ANKARA ASLANHANE - AĞAÇ AYAK CAMİLERİNİN

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ UYGULAMALI SANATLAR EĞİTİMİ ANABİLİM DALI MESLEKİ RESİM EĞİTİMİ BİLİM DALI ANKARA ASLANHANE - AĞAÇ AYAK CAMİLERİNİN AHŞAP SÜSLEME ÖZELLİKLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Zeliha KARASEKİ Tez Danışmanı Doç. Dr. Canan DELİDUMAN Ankara

2 Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü ne, Zeliha KARASEKİ ye ait Ankara Aslanhane-Ağaç Ayak Camilerinin Ahşap Süsleme Özellikleri adlı çalışma jürimiz tarafından Uygulamalı Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı Mesleki Resim Eğitimi Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir. Danışman:... Akademik Unvanı, Adı ve Soyadı Başkan:... Akademik Unvanı, Adı ve Soyadı Üye:... Akademik Unvanı, Adı ve Soyadı

3 ÖZET Türklerde Süsleme sanatları insan ve doğa sevgisiyle birlikte kültürel birikimlerin sonucunda gelişerek günümüze kadar ulaşmıştır. Yüzyıllardır insanoğlunun süsleme amaçlı kullandığı süsleme sanatları alanlarından biri de ahşap işçiliğidir. Türk dünyası içerisinde ahşap süsleme, zengin örnekler vermekte, en üst noktaya ise Anadolu Selçuklular döneminde ulaşmaktadır. Türk ahşap sanatının günümüze ulaşan başarılı örneklerinden olan Ankara Aslanhane ve Ağaçayak Camii ahşap süslemeleri de dönemin özelliklerini yansıtmaktadır. Bu çalışma, Anadolu Selçuklu dönemi Türk Süsleme Sanatlarından, ahşap sanatı özelliklerini taşıyan bu iki camideki ahşap işçiliğinin çizim ve fotoğraflarla belgelendirilmesi amacıyla yapılmıştır. İncelenen ahşap eserlerdeki süslemelerin zaman ve kullanılan malzemeye bağlı olarak, değişikliklere uğraması daha sonra yapılacak araştırmalara kaynak olması amacı ile bu araştırmada problem olarak ele alınmıştır. Tez araştırmamızda betimsel çalışma yöntemi izlenmiştir. Kaynak taraması, yapıların bugünkü durumlarına ait malzeme, teknikler, süslemelerinde yer alan desen ve motif özellikleri ve kompozisyon çeşitlerini içeren tabloların oluşturulması, fotoğraf çekimleri, gözlem formları, aynı döneme ait başka yapılarla kısaca karşılaştırmaları yapılmıştır. Bunun sonucunda; zamana bağlı olarak, ahşabın renginde açılmalar ve solmalar gözlendiği, bakım ve onarımının yapılmamasının kırılma ve çatlamalara sebep olduğu, motif ve kompozisyon özelliklerinin zarar gördüğü, aynı kalıpların kullanılması yüzünden benzer motiflerin oluşturulduğu gibi bulgular belirlenmiştir. i

4 Genel olarak, iki yapıda da ahşap malzeme ustaca kullanılmış, malzemenin kullanımı, kompozisyon anlayışları ait oldukları dönemleri yansıtmıştır. Yapılan ahşap süsleme özellikleri orijinalliklerini korumakla birlikte, bir kısmı ise günümüze kadar ne yazık ki ulaşamamıştır. Ankara Aslanhane camii tavanında bulunan Rumi motiflerinde ve kirişlerde nemin etkisiyle oluşan çatlamalar ve kırılmaların kompozisyon bütünlüğünün bozulmasına, yanlış kullanılan ısıtma sisteminin ahşabın kabarmasına, özellikle geometrik motiflerin ayrılmasına neden olduğu tespit edilmiş bu nedenle kültür mirasımız olan bu eserlerin düzenli aralıklarla denetlenmesine, doğru tesisat ve kullanım sistemlerinin oluşturulmasına, eserlerin gelecek kuşaklara aktarılması açısından gereken önemim verilmesine dikkat edilmelidir. Tarihi ve süsleme unsurları açısından önemli olan Ankara Aslanhane ve Ağaçayak camilerinde denetimlerin titizlikle ve bilimsel metotlara uygun yapılması, yapıya zarar verecek her türlü müdahaleden kaçınılması ve ihtiyaç halinde uzmanlarca onarılması gerekmektedir. ii

5 ABSTRACT The Adorn art in Turks together with human and nature affection. As a result of caltural collections have reached today by improving. In many entries, human beings have used wooden woork as a embellisment purpose. The wood in Turkish world gives very rich samples as a adorn purpose, reaches the to point in Anatolian Selçuklu period. Ankara Aslanhane and Ağaçayak mosque which is most successfully sample of the Turkısh wood art reached today, reflects the properties of the period with wood embellisments. This study, has been done for the certification purpose of wood work in both mosques that carry wood art by drawing and pictures. The motif and composition properties in wood work have changed releted with time and used matter this is taken as a problem in the study for next research. In this is research; with source scanning the used matter belong to today state of building, properties of motif and design take place in adorn, techniques, formations of tableau which has diversity of composition, taking photograph observation forms, establisment of another building in same period and with comparetion descriptive method fallowed. As a result of this; the lightening and paling of wood colour has observed releted with time, lock of repair and care cause refracting and fracture, motif and composition properties are hormfulled, because of usage of same forms, similar motifs have been accured. In general; at both buildings, wood matter has been used art fully, usage of matter, composition understanding reflects belonging periods, constructed wood embellisment properties have saved their originallity but some of them haven t reached today. iii

6 Due to moisture refracting and fructure of the motif on the ceiling in building and at bowstring, have caused to change of entirely composition wrong used heating system has caused to swelling of wood. It is determined the seperation, of geometrıc motifs so it is necassory to control with regularly intervals formation of right equipment and usage systems are noticed, it is noticed the importance of the movement a work of art to the next generations. Historical and adorn comparent in Ankara Aslanhane and Ağaçayak Mosque is very important so it is necassory to control with particularly. Also it is cotrolled with scientific methods. İt is necassory to avoid any harmfull interperence to building iv

7 ÖNSÖZ Bu çalışma; Ankara Aslanhane Camii ahşap süsleme kompozisyon ve motif özelliklerini çizim ve fotoğraflarla inceleme için yapılmıştır. Araştırma; Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Uygulamalı Sanatlar Eğitimi Anabilim Dalı, Mesleki Resim Eğitimi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıştır. Bu araştırmada; Türk Süsleme Sanatında ahşabın yeri ve gelişimi, Ankara Aslanhane ve benzer camii ahşap süsleme, motif ve kompozisyon özelliklerinin Türk Süsleme Sanatındaki yeri araştırılmıştır.. Bu araştırmanın bölümlerini; Türk Süsleme Sanatında ahşabın yeri ve gelişimi, kullanılan teknik, motif ve kompozisyonlar, Aslanhane Cami nin tarihsel, mimari ve sahip olduğu süsleme öğeleri oluşturmaktadır. Bu araştırmanın hazırlanmasında destek ve katkılarını esirgemeyen tez danışmanım Doç. Dr. Canan DELİDUMAN a, Aslanhane Camii yetkililerine, Vakıflar Genel Müdürlüğü ne, Etnografya Müzesi yetkililerine yardımlarından dolayı teşekkür ederim. Ankara, Eylül, 2006 Zeliha KARASEKİ v

8 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT...iii ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER...vi KISALTMALAR CETVELİ...x TABLOLAR CETVELİ...xi ŞEKİLLER CETVELİ...xii BÖLÜM I GİRİŞ Problem Durumu Amaç Önem Sayıltılar - Varsayımlar Sınırlılıklar Araştırma Yöntemi Evren Örneklem Verilerin Toplanması Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması Tanımlar... 5 BÖLÜM II TÜRK SANATINDA AHŞABIN VE TARİHSEL GELİŞİMİ Tarihsel Gelişimi Anadolu-Selçuklu Sanatındaki Yeri Süsleme Alanları ve Özellikleri vi

9 BÖLÜM III AHŞAP SANATINDA KULLANILAN TEKNİKLER Kündekari Tekniği Hakiki Kündekari Tekniği Taklit Kündekari Tekniği Çakma ve Kabartmalı Çakma ve Yapıştırma Tamamen Kabartmalı Oyma Tekniği Düz Satıhlı Derin Oyma Yuvarlak Satıhlı Derin Oyma Çift Katlı Kabartma Eğri Kesim Kafes Tekniği Ajur Tekniği Ahşap Üzerine Boyama Tekniği (Edirnekari Tekniği) Sedef ve Kakma Tekniği BÖLÜM IV AHŞAP SANATINDA KULLANILAN KOMPOZİSYON VE MOTİFLER KOMPOZİSYONLAR Geometrik Kompozisyon Madalyonlu Kompozisyon Çubuklu Kompozisyon Sembolik Kompozisyon Rozetler MOTİFLER Bitki Motifleri Çiçekler ve yapraklar (Hatai) Hatayiler Somut yaprak ve çiçekler Ağaçlar ve Otlar vii

