem no: 000626437, Yer no: ATA 1994 Röp 1 A / 0010 / ANONİM 10 Kasım 1953 Anıtkabir, 1990, Ankara, Milli Kütüphane, Sistem no: 000715495, Yer no: 1994 DD 523 A / 0011 / ANONİM Gordion Ahşap Eserler, Gordion Ahşap Eserler Projesi ile Anadolu Medeniyetleri Müzesini Koruma ve Yaşatma Derneği, 1992, Ankara, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, ISBN no: 9757523062
38 A / 0012 / ANONİM Türk El Sanatlarından Örnekler, Akademi, 1970, İstanbul, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 74000702 A / 0013 / ARIK, Rüçhan Batılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu'da Üç Ahşap Camii, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Yayınları No:238, 1973, Ankara, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Yer no: K.193630 Vakıflar Genel Müdürlüğü Merkez Kütüphanesi, Yer no: T.EL 148 Milli Kütüphane, Sistem no: 000197172, Yer no: 1974 AD 1299 Mimar Sinan Üniversitesi Merkez Kütüphanesi,, Sistem no: 00032539, Yer no: 726.20956/ARIb TBMM Kütüphanesi, Yer no: 74000824 Ege Üniversitesi Kütüphanesi 3.Salon, Yer no: 726.2 Arı 1973 A / 0014 / ASARCIKLI, Mehmet Ahşap Süsleme Teknikleri, Gazi Kitapevi, 2002, Ankara Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, ISBN no:: 9758640134, Yer no: TT18ASA 2002 Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, Tasnif No: TT180ASA 2002 A / 0015 / ASLANAPA, Oktay Türk Sanatı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, 1973, İstanbul, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 74000817 A / 0016 / ASLANAPA, Oktay Türk Sanatı, Remzi Kitapevi, 1989, İstanbul, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 89003798 A / 0017 / ASLANAPA, Oktay Türk Sanatı El Kitabı, İnkılap Kitapevi, 1993, İstanbul, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 93002558
39 A / 0018 / ASLANAPA, Oktay Türk İslam Sanatı, İnkılap, 1976, İstanbul, Milli Kütüphane Yer no: 1976 AD 4369 A / 0019 / AYATA, İlhan Ahşap Yapı Ve Kafes Sistemlerinin Hesap Esasları, 1974, İstanbul Milli Kütüphane, Sistem no: 000295377, Yer no: 1974 AD 5226 Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, Tasnif No: TA66AYA 1974 A / 0020 / AYLA, Ersoy XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, Marmara Üniversitesi, 1993, İstanbul, Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 3.Salon, 9754000778 ISBN, Yer no: 745.5109561 Ers 1993 -B- B / 0021 / BARIŞTA, H. Örcün Türk El Sanatlarından Örnekler, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988, Ankara, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 89001092 B / 0022 / BARIŞTA, H. Örcün Türk El Sanatlarından Örnekler, Kültür Bakanlığı Yayınları,1998, Ankara, Milli Kütüphane, Yer no: 1999 BD 3660 B / 0023 / BAŞKAN, Seyfi Ankara Cenabi Ahmet Paşa Camii, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, Ankara, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Yer no: A.VI 4328 1998
40 B / 0024 / BAŞKAN, Seyfi Ankara Hacı Bayram-ı Veli Camii ve Türbesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, Ankara, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Yer no: A.VI 0330 1998 B / 0025 / BAŞKAN, Seyfi Kara Cenabi Ahmet Paşa Camii, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, Ankara, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Yer no: A.VI 4328 1998 B / 0026 / BEKTAŞ, Cengiz Babadağ Evleri, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 1991, İstanbul, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 91004098 B / 0027 / BEKTAŞ, Cengiz Şirinköy Evleri, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 1991, İstanbul, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 