10 4.5. Figürlü Motifler İnsan figürleri Hayvan figürleri Rumiler Münhaniler Soyut ve Sembolik Figürler ( Palmetler, Lotuslar) 4.7. Geometrik Motifler (Ağlar, Geçmeler) Yazı Süsleme Karmalar (Tabiat öğeleri,bulutlar,ay,güneş,yıldız vb) BÖLÜM V ANKARA ASLANHANE CAMİİ Tarihsel Gelişimi Mimari Planı Ahşap Bölümleri Minber ve Sütunlar Tavan Kapı ve Pencereler Teknik ve Süslemeler Benzer Özelliklerdeki Camilerle Karşılaştırılması BÖLÜM VI ANKARA AĞAÇ AYAK CAMİİ Tarihsel Gelişimi Mimari Planı Ahşap Bölüm ve Özellikleri BÖLÜM VIl SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuç Öneriler viii

11 KAYNAKÇA EKLER EK-1. Gözlem Form Örnekleri EK-2. Mimari Planlar EK-3. Fotoğraflar EK-4. Aslanhane Camiinin Bugünkü Durumu EK-5. Aslanhane Camiinin İnceleme Raporu ix

12 KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.b. c Çev. Der. Ed. Yay. H az. No Nu S S P Vol : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Adı geçen bildiri : cilt : Çeviren : Derleyen : Editör : Yayına Hazırlayan : Numero : Numara, number : Sayı : Sayfa : page : Volume x

13 TABLOLAR LİSTESİ Örnek No: Sayfa 1: Aslanhane Camii Minber Süslemesinde Uygulanan Teknikler. 41 2: Aslanhane Camii Minber Süslemesinde Kullanılan Motifler : Aslanhane Camii Minber Süslemesinde Kullanılan Kompozisyonlar : Ağaçayak Camii Minber Süslemesinde Uygulanan Teknikler : Ağaçayak Camii Minber Süslemesinde Kullanılan Motifler : Ağaçayak Camii Minber Süslemesinde Kullanılan Kompozisyonlar xi

14 ŞEKİLLER LİSTESİ Örnek No: Sayfa 1: Ankara Aslanhane Camii Süpürgelik Süslemeleri : Ankara Ağaçayak Camii Minberi; Sol Aynalık Gergilik İçi Süslemeleri : Ankara Ağaçayak Camii Minberi; Gergilik Altı Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberinin Ölçüleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Kapı, Aynalık ve Kitabe Ölçüleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalık, Altıgen Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalık, Yıldız Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalık, Sekizgen Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalık, Yıldız Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Şerefe Altı, Süpürgelik Üstü Bordür Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalık, Süpürgelik Üstü, Bordür Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Süpürgelikteki Niş Dışı Dilimli Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Süpürgelikteki Niş Dışı Dilimli Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Süpürgelikteki Niş İçi Dilimli Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Geçit Üstü ve Korkuluktaki Sekizgen ve Dörtgen Form Süslemeleri xii

15 16: Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalığı, Şerefe Altına Bağlayan Bordür Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Geçit Üstü Sekizgen Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Geçit Üstü Sekizgen Form Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Korkuluk Bölümü Ölçüleri104 20: Ankara Aslanhane Camii Minberi; Süpürgelik Ölçüleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Kapı Sütünceleri Bordür Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii; Kitabe, Taç Ayrıntısı : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Korkuluk Bordür Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Şerefe Altı Bordür Süslemeleri : Ankara Aslanhane Camii Minberi; Süpürgelik Üstü Bordür Süslemeleri : Ankara Ağaçayak Camii Minberi Ölçüleri : Ankara Ağaçayak Camii Minber Süslemeleri : Ankara Ağaçayak Camii Minberi Geçit Süslemeleri : Ankara Ağaçayak Camii Minberi Yan Aynalık Geometrik Birimlerinin Ölçü ve Dizilişi : Ankara Ağaçayak Camii Kiriş Süslemeleri : Ankara Ağaçayak Camii Minberi Süpürgelik Süslemeleri xiii

16 BÖLÜM I GİRİŞ Türk süsleme sanatında önemli bir yer tutan ahşap işçiliği özellikle Anadolu Selçuklu dönemi mimari süslemesinde yoğun biçimde kullanılmıştır. Özelikle mihrap mimber ve kapı pencere kanatlarında yer alan ahşap süslemeler Rumi ve diğer bitkisel bezemelerin kullanımıyla birlikte genel olarak geometrik kompozisyonlardan oluşmuştur. Anadolu Türk sanatlarında görülen geometrik kompozisyonların büyük bir kısmı mimariye bağlı ahşap malzeme üzerinde yer alır. Bağımsız ve tek heykelin olmaması nedeniyle, binaların sütun, kiriş, minber, kapı ve pencere kanatları farklı teknikler göre oyulan bir ahşap sanatı ortaya çıkarır. Bu iş için kullanılan hammadde ıhlamur, elma, armut, sedir ve gül gibi ağaçlardır. Genel olarak tekniklerin hepsi oyma, çatma, boyama veya bu tekniklerin karışımına dayanmaktadır. Derin oyma, eğri kesim Anadolu daki ahşap süslemeler için kullanılmıştır. Bu tür oyulan kompozisyonlar yiv halinde bütün yüzeyi dolaşan çizgiler halindedir. 13. yüzyılın ortalarından 14. yüzyılın sonlarına kadar süren kompozisyon anlayışında; ahşap yüzey bir veya birkaç levhanın yan yana getirilmiş olup bunun üzerine birkaç yiv halinde işlenen yıldız çokgen kompozisyonu yüzeyi geometrik bölümlere ayırır. Kullanılan kündekari tekniği zemin bölümleri hatlara göre daha kabarık levhalar halinde olup mekanın değerini arttırmaktadır. 14. yüzyılda teknik kakma tekniğinin ilavesi ile iyice zenginleşir. Geometrik süslemeler çoğunlukla minber korkulukları ve iç mekan bölmelerinde kullanılır, tamamen oyularak kafes şeklinde tamamlanır. 16. yüzyıldan itibaren bütün ahşap işçiliğinde çiçek örnekleri, Rumilerle, ajur tekniğine yaklaşan incelme 1

17 gösterir. Aslanhane camii minberi kitabesinin bulunması açısından önem taşır. Batı duvarında bulunan aslan heykelciği, ahşap sandukası ve kapısı Ankara Etnoğrafya Müzesi ndedir. Yapının tarihsel değeri, işçiliği nedeniyle önemlidir. Orta Asya geleneğini sürdüren, Anadolu mimari sentezinin ilginç ve başarılı bir örneğidir. Türk Resim Sanatında önemli rol oynar. Osmanlı devrinin ahşap mimarisi yeni ve sade, daha estetik unsurlara sahiptir. Ağaç sanatı ve süsleme yönünden resim sanatına zenginlik katar, devir devir değişerek yaygınlaşır. Boyama yoluyla süslemeler, ahşap eşyaları resimlendirme ve kullanılan teknikler bugün her mekânda kendini göstermektedir. Bitkisel motifler yine süs öğesi olarak karşımıza çıkar, süsleme üslupları sanatçısının çalışmalarıyla günümüze kadar gelmiştir PROBLEM Yapılan araştırma sonucunda; döneminin başarılı örneklerinden biri olan Ankara Arslanhane ve Ağaçayak Camilerindeki ahşap süsleme ve motif özelliklerinin incelenerek karşılaştırılması problem olarak ele alınmıştır AMAÇ Bu çalışmanın genel amacı, Geleneksel Türk Süsleme sanatlarından biri olan ahşap işlemeciliğinin Ankara Arslanhane ve Ağaçayak Camileri örneklerindeki motif ve kompozisyon özelliklerinin belirlenerek çizim ve fotoğraflarla belgelenmesidir ÖNEM Kültür değerlerimiz içinde yer alan ahşap sanatı; doğal afetler, iklim şartları gibi doğa kaynaklı ya da bakım yetersizliği, hatalı onarım, 2

18 çalınma vb. insan kaynaklı nedenlerle günden güne yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu kültür mirasımızın gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için dokümantasyon materyal yöntemleri ile belgelenmesinin önemli bir boşluğu dolduracağı düşünülmüştür SAYITLILAR-VARSAYIMLAR Ankara Aslanhane ve Ağaçayak camilerinde araştırma yapılabilir, fotoğrafları çekilebilir, kullanılan motifler karşılaştırılabilir SINIRLILIKLAR Bu araştırma, Ankara Aslanhane Camii ve Ağaçayak Camilerinin ahşap kapı, pencere ve tavan süslemelerinin incelenmesiyle sınırlıdır ARAŞTIRMA YÖNTEMİ Bu araştırma betimsel bir araştırmadır. Örneklem grubu Aslan hane ve Ağaçayak camilerinden oluşmuştur. Ankara ilinin eski mahallelerinde bulunan özellikle öncelikli olarak alınan Aslanhane Camii ve karşılaştırmak ve benzerliklerinin tespiti için kullanılmak üzere incelenecek diğer merkez camileri araştırmaya konu olmuştur. Uygulanacak olan karşılaştırmada; 1. Caminin bugünkü durumu, 2. Süslemede kullanılan malzeme ve teknikler, 3. Ahşap süslemesinde kullanılan; a) Desen ve motif özellikleri b) Renk özellikleri c) Kompozisyon çeşitleri 3. Tavan, pencere, kapı, minber süslemeleri, 3

19 4. Etnografya Müzesi nde bulunan Aslanhane Camisine ait parçaların tespiti, 5. Yayınlanmış çeşitli kaynaklarda yer alan ilgili yüzyıllara (dönemlere) ait camiler ve ahşap süslemeleri, Veriler çekilen fotoğraflarla, gözlem fişleri ve çeşitli kaynaklardan konuyla ilgili bilgilerin derlenmesiyle elde edilecektir. Konu ile ilgili literatür taraması yapılmıştır. Camiler ve süslemeleri detay ve görünüm olmak üzere fotoğraflanmıştır Evren Bu araştırmanın evrenini, Ankara ili sınırları içerisinde yer alan Aslanhane ve Ağaçayak Camileri oluşturmaktadır Örneklem Araştırmanın örneklemi ise Ankara Aslanhane Camii ahşap süslemeleridir Verilerin Toplanması Kütüphanelerde ve elektronik ortamda literatür taraması yapılmış, camiler ve süslemeleri fotoğraflarla belgelendirilmiş, süslemelerin bütün ve detay görüntülerinin çizimleri yapılmış, konu ile ilgili kaynak kişilerden bilgi alınmıştır. Aslanhane Camii için hazırlanan bilgi formlarına; fotoğraf ve çizimlerle birlikte tablolar oluşturulmuş, tablodan yararlanılarak aynı döneme ait bir diğer camii bilgi ve görüntüleri de kataloglanıp, karşılaştırmaları yapılmış ve yorumlanmıştır. 4

20 Bu iki cami ahşap süslemelerinin ortak ve farklılıkları, oluşturulan tabloda gösterilmiş ve yorumlanmıştır Verilerin Çözümlenmesi ve Yorumlanması 1. Süsleme teknikleri gözlem fişlerinin değerlendirilmesi, 2. Bulguların yapılan benzer çalışmalarla karşılaştırılıp, yorumlanması, 3. Araştırma konusunun önemi ve etkilerinin değerlendirilmesi, 1.7. TANIMLAR Abanoz: Sert dokulu, geniş yapraklı bir ağaç çeşididir.(ünver,1967:41) Ahşap: Arapçadan dilimize gelmiş olup, kereste ya da tahtadan yapılmış anlamındadır.(ünver,1967:42) Ajur tekniği: Ahşap yüzeyinin delikli bir şekilde işlenmesi.(ünver,1969:42) Aplik : Mobilya ve ağaç işlerinde, yüzey süslemek için kullanılan kordonlu çıta veya yassı oymasıdır.(sanat Terimleri Sözlüğü) Arabesk : İslam sanatı tarihçisi için, ağır oluşan ve ancak XI. yüzyıl başlarında olgunluğa erişen arabesk, dar anlamda başı, ortası ve sonu olmayan iki planlı yayvan bir çiçek süslemesidir ve sınırsız olarak düşünülen bir düzlemi kaplayacak biçimde yayılır.((demiriz,1997:122) Bağa: Kaplumbağa kabuğunun inceltilmişi.(sanat Terimleri sözlüğü) Bezeme: Süsleme, dekore etme(sanat Terimleri Sözlüğü). 5

21 Bitkisel bezeme: Türk sanatında en çok kullanılan süsleme türlerinden biri lopu, hatai, gerçekçi üslupta çiçekler, yapraklar ve ağaçlardan oluşur.(keskiner,1985:36) Bordür: Kapı ve pencere gibi mimari kısımların etrafını kuşatan çerçeve bölümünde, süslü veya süssüz çıkıntılı, dar yada uzun parçalara denir.(özen,1985:71) Camii: İslam dünyasında namaz kılınması için yapılmış mekan ve yaprak motiflerinden oluşan bezeme.(sanat Terimleri Sözlüğü) Cümle kapısı: Cami, saray ve büyük binalarda esas kapı.(sanat Terimleri Sözlüğü) Çokgen: Selçuklular döneminde sıkça karşılaşılan, köşe sayısı fazla olan geometrik şekiller.(sanat Terimleri Sözlüğü) Daire: Ahşap kesiminde kullanılan, testeresi daire şeklinde olan bir tür makine. Dişbudak: Sert dokulu bir tür ağaç.(eskici,1992:35) Eğri kesim: Rölyefli satırların derine birbirini kesen eğri satıhlarla inerek devam etmesi suretiyle yapılan bir tür oyma tekniği.(ders Notları) Figürlü bezeme: Gerçek öğelerle, düşsel hatta fantastik öğelerin bir arada yer aldığı figür.(keskiner,1985:76) Geçme Tekniği: Küçük ahşap parçalarının birbirine monte edilmesi.( Süsleme Resmi Ders Notları) Geometrik bezeme: Eğri ve düz çizgilerin bağdaşmasıyla oluşmuş çeşitli motiflere dayanan bezeme.(süsleme Resmi Ders Notları) Hatai: Çiçeklerin dikine kesitinin, anatomik çizgilerinin üsluplaştırılması ile ortaya çıkan resimlerdir. (Süsleme Resmi Ders Notları) Hatıl: Mimari yapılarda kiriş yada moloz arasına konan ahşap, taş, tuğla blokları. (Eskici.1998:45) 6

22 Hünkar mahfili: Camilerde padişahların namaz kılmalarına ayrılmış, özel girişi olan bölüm.(sözen,1996:98) Ihlamur: Bir ağaç türü.(eskici,1995:21) Kabartma: Bir yüzeyi farklı derecelerde oyarak bir biçimin ortaya çıkarılması.(sözen.1996:96) Kafes tekniği: Ahşap parçaların çakılarak kafes biçimini alması. (Ders Notları) Kaide: Üstüne konan bir şeyi taşıyan taban.(sanat Terimleri Sözlüğü) Kakma: Kemik, sedef, fildişi gibi sert malzemelerin daha önceden oyulmuş ahşap üzerine monte edilmesi.(sanat Terimleri Sözlüğü) Kavsara:Mimari yapılarda taç kapı üstü.(sanat Tarihi Sözlüğü) Kitabe: Yazıt.(Sanat Terimleri Sözlüğü) Kubbe: Yuvarlak, kare, altıgen veya sekizgen oylumların üzerine gelen yarım küre biçimindeki boş yapı örtüsü.(sanat Terimleri Sözlüğü) Kündekari: Küçük ahşap parçalarının uyumlu biçimde birbirine eklenmesidir. Lotus:Lotus çiçeği ve goncası.(tezyini Sanatları) Mihrap: Camilerde kıble duvarında bulunan girinti.(eskici,1995:26) Minare: Camilerde ezan okunan yüksek yapı.(eskici,1995:31) Minber: Camilerde hatibin çıkıp hutbe okuduğu, kapı ve merdiveni olan yeri.(eskici,1995:31) Mukarnas: Mimari yapılarda nişin altında bulunan taş bölüm.(öney,1969:124) Namazgah: Açık bir namaz yeri.(öney,1996:128) Neccar: Ahşap oyma işi yapan kişi.(eskici,1995:32) 7

23 Niş: Süsleme yada başka amaçlarla duvarlara yapılan hücre, yuva, oyuklar.(sanat terimleri Sözlüğü) Oyma: Ahşap, tahta, taş yüzeylerdeki derinlikler(sanat Terimleri Sözlüğü ). Palmet: Bitkisel süslemelerde kullanılan,kıvrık,kısa,sivri yapraklı motiflerdir.(yetkin,1992:73) Penç: Çiçeğin kuşbakışı görüntüsü.(sanat Terimleri Sözlüğü) Rumi: Türk süsleme sanatında sıkça kullanılan filiz ya da yaprak biçiminde üsluplaştırılmış hayvan motiflerinden meydana gelen bezeme.(mülayim,1998:37) Sahın: Camiinin esas ibadet yeri.(sanat Terimleri Sözlüğü) Satıh: Yüzey.(Sanat Terimleri sözlüğü) Sütünce: Küçük sütun.(mülayim,1998:58) Taç kapı: Camii, saray ve büyük binalarda esas kapı.(keskiner,1998:25) 8

24 BÖLÜM II TÜRK SANATINDA AHŞABIN YERİ VE TARİHSEL GELİŞİMİ 2.1. TARİHSEL GELİŞİMİ Orta Asya'da yapılan kazılarla ortaya çıkan dekoratif ağaç eserler Türkerlin çok eskilere dayanan ağaç işleme geleneğine sahip olduğunu göstermektedir (Özel, 1985:45). Buna rağmen Türk sanatının en az tanınan kollarından biri ağaç işçiliğidir. Tarih boyunca her kültür; dönemi ve sanatı ile kendine özgü bir tarz oluşturmuştur. Her sanat ürünü kişinin duygu-düşüncelerini, özgünlüğünü ortaya koyarak yaratılmıştır. Ağaç işçiliği, ahşap sanatı da böyle bir gelişmenin ürünüdür. Ağaç işçiliğinin Türklerin Anadolu'ya gelişinden sonar arttığı ve geliştiği bir gerçektir. Osmanlı dönemine kadar olan ve Selçuklu dönemini de kapsayan büyük bir zaman diliminde günlük hayatta kullanılan objeler yok kadar az sayılabilir. Ancak Selçuklu döneminden kalma dini yapılara ait mimari aksesuar ve bu yapılarda kullanılan diğer eşyalarda ağaç işçiliğini görebilmeliyiz. Kültür, bir milletin maddi ve manevi değerlerinin bir bütünüdür. Bu değerler, milletin dili, edebiyatı, din ve inanışları, tarihi, gelenekgörenekleri ve sanatıdır. Bunların içinde özellikle sanat, kültür değerlerinin en önemlilerinden birini ve temelini oluşturur. Bu sebepledir ki bir milletin kültür değerini iyi bilmesi, geleceğini kendi kültürü ile yoğrularak yönlendirmesi açısından önemlidir. Bu da bize sanatımıza vermemiz gereken önemi gösterir. Ahşap malzemesi, insanoğlunun tarih boyunca, en sık kullandığı malzemelerden biridir. Günlük eşyaların yapılmasında kullanılan ahşap malzemesi, zaman içerisinde süsleme özelliği de taşımaya başlamıştır. Değişik kültürlerin anlatım biçimini oluşturan ahşap süslemenin ilk örnekleri Orta Asya Türklerinde görülmektedir. Daha sonra Türklerin 9

25 Anadolu'ya gelmesiyle, İslamiyet in etkisiyle, yerli kültürlerle karışıp bir bütün olmuştur (Ersoy, 1977:58). Bu doğrultuda Türk sanatının zaman içinde Bu doğrultuda Türk sanatının zaman içinde bir parçasını oluşturmuş olan ahşap sanatı, yani ağaç işçiliğinde, daha önceleri, diğer sanatlarda gördüğümüz gibi çeşitli anlamlar taşıyan hayvan figürlerinin kullanıldığını fakat İslamiyet'in kabul edilmesi ile birlikte de bunun yerini bitkisel ve geometrik motiflere bıraktığını görüyoruz. İnsanların kendilerini ve çevrelerini güzelleştirme çabalarına cevap vermek üzere insanlık tarihi ile beraber bir gelişme gösteren süsleme olgusu, zaman içinde geliştirilmiştir. Güzel olmak isteyen insan, aynı zamanda varlığın, mutluluğun da simgesi durumuna gelmiştir. Süsleme olgusu her dönemin anlayışına uygun, toplumsal ve ekonomik koşullar içerisinde var olabilmiştir. Süsleme olgusunda dinsel inanışların, törelerin, adet, gelenek ve göreneklerin, ekonomik ilişkilerin, kültürel ve estetik değerlerin hepsi önemli ölçüde etkili olmuştur. Çevrenin sunduğu kaynaklardan biri olan ağaç her dönemde insanların yaşamında yer almıştır. İnsanların süslemede kullandığı ahşabın mekâna kazandırdığı görüntü, tarih boyunca çeşitli aşamalardan geçirilmiş ve dönem beğenileri doğrultusunda değişik tekniklere tanık olmuştur. Süsleme amaçlı olarak Ahşap oymacılığının Türk saraylarında daha da geliştiği bilinmektedir. Selçuklu döneminde günlük hayatta kullanılan eşyalar o döneme ait bilgi verecek zenginliktedir. Selçuklular döneminde ağaç işçiliği mimari ile birlikte gelişmiş, bu dönemde ağaç işçiliğinin dekoratif zenginliğinin de arttığı görülmüştür. Ahşap sanatı çeşitli zamanlarda araştırmalara konu olup incelenmiştir. Bu konuda yapılan araştırmaların artması gelecekte kaynak olması ve ileri zamana ulaşabilmesi açısından önemlidir. Bu dönemde yapılmış, çeşitli değişiklikler ve ilavelerle günümüze gelebilmiş mimari eserleri süsleyen orijinal nakışların varlığını ispatlayan bazı izler 10

26 olmasına rağmen bunların mahiyeti hakkında fazla bilgiye sahip değiliz. Selçuklu mimarisinde süsleme hemen göze çarpan bir özellik olup, bu dönemde yapılmış, orijinal olduğu düşünülen nakışlar, rumi denilen stilize bitkisel motifler, daha natüralist çiçek ve yapraklar veya geometrik şekillerle meydana getirilmiştir (Öney, 1970:147). Özellikle Selçuklu devri ahşap camilerinde rutubetin de etkisiyle kısa zamanda kerestenin bozulduğunu gören o dönemin sanatçıları malzemeyi hem çürümekten korumak hem de güzel göstermek amaçlı boyama gereği duymuşlardır (Arseven, 1978:109). Orta Asya dan günümüze kadar ulaşmış olan ahşap sanatı çoğu zaman benzer özellikler gösterip kimi zaman da farklılaşarak günümüze ulaşmıştır. Ancak sanatın ve sanatçının karşılaştığı içerik ve malzeme problemleri yüzünden eserlerin motif, renk ve malzeme olarak özgünlüğünü kaybettiği görülmüştür. İnsanoğlunun devamlı yeniliğe açık yapısı,beklentisi ahşabın gelişiminde etkin olmuştur. Farklı zamanlarda yeni buluşlarla, malzeme olanaklarının değişmesiyle farklı uygulamalarla karşılaşılmıştır ANADOLU-SELÇUKLU SANATINDAKİ YERİ Anadolu-Selçuklu sanatında ahşap işlerine verilen önem, Anadolu Türk sanatının erken dönemlerinde başlayarak, değişik sanat ürünlerinde karşımıza çıkmaktadır. Ahşap çok yaygın kullanılan bir malzeme olduğundan, kullanılan tekniklerde buna bağlı olarak çeşitlilik göstermektedir. Selçuklularda ağaç işçiliği ile uğraşan sanatkarlarla karşılaşılmaktadır. Osmanlı padişahları şair, müzisyen ve bilginleri himayesinde toplamış, her türlü süsleme sanatları ile ilgili sanatçıları da saraya bağlamıştır. Osmanlı süsleme sarayları açısından en önemli sanatçı topluluğu nakkaşlardır denebilir. Osmanlı sanatının motif zenginliği, süsleme üslupları bu sanatçıların çalışmaları ile kazanılmıştır. 11

27 Ahşap oymacılığının Türk sanatında geliştiği bilinmekte, insanların kullandığı eşyaları süsleme isteği, dolap kapaklarından, sütun başlıklarından, kapı ve pencerelere kadar her yüzeyi oyma ve kakma gibi teknikler kullanarak bezemelerine sahip olmuştur. Ağacın günlük yaşantıda kullanılmaya başlanması başta mimari olmak üzere, süsleme ve eşya yapımında da yer almıştır. Doğanın belirli bir zaman sonra ahşabı yok etmesi, çok sayıda ahşap eserin günümüze ulaşmasını engellemiştir. Orta Asya' da yapılan kazılarda ortaya çıkan dekoratif ağaç eserler Türklerin çok eskilere dayanan ağaç işleme geleneğine sahip olduğunu göstermektedir. Buna rağmen Türk sanatının en az tanınan kollarından biri ağaç işçiliğidir. Tarih boyunca her kültür, dönemi ve sanatı ile kendine özgü bir tarz oluşturmuştur. Her sanat ürünü kişinin duygu-düşüncelerini, özgünlüğünü ortaya koyarak yaratılmıştır. Ahşap sanatı da böyle bir gelişmenin ürünüdür. Ahşap malzemesi,tarih boyunca en sık kullanılan malzemelerden biridir. Günlük eşyaların yapılmasında kullanılan ahşap malzemesi, zamanla süsleme özelliği de taşımaya başlamıştır. Değişik kültürlerin anlatım biçimini oluşturan ahşap süslemenin ilk örnekleri Orta Asya Türklerinde görülmektedir (Yücel,1977:53). Osmanlı dönemine kadar olan ve kullanılan eşyalar,o döneme ait bilgi verecek düzeydedir. Camii minberleri,kapı ve pencere kanatları, sandukalar ahşap işçiliğinin çok gelişmiş olduğunu göstermektedir. Osmanlı döneminin ahşap mimari unsurları, yeni ve sade görüntüsü ile daha asil bir hale gelmiştir. Xlll. yüzyılın ilk yarısında Selçuklu etkileri görülürken, yüzyılın ikinci yarısından itibaren; Selçuklu oyma, şebekeli ve kündekari teknikleri sıkça uygulanmakta birlikte, Selçuklu ağaç işçiliğinden yavaş yavaş uzaklaşarak, klasik devir Osmanlı sanatının ilk çalışmaları ağırlık kazanmıştır. Osmanlı ahşap işçiliğinin özünü geometrik bezeme oluştururken, XlV. yüzyıl eserlerinde bitkisel süslemenin kitabelerde ve geometrik bölünmüş yüzeylerin ortalarında yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. 12

28 Anadolu Selçukluda gelişen ve özgün örneklerini veren ahşap işçiliği, beylikler döneminde de eserlerle karşımıza çıkar. Türklerin Anadolu da mimari eserlerini süslemede kullandıkları teknikler dönemlerine göre farklılık göstermektedir. Selçuklularda ve beyliklerde genelde ahşap üzerine yapılmış olarak gördüğümüz kompozisyonlar, Osmanlı dönemine gelindiğinde daha çok sıva üzerinde görülmeye başlar. Osmanlılarda sanatının gelişmesi,mimaride sıvalı ve ahşap yüzeylerin geniş yer tutması İle ilgi toplar. Osmanlılarda dini mimarinin ahşap olan hünkar mahfilleri, mahfil tavan altları, kapı ve pencere öğeleri, minber yüzeyleri, ahşap tavanları, kapıları orijinal kalem işi tekniği ile süslenmiştir. Çini kadar dayanıklı olmayan kalem işi nakışları, rutubetin de etkisiyle ve yapıların geçirdiği çeşitli onarımlar sonucunda yok olmuş veya önceden yapılmış nakışların üzerine tekrar yeni üslup da nakışlar eklenmiştir. Bu kalem işi örnekleri, ahşap malzeme üzerinde de giderek zenginleşmiştir. XVII. yüzyılın sonuna kadar bütün sanat dallarının gösterdiği gelişme paralelinde kalem İşi ve ahşap motifler önem kazanmıştır. Türk sanatının zaman içinde bir parçasını oluşturmuş olan ahşap sanatının, ağaç işçiliğinde daha önceleri ve diğer sanat dallarında olduğu gibi, çeşitli anlamlar taşıyan hayvan figürlerinin kullanıldığı, fakat İslamiyet in kabul edilmesi ile bunun yerini bitkisel ve geometrik motiflere bıraktığı görülmektedir. Selçuklular döneminde ağaç işçiliği mimari ile gelişmiş, bu dönemde ağaç işçiliğinin zenginliğinin de arttığı görülmüştür. Ahşap sanatı çeşitli zamanlarda araştırmalar konu olup incelenmiştir SÜSLEME ALANLARI VE ÖZELLİKLERİ Toplumsal boyutuyla bakıldığında süsleme, bir toplumun yaşam tarzı, gelenek, görenek ve inançlarının, istek, beklenti ve toplumsal birikimin bütünüdür. Süsleme unsuru aynı zamanda toplumların kimliklerini açığa çıkaran bir belge niteliği taşımaktadır. Sanatın ve 13

29 süsleme sanatlarının doğuşu ve gelişiminde doğanın sunduğu zenginlikler önemli rol oynamaktadır. Orta Asya coğrafyasında bulunan hayvanlar, doğa ve bitki örtüsü tüm süsleme öğelerine yansımıştır Türk sanatında ahşap işçiliğinin ilk örnekleri, Orta Asya da yaşayan ilk Türk kavimlerinin kullandıkları günlük eşyalarda görülmüştür. Pazırık kazıları esnasında çıkarılan Asya Hunlarına ait masa ve at koşum takımları, ongun adı verilen totemlerde, çadır direklerinde, yular süslerinde, doğa ve doğaüstü hayvan figürlerinde ahşap işçiliği kullanılmıştır. İslamiyeti kabul etmeleriyle Türkler, kendilerine özgün sanat anlayışlarını İslam dinine uygun geliştirmişlerdir. İslamiyeti kabul etmeden önceki severek uyguladıkları canlı varlık figürleri ile islamiyeti kabul ettikten sonra dinin gerektirdiği yönde bitkisel ve geometrik süslemelerin kullanıldığı eserler meydana getirmişlerdir. Özellikle minber, mihrap, rahle, vaaz kürsüsü, sanduka ve mimariye bağlı olan tavan kirişleri, sütun başlıkları, pencere ve kapı kanatlarında bu süslemelere rastlanmaktadır. (Alpaslan,1986:185) Anadolu Selçuklularının mimariye bağlı olan süslemeye büyük önem vermeleri, Selçuklu ahşap işçiliğinin gelişmesine yol açmıştır. Selçuklulardan günümüze kalan ahşap eserlerde geometrik desenlerin yanı sıra bitkisel motifler kullanılmıştır. Süsleme, hemen göze çarpan bir özellik olup, bu dönemde yapılmış orijinal olduğu düşünülen nakışlar, Rumî denilen figürlerden, daha natüralist çiçek ve yapraklar veya geometrik şekilli kompozisyonlardan meydana gelmiştir. Özellikle Selçuklu Devri ahşap camilerinde rutubetinde etkisiyle kısa zamanda kerestenin bozulduğunu göre dönem sanatçıları malzemeyi hem çürümekten korumak hem de güzel göstermek amaçlı boyama gereği duymuşlardır (Arseven,1978:109). Orta Asya'dan 14

30 günümüze kadar ulaşmış olan ahşap sanatı çoğu zaman benzer özellik gösterip kimi zamanda farklılaşarak günümüze ulaşmıştır. Selçuklu ahşap işçiliği bu dönemde daha çok kündekari tekniği üzerinde sedef, bağa ve fildişi gibi maddeler kullanılarak, kakma tekniğinde örnekler verilmiştir (Öney,1992:53). Ancak sanatı ve sanatçının karşılaştığı içerik ve malzeme problemleri yüzünden eserleri motif, renk ve malzeme olarak özgünlüğünü kaybettiği görülmüştür. Selçuklu ahşap işçiliği geometrik bezeme ağırlıklı olup, Xlll. yüzyıl eserlerinde bitkisel süslemelerde yaygın olarak kullanılmıştır. Selçuklu döneminin mimariye bağlı ağaç işçiliğindeki zenginliği Osmanlı döneminde yerini sadeliğe bırakmıştır. (Alpaslan,1986:23) Osmanlı döneminde, 18.yy. sonuna kadar pek çok yapılmış olan rahle, Kur an kabı, kavukluk, sehpa, çekmece gibi eserlerde değişik biçimler, teknikler ve süsleme motifleri kullanılmıştır. Yapıştırma yoluyla yapılan ahşap işlerinin bazılarında değerli taşlarda kullanılmıştır. Ev eşyaları Edirnekari tekniği ile süslenmiştir. Bu teknik; altın, yaldız, yeşil ve kırmızı renklerin boyanması sonucu elde edilmiştir. 15

31 BÖLÜM III AHŞAP SANATINDA KULLANILAN TEKNİKLER Osmanlı devri ahşap işçiliği teknik alanında büyük yenilikler getirmemiş ancak değişik bir üslup oluşturmuştur. Özellikle ceviz, elma, armut, sedir, abanoz ve gül ağaçları ile yapılan bu malzemelerde çeşitli teknikler kullanılmıştır. A- KÜNDEKARİ TEKNİĞİ 1. Hakiki Kündekari Tekniği 2. Taklit Kündekari Tekniği a. Çakma ve kabartmalı kündekari tekniği b. Tamamen çakma ve yapıştırma kündekari tekniği c. Tamamen kabartmalı kündekari tekniği B- OYMA TEKNİĞİ 1. Düz satıhlı derin oyma 2. Yuvarlak satıhlı derin oyma 3. Çift katlı kabartma 4. Eğri kesim C- KAFES TEKNİĞİ D- AJUR TEKNİĞİ E- AHŞAP ÜZERİNE BOYAMA TEKNİĞİ (Edirnekari) F- SEDEF VE KAKMA TEKNİĞİ 3.1. KÜNDEKARİ TEKNİĞİ Minberlerin yan aynalık1arında,kapı ve pencere kanatlarında uygulanan bu teknik, büyük ustalık gerektirir. İslam sanatında en erken örnekleri Mısır, Halep ve Anadolu'da görülmektedir (Öney, 1992:138). Ahşap minberlerin kapı,merdiven korkulukları, şerefe altları ile yan aynalıkların alt kısımlarında boydan boya uzatılmış ve genellikle dörtgen 16

32 prizmasını andırır şekilde hazırlanmış, dayanıklı ağaçların kullanımıyla minberin çatısı kurulur, bu çatının yüzeyine dayanıklı sert ağaçlardan yapılmakla beraber, zamanla kuruyup çatlamaları önlemek için küçük parçalarla doldurulur. Bu tekniğe Kündekari Tekniği denir Hakiki kündekari tekniği Çeşitli geometrik parçaların birbirine geçmesiyle oluşmuş ve bu sayede yapıldıkları andan günümüze gelene kadar, ahşabın üzerinde ayrılmalar ve yarıklar olmamıştır. Bu teknikte tahta parçalarının suları, damarları birbirine karşıt koyularak birbirlerinin nem ve ısılarından etkilenmeleri engellenmiştir. Bu sebepten, hakiki kündekari ile yapılan ahşap eserler günümüze bozulmadan ulaşmıştır Taklit (yalancı) Kündekari tekniği Yapılış tekniğine göre üç grupta incelenir Çakma ve kabartmalı kündekari: Ayrı ahşap blokların yan yana getirilmesi ile tamamlanır. Bu ahşap blokların içi sekizgen, baklava ve yıldız şekilli bölümler kabartma halinde işlenmiştir. Bu çıkıntılı yüzeylerin arasına, geometrik kafesi oluşturan kirişler çakılmıştır. Görünüşte hakiki kündekariden güç ayrılır. Sekizgen, yıldız ve baklavalarda çivi yoktur. Aradaki çıtalar çivilerle tutturulmuştur. Ahşap blokların kuruyup küçülmesi halinde boydan boya yarıklar oluşur (Özel,1992:63) Çakma ve yapıştırma kündekari: Taklit kündekari çeşitlerinden daha az işçilik isteyen bir tekniktir. Yıldızlar, sekizgenler, baklavalar ve geometrik kafesi meydana getiren ahşap kirişler, ahşap bloklar üzerine çakılmıştır. Ancak geometrik kafesin içindeki parçalarda zamanla dökülmeler olmaktadır. Ahşap blokların kuruyup küçülmesi İle bloklar arasında ayrılmalar olur. 17

33 Tamamen kabartmalı kündekari: Bu teknik oldukça sık kullanılmıştır. Yıldızlar, sekizgenler, baklavalar ve kafes aynı ahşap bloğun kabartması olarak yapılmıştır. Kabartmalar çok yüksek değildir. Yine bu teknikte de ahşabın kuruması halinde, ahşapta ayrılmalar olur OYMA TEKNİĞİ Ağaç, tahta veya taş yüzeylerde kesici aletlerle süsleme amaçlı yapılan tekniğe oyma tekniği denir. Dört gruba ayrılmıştır Düz Satıhlı Derin Oyma Ahşap yüzeyi düz bir görünüm oluşturur, motifler yüzeyden derin oyma ile belirtilir Yuvarlak Satıhlı Derin Oyma Bu teknik genlikle kitabelerde, yazılarda ve arabesklerde yaygın olarak kullanılmıştır. Kabartmalar, engebeli yuvarlak bir yüzey oluşturarak işlenmiştir. Bazı örneklerde kabartmaların yüksek olması ajur işçiliği etkisi yaratır Çift Katlı Kabartma Özellikle kitabelerde ve yazılarda uygulanmıştır. Genellikle altta kalan, arabeskleri oluşturan dekor düz satıhlı derin oyma ile üstteki yazı dekoru ise yuvarlak satıhlı derin oyma ile kullanılmamıştır Eğri Kesim Kabartmalı yüzeyler, derine doğru birbirini kesen yüzeylere iner. Bu teknik Anadolu ahşap işçiliğinde fazla kullanılmamıştır. 18

34 3.3. KAFES TEKNİĞİ Ahşap kirişlerin geometrik şekiller oluşturacak şekilde bir araya çakılması ile oluşur. Genellikle minber korkuluklarında uygulanmıştır AJUR TEKNİĞİ Bu tekniğin örnekleri daha çok rahlelerde ve minber kapılarının taçlarında görülmektedir. Ahşap yüzeyler dantel gibi delikli bir şekilde oyulur AHŞAP ÜZERİNE BOYAMA TEKNİĞİ (EDİRNEKARİ) Camii ve mescitlerin ahşap sütun başlıkları, konsollar, tavan, saçak, mahfil ve kirişlerinde uygulanmıştır. çoğu aşınmış olan bu süslemeler genelde aşı boyası ile yapılmıştır. Lacivert, kırmızı, beyaz, sarı, altın yaldız vb. renklerle simetrik biçimde lotus, palmet, rumi, meandr (akarsu), rozet, nar çiçekleri ve yapraklar kalem işi olarak işlenmiştir SEDEF VE KAKMA TEKNİĞİ Maden veya ağaç üstüne oluklar açıp, içine değerli taş, cam maden ve sedef parçaları döşenip çakılır ya da yapıştırılır. Düz bir yüzey oluşması için özel olarak zımparalanır. Süslemede, oyma ve kakma teknikleri bir arada kullanılır. Genellikle geometrik desenli bir süsleme türüdür. 19

35 BÖLÜM IV AHŞAP SANATINDA UYGULANAN KOMPOZİSYON VE MOTİFLER KOMPOZİSYONLAR Geometrik Kompozisyon Madalyonlu Kompozisyon Çubuklu Kompozisyon Sembolik kompozisyon Rozetler MOTİFLER A. Bitki Motifleri 1.Çiçekler ve yapraklar Hatailer Somut yaprak ve çiçekler Palmetler, Lotuslar) 2.Ağaçlar ve otlar B. Figürlü Motifler 1.İnsan figürleri 2.Hayvan figürleri Rumiler Münhaniler Soyut ve sembolik figürler C- Geometrik Motifler 1.Ağlar 2.Geçmeler D.Yazı Süslemeleri E.Karmalar 1.Tabiat öğeleri Bulutlar Ay, güneş, yıldız vb. Dağlar, ırmaklar vb. 20

36 Camii, ev vb. 2.Çeşitli eşyalar (Alpaslan,1986:199) 4.1. KOMPOZİSYONLAR Geometrik Kompozisyon Süslemede kullanılan geometrik biçimler, iki boyutlu uyumlu biçimlerdir. Düz, kırık, kıvrık çizgiler yardımı ile oluşturulur. Geometrik süslemeler genellikle iki şeritli basit geçmeler, yıldız örnekleri ve düzenli-düzensiz çokgenlerin meydana getirdiği çeşitli kompozisyonlardan oluşmaktadır. Ankara minberlerinde iki şeritli geçmelerle oluşturulan basit geometrik kompozisyonlar iki şekildedir. Birincisi, iki ince şeridin arasında boşluk meydana getirmeyecek şekilde sık aralıklarla kesişmesi sonucu oluşan formlardır.bu tip geçmeler süslemede daha çok bordürler arasında sınırlayıcı olarak kullanılmıştır.yazı bordürlerinin dışında yıldız kompozisyonları yer alır. Bir diğer geçme örneği ise şeritlerin aralarında geniş boşluklar kalacak şekilde kesişmesiyle oluşturulan daha gelişmiş kompozisyondur(bakırer,1969:89). Zeminde meydana gelen altıgenler eş büyüklükte olup, içleri dairesel birer rozet ile doldurulmuştur. Selçuklularda birbirine geçme yapan geniş şeritler yazı ile kullanılmıştır. Yine hasır örgüye benzer kompozisyonlarda bulunmaktadır. Özellikle Selçuklu örneklerinde ince bordür halinde örgü şekilleri görülmekte, bu örneklerde dört şerit yerine üç ince şerit birbirine ilmeklenerek kompozisyonlar meydana getirmektedir. Ankara minberlerinde görülen yıldızlı geometrik kompozisyonların en basiti dört köşeli yıldızlardan oluşan kompozisyonlardır Madalyonlu Kompozisyon Geometrik kompozisyonlardan biride sayılan madalyonlar; Selçuklu ve Osmanlı döneminin süslemelerini oluşturur. Çizgiler daha 21

37 ince, motifler zengindir. Yuvarlak madalyonlar içleri rumi ile süslenmiştir. Elips kompozisyonların içinde daire, rumi ve hatailerle bezenmiş, yıldız, beşgen, küçük baklava madalyonlar kullanılmıştır Çubuklu Kompozisyon Kompozisyonlarda; çizgi yapıları ve bu çizgilerin karakterleri, geometrik birimlerin dizilişi ile yerleşim açıları oluşturur. Selçuklu minberlerinin motif sıralanışında bağlayıcı unsur olarak ortaya çıkar Sembolik Kompozisyon Süsleme unsuru olarak kullanılan sembolik kompozisyonların başlangıcı Sümer ve Hititlere kadar uzanmaktadır. Işıkları gösteren sekiz kollu kuşla temsil edilen; tanrı-güneş,gamalı haç(kasırganın ve rüzgar tanrılarını gözü ile sembolize edilir), İbrik, en çok İslamiyet ten sonra temizliği sembolleştiren bir motif olarak kompozisyonlarda yer almış, aslan, kuvvetin ve cesaretin sembolü olmuştur Rozetler Dairesel anlatımları olan bu örneklerin bazıları yerlerine göre sembol olmuşlardır. Süslemede kullanılan pek çok şekilleri vardır. Orta Asya Şamanlarında kuş ve gezegenleri sembolize eden rozetler vardır. Türk mitolojisinde de evreni, hayatı,gök ve gezegenleri sembolize eden rozetlere rastlanır. (Süsleme resmi ders notları) 22

38 4.2. MOTİFLER Bitki Motifleri 1.Çiçekler ve yapraklar Türk süsleme sanatında çok çeşitli motif ve kompozisyonlar kullanılmıştır. Türk süslemesinin zenginliği, hangi malzeme ve teknik üzerinde olursa olsun sade bir güzellik içindeki motiflerinin çeşitliliği ve estetik yapıya sahip oluşundandır. İslam dini figürlü resim ve heykeli yasakladığı için, süsleme sanatçısı bu alanda motifleri stilize etme yoluna gitmiştir. Kullanılan motifler genellikle çiçekler, yapraklar ve dallardan oluşan bitkisel bezeme motifleridir. Hatayıler (Hatai); Çin ve Orta Asya nın etkisi altında oluşan, çoğu kez kökeni belli olmayacak derecede stilize edilmiş çiçek ve yaprakların girift desenleridir. Hemen hemen hepsinde büyük simetri hakimiyeti göze çarpar.özellikle rumilerle oluşan kompozisyonlar görülür. Hatayi; çiçeklerin dikine kesitinin anatomik çizgilerinin üsluplaştırılmasıyla ortaya çıkan şekillerdir.en yaygın kullanıldığı dönem ise Anadolu Selçukluları dönemidir. (Türk Süsleme Sanatı Ders Notları) Penç; Hatayi grubundan penç ismiyle bilinen bu motifler bitki kaynaklı olup,herhangi bir çiçeğin kuşbakışı görüntüsünün stilize edilerek çizilmesidir. Palmetler; bitkisel süslemede en çok kullanılan motiflerin başında gelir.ankara minberlerinde görülen palet motifleri, bitkisel süslemelere bağlı olarak çeşitlilik gösterir.genelde klasik tarzda üç yapraklı palet formları kullanılmıştır.palmetlerin orta yaprakları kısa ve sivri simetrik düzende yerleştirilen yan yapraklar ise hafifçe aşağı doğru kıvrıktır. Laleyi hatırlatan palmet motifleri, Ankara Aslanhane caminde görülmektedir. Yaygın olmamakla birlikte beş yapraklı palmet örnekleri de bulunmaktadır. 23

39 Lotuslar; Ankara Aslan hane caminde görülmektedir. Mihrabın kavsara altındaki yazı kuşağının alt ve üst kenarını sınırlayan ince şeritlerle doldurulmuş alçı üzerinde lotus ve palet motifleri vardır.uzunca bir sap üzerine oturan uçları yukarı kıvrık iki yan kola ve ortada küçük üçgen bir yaprağa sahip lotusların yan yaprakları birbirleri ile birleşerek palmetleri içine alır.bitkisel süslemeleri oluşturan palmet-lotus motifleri değişik malzemeler üzerinde zengin çeşitleriyle karşımıza çıkar. (Arseven,1984:207) Aslanhane Camii; iç mimarisi ile dönemin en güzel örneklerinden biridir. Geometrik geçmeler halinde yapılmış, minberde kıvrık dal ve yaprak motifle bütün yüzey süslenmiştir. Yıldız, üçgen, beşgen ve sekizgen şekillerde geçmeler, yan merdiven altında büyük bir üçgen pano meydana getirmektedir. Merdiven ve gerek hutbe mahallinin altı iki sıralı bordürlerle panolara birleşmiştir. Minberin en altındaki rumi ve palmetlerle süslü kemer köşe dolguları üzerinde bulunmaktadır. Köşelerde balık pulu motifleri bulunmaktadır. Anadolu Selçuklu sanatının en sevilen motiflerinden biri olan ve kıvrılma, dallanma, ara bağları veya yardımcı motiflerle bağlanma ve birbirini kesme, düğümlenme gibi kompozisyonlar oluşturan rumiler soyut süsleme sanatında da kullanılmıştır. 2.Ağaçlar ve otlar Ahşap üzerine yapılan, genellikle bordürleri üzerinde görülen kıvrımlı dallar, S şeklinde uzayıp giden ve birbirini kesen yumuşak biçimdeki helezonlardır. Birçok kompozisyonda kıvrımlı iri yaprakların iri yaprakları sardığı da görülmektedir. Osmanlı sanatında gül motifine çok önem verilmiş, buna karşılık lale motifinin aynı şekilde kullanılmıştır. Selçuklu sanatında zarif ve ince kıvrımlı dallar görülürken, XVIII. yüzyıl örneklerinde artık kalın kıvrım dallar kullanılmıştır. Kalın ve kısa saplarda yer yer düğümler olup kullanılan yapraklar düz ve basit biçimli, 24

40 bazen kılıç gibi uzun sivri, bazen yuvarlak uçlu küçük şekiller görülür. Sivri uçlu hançer gibi kıvrılan ve birbirini kesen, geniş uzun hançer yapraklar devrin özelliğidir. Yapraklar kıvrım dalların üzerinde, genellikle yandan görünür şekilde yapılmış olup, lale, gül, nar çiçekleri ile hataileri kucaklar. Aralarına filizler, tomurcuklar yerleştirilmiştir. Bu tür motif özelliklerine Ankara camileri minberlerinde rastlanmaktadır Figürlü Motifler 1.İnsan figürleri Selçuklu süsleme sanatında, zaman zaman insan figürlerine rastlanır. Stilize hayvan figürleri ise daha çoktur. Rumi denilen, filiz ve yaprak biçiminde stilize hayvan motifleri daha çok kullanılmıştır. İlk dönemlerde madenler üzerine işlenmiş olarak karşılaşılan stilize hayvan figürleri, bu motiflerin kaynağını oluşturur. 2.Hayvan figürleri Münhaniler; daha çok Selçuklulara özgü motiflerdir. Rumilerin ayrıntılarının yan yana yada arka arkaya, belirli bir biçim içinde sıralanmasıyla oluşurlar. Bu motifler Anadolu ya özgüdür. Özellikle kitap süslemelerinde kullanılan motiflerdir.(erdem,1998:56) Rumiler; süslemenin ana unsuru olan motifler bezeme sanatının temelini oluşturur. Bezeme sanatının hemen hemen her dalında Kullanılan rumiler taş, çini, ahşap, kumaş ve kitap sanatları gibi süsleme alanlarının öğesi olmuştur. Anadolu anlamına gelmektedir.çoğu kez hayvanları, kuvvet, bereket, kötülük, iyilik gibi çeşitli kavramları sembolize etmektedir. Stilize ve yarı stilize şekillerde ele alınarak işlenmiştir.selçuklu sanatındaki rumiler genellikle kuş görünümlü olup tek başlarına olduğu kadar hatai eşliğinde de kompozisyonlar oluşturmaktadır.tek kıvrık dal üzerinde veya palmetlerle birleşerek 25

41 kompozisyon oluştururlar.bazen bir dal üzerinde yer alan Rumiler,daha geniş alanlarda kompozisyonlar meydana getirmektedir.rumi motiflerden oluşan süslemelerin en basit ve yaygın olanı rumilerin bir dal üzerinde zikzak veya yılankavi hatlarla sıralanmasıdır.(bakırer,1998:97) Rumi motif türü ince olmayan kıvrık dalların birbirine bağlı simetrik kompozisyonları halinde veya kenar sularında 'şemse' dediğimiz oval formlardaki madalyonların içinde ve dolgu motifleri olarak kullanılmıştır. Motifler ince kıvrık dallarla birbirine bağlanarak çeşitli kompozisyonlar oluşturur. Rumi ve kıvrım dal motifleri geniş yüzeylerde Ankara Aslan hane caminde görülmektedir(fotoğraf no:9). İnce kıvrım dallar ve bunlara ince saplarla bağlanan Rumiler, daireler çizerek bütün yüzeye yayılmıştır. Anadolu Selçuklularında iyice sadeleşip sap haline geldiği veya daha fazla sapın birbirine geçmesi ile basit sarmaşık kompozisyonlarının kullanıldığı görülmektedir.bu şekildeki çiçek motiflerine ilk Ankara Aslan hane camii ahşap süslemelerinde rastlanır.(yetkin,1993:149) Geometrik Motifler Asya ve Anadolu kaynaklı motifler olarak iki temel kaynağı vardır. Geometrik motiflerin sistemli bir biçimde düzenlenmesiyle çeşitli ağlar ortaya konulur.kapalı geometrik sistemlerde motif kendi sınırları içinde bitmiş ve bütünlenmiştir.açık geometrik sistemlerde ise sınırlama yoktur Yazı Süsleme Selçuklu ve Osmanlı sanatında yazı süsleyici özellik kazanacak biçimde güzelleştirilmiş ve bu amaçla kullanılmıştır. Selçuklular Kufi ve Nesih yazı tipini benimsemiştir. Kufi yazı tipinde yapı; dik, kısa ve kalındır. Nesih yazıda; köşeler yuvarlaklaşmıştır. 26

42 Karmalar Orta Asya kaynaklı bulut, şimşek gibi motiflerle, güneş, ay, yıldız gibi daha çok sembolik anlamlar da kullanılan motifler diğer süsü motiflerinin yanında yer alır.stilize eşyalarında süsü motifi olarak pek çok süsleme alanında kullanıldığı görülür.vazolar içinde buketler, tabaklar içinde meyveler kullanılmıştır(alpaslan,1986:202) Süsleme sanatlarında motif ve kompozisyon biçimlerinin aynı dönemde yapılmış çeşitli tekniklerdeki diğer süsleme ve el sanatlarında da benzer olarak görülmesi ve değişmeden kullanılması motif ve kompozisyon bakımından ortak bir bezeme sanatının var olduğunu göstermektedir. Minberler, camilerde çok önemlidir. Tamamen ahşap olan minberler ahşap işçiliğinin en ilginç örnekleridir. Anadolu'da Türk-İslam sanatında camii içlerini süsleyen ve bu yapılara değer kazandıran ahşap minberler orijinal örneklerdir. Ahşap minber geleneği Osmanlı sanatında giderek azalmıştır. Ahşap minberlerin kapı söveleri, merdiven korkulukları şerefe altları ile yan aynalıkların alt kısımlarında boydan boya uzatılmış ve genellikle dikdörtgen prizmasını andırır şekilde abanoz, ceviz, armut gibi sıcağa rutubete dayanıklı sert ağaçların kullanılmalarıyla, minberin çatısı kurulur. bu çatının yüzüne de yine dayanıklı ve sert ağaçlardan yapılmakla beraber, zamanla kuruyup, çatlamalara karşı doldurma gereklidir. Ankara'da bulunan ahşap eserlerin ve özellikle ahşap minberlerin çokluğu ve bu eserlerde görülen çeşitlilik Ankara'yı ahşap işçiliği bakımından zengin kılar. Ankara'daki ahşap minberler, yapılmış oldukları dönemlere ve teknik biçimlerine göre farklılık gösterir. Ankara minberleri ağaçtan oyma olarak yapılmıştır. Ağaç işçiliği denilince ilk akla gelen eserler Ankara minberleridir. XIII. yüzyıl özelliği gösteren Ankara minberleri üzerinde kitabelere de rastlanmaktadır (Demiriz, 1997:41 ). 27

43 Ankara'nın en eski ve en güzel minberi Aslanhane camii minberi ağaç oymacılığı bakımından tek örnektir. İyi korunmuş, zarif bir eserdir. Kündekari tekniği ile yapılmış olan minberde bütün yüzey Rumiler, kıvrık dal ve yaprak motifleri oyularak bezenmiş, merdiven altındaki yan aynalık yüzlerini, yıldız, üçgen, beşgen ve sekizgen biçimindeki küçük geçme parçaları doldurmaktadır. Bunların çevresini ve çevre altı panolarını iki sıra zengin bezenmiş bordürler dolaşmaktadır. Minber üzerindeki üst üste iki kitabede, Ebu Bekir'in oğlu Mehmet tarafından yapıldığını yazmaktadır. Aslanhane Camii ndeki ince ve zengin geometrik kafes tekniği; Ankara Kızıl bey Cami ve Çorum Ulu Camii minberleriyle benzer özellik göstermektedir. Aslanhane Camii merdiven korkulukları ve kapı çerçevesini meydana getiren oymalarla birlikte, yuvarlak kenarlı oymalara rastlanılan bir örnektir. Bütün bu oyma tarzları Selçuklu devri ağaç oymalarının hepsinde vardır. Ankara yapıları minber örneklerinde süsleme tekniği farklı olup taklit kündekari biçiminde uygulanmıştır. XVII. ve XVIII. yüzyıllara ait Ankara minberleri, çiçekli ve ahşap işçilikleri bakımından zenginlik katmıştır. XVII. ve XVIIl. yüzyıl eserlerinin birçoğunda ahşap minberler yenidir. Ankara camilerinin bazılarında kendi devrinden kalma orijinal boyalı ahşap minberlere rastlanır. Maalesef tamir ve bakımsızlık sonucu bugün bu minberler ve boyamaları iyi durumda değildir. Ankara ahşap üzerine boyalı minberler bakımından Anadolu Türk sanatının önemli bölümünü oluşturur. Ahşap minberler camilerin dışında yapıldıktan sonra, taşımaya elverişli oldukları için süslemeleri değiştirilmiş ve boyanmıştır. Sütünceler; Ankara camilerinde daima kullanılmıştır. Mihrap nişlerinin iki kenarında yer almaktadır. Hepsi kenar bordürleri İle aynı hizada olup ince bir silme ile nişe bağlanmaktadır. Sütuncelerin yarısı nişin köşelerine gömülüdür. Sütünce yükseklikleri nişin yüksekliğine bağlı 28

44 olarak mihrabda mihraba değişmekte ve kavsara hizasına kadar yükselmektedir. Ankara sütuncelerinde başlık mutlaka kullanılmıştır. Başlıklar genlikle gövdeden geniş ya da aynıdır. Dönemler göre bu başlıklar farklılık gösterir. Ankara'da sadece 1290 tarihli Aslanhane Camii mihrabı sütuncelerinde bu tür başlık kullanılmıştır. Alçı olan başlıklar alçak kabartma bitkisel motiflerle süslüdür. Bu tür başlıklar Anadolu'da tercih edilmemiştir. Gövde; Ankara mihraplarında farklılık gösterir. Aslanhane Camii mihrabı silindirik gövdeli sütüncelere sahiptir. Gövdesi geniş ve kısadır. Kaideler üzerinde yükselen gövdelerin alt bölümleri daha geniş olup, başlıklara doğru daralmaktadır. Yüzeyleri kabartma motiflerle süslenmiştir. Devrin en önemli örneklerinden biridir. Süsleme kompozisyonları şekil ve üslupta önemli yer tutar. Minber, tavan, kapı, pencere ve sütunlar ince ve zengin ahşap işçilik sergiler. Sütunlar silindirik, gövdeler genlikle sadedir. Sütun başlıkları alçı ve tek tiptir. Süsleme yazı ve kompozisyon geometrik ağırlıklıdır. Bitkisel süslemelerde zaman zaman yer almaktadır. Rumi, palmet ve kıvrımlar kullanılmıştır(demiriz,1997:49). Çeşitli dönemlerde ahşap oyma işçiliği ağırlıklı Ankara camileri teknik ve süsleme bakımından tam bir bütünlük oluşturur. Bazı benzer özellikler için ise tek bir ustaya ait olduğu düşünülmektedir. Sanat ve süsleme sanatları tarih öncesi çağlarda benzer olgular etrafında gelişmişse de giderek toplumları, daha doğrusu insanların topluluk olma ve toplumsallaşma süreçleri ile birlikte, yaşadıkları coğrafyalar, ekonomik araçları kullanmaları, toprağı ekip biçmeye başlamaları, göçebe toplumdan yerleşik hayata geçmeleri ile birlikte süsleme sanatlarının gelişimi her topluma göre farklı süreçler izlemiştir. Bu farklılaşıp toplumsal dinamiklerden kaynaklanmaktadır. Türk Süsleme Sanatları da bu süreçlerden ayrı düşünülemez. Türk süsleme sanatları, Türklerin Orta Asya da varlık gösterdikleri dönemlerle 29

45 birlikte gelişme göstermiştir. Bu süreçte diğer toplum dinamiklerinde olduğu gibi coğrafya, kültür, din, mitoloji, ekonomi ve inançların etkisi büyük olmuştur. Özellikle sanatın ve süsleme sanatlarının doğuşu ve gelişmesinde coğrafyanın önemli bir etkisi vardır. Yaşanan coğrafya ve o coğrafyanın sunduğu olanaklar aynı zamanda süsleme sanatlarının da temel taşını oluşturmaktadır. Türklerin Orta Asya bozkırlarında göçer yaşam tarzları süsleme sanatlarına olduğu gibi yansımıştır. Orta Asya coğrafyasında bulunan hayvanlar, doğa ve bitki örtüsü tüm süsleme öğelerine yansımıştır. Aynı şekilde hayvancılıkla geçinen Türkler, konar göçer yaşamın gereği çevrelerinde bulunan hayvanları konu edinmiş ve güçlü bir hayvan kültü ortaya çıkmıştır. Özellikle göçerlerin ihtiyaçlarından kaynaklanan dokuma sanatları büyük bir çeşitlilik göstermiştir. Türklerin Orta Asya daki inançları da süsleme sanatlarının gelişmesinde en önemli role sahiptir. Türklerin İslamiyet öncesi Manicilik, Gök Tanrı Dini, Şamanizm, Budizm gibi inanç sistemlerinden beslendikleri belgelerle kanıtlanmıştır. Bu inançlar ve bu inançların getirdiği bir dizi ritüel ve tapınma biçimleri sanala direkt olarak etki etmiş, pek çok inanışı günümüze dek taşımıştır. Aynı zamanda dini inanışlarla koşut giden mitler ve efsaneler de süsleme sanatlarının günümüze gelmesinde önem taşır. Özellikle Altay, Yakut, Kırgız ve Uygur Türklerinin yaratılış mitleri süsleme sanatlarında zengin motif dağarcığının oluşmasında etkili olmuştur. Ortaçağ Anadolu sunda Selçuklular bir sanat üslubu yaratmışlardır. Bu üslupta mimari elemanların konstrüksiyonu kadar, süslemeyi oluşturan konu ve motif birlikteliği de önem kazanır. Mimaride üslubu meydana getiren plan, yapının ayakta durmasını sağlayan unsurlardan, yapının örtülme tarzından çok süslenme prensipleri, süsleme unsurları, süsleme motifleridir. 30

46 Anadolu Selçuklularında çok zengin bir motif dağarcığının bulunduğu ve kullanılan süsleme elemanlarının bölge, malzeme ve teknik farklılıklara karşın benzerlik ve süreklilik gösterdiği bilinmektedir. Teknik değişmekle beraber aynı tezyini motiflerin tekrarlanması, bu motiflerin şekillendirilmesindeki kuvvetin kaynağına işaret eder. Bu da Anadolu Selçuklularının süsleme motiflerinde, uzun yüzyılları kapsayan bir üslup oluşturduklarının kanıtıdır. Anadolu Selçuklularının konu şeması oldukça zengin örnekler sunar. Kuşkusuz bu zengin biçim ve motif birikiminin, geçmiş kültür ve kavimlerin katkısı ile oluştuğu söylenebilir. Bezemeleri oluşturan öğelerin yani motiflerin kaynağını tarih öncesi zamanlarda Asya da yaşayan Türk kavimlerinin ve o devirleri izleyen