91004099 B / 0028 / BİNAN, Muhittin Ahşap Kapılar, Ahşap Pencereler, Kipaş Dağıtımcılık, 1981-1985, İstanbul, Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, Yer no: TH2270BİN 1995 B / 0029 / BİNAN, Muhittin Ahşap Çatılar, Birsen Yayınevi, 1990, İstanbul Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, Yer no: TH2438BİN 1990 Mimar Sinan Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Sistem no: 975-511-045-3 0013631 Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, Tasnif No: TH2438BİN 1990 B / 0030 / BİNAN, Muhittin Ahşap Kapılar Ve Metal Tamamlayıcı Elemanlar, Acar Matbaa, 2000, İstanbul, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, ISBN no: 9757438324, Yer no: 721.822 <N 2000 k.1
41 B / 0031 / BİNAN, Muhittin Ahşap Kapılar Ve Metal Tamamlayıcı Elemanlar, Yapı Endüstri Merkezi, 2. Basım, 1995, İstanbul Mimar Sinan Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Yer no: 975-7438-32-4 TH 2278 /.B56 ODTÜ Kütüphanesi, Yer no: TH2278.B612 B / 0032 / BİNAN, Muhittin Doğramalar, Birsen Yayınevi, 1995, İstanbul Mimar Sinan Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, ISBN no: 975-511-122-0, Yer no: 975-511-122-0 TH 2275 /.B56 Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, Tasnif No: TH2270BİN 1995 B / 0033 / BİNAN, Muhittin 1. Ahşap Pencereler, Kipaş Dağıtımcılık, 1985, İstanbul, Mimar Sinan Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Sistem no: 0012464 B / 0034 / BİNAN, Muhittin Doğramalar, 2. Ahşap Kapılar, Teknik Kitaplar Yayımları: 2, 1981, İstanbul İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Yer no: K.243717 Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, Tasnif No:TH2270BİN -C-Ç-D-E- C / 0035 / CAN, Yılmaz Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, Etüt Yayınları, 2004, Samsun Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, ISBN no: 975-82175-4-2, Yer no: NA5871.S26C36 2004 Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, Tasnif No: NA5871.S26C36 2004 C / 0036 / CELAL, Esat Türk Sanatı, Cem Yayınevi, 1984, İstanbul, TBMM Kütüphanesi, Yer no: 85000604
42 C / 0037 / CİNER, Semra Son Osmanlı Dönemi İstanbul Ahşap Konutlarında Cephe Bezemeleri, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayını, 1982, İstanbul Milli Kütüphane Yer no: 000071138 1985 AD 3469 Mimar Sinan Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Yer no: 720.9561/CİN TBMM Kütüphanesi, Yer no: 83001640 Ç / 0038 / ÇAL, Halit Niğde Şehrindeki Ahşap Tavanlı Cami Ve Mescitler, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2411. Yayımlar Dairesi Başkanlığı Sanat Eserleri Dizisi 268, 2000, Ankara İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, ISBN no: 9751723418 TBMM Kütüphanesi, Yer no: 20075576 Vakıflar Genel Müdürlüğü Kütüphanesi, Yer no: Niğde 04 Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, Tasnif no: NA5871.N533C34 2000 Ç / 0039 / ÇAYIRDAĞ, Mehmet Kayseri Ulu Camii Ahşap Minberi, (..?),(1976), Milli Kütüphane, Yer no: 2000 BD 3393 Ç / 0040 / ÇEKİÇ, Emre-UŞAKLI, İnal Ahşap Kapılar, Bayındırlık Bakanlığı Yapı İşleri Genel Müdürlüğü, S. 74152, 1974, Ankara İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Yer no: O.204136 Milli Kütüphane, Sistem no: 000123933, Yer no: 1974 BD 563 Mimar Sinan Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Yer no: 721.822/AHŞ Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, 3.Salon Yer no: 694.6 Ahş 1974 Ç / 0041 / ÇULPAN, Cevdet Türk Taş Köprüleri Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayımları, VI.Dizi, S.16, 1975, Ankara, İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Yer no: 94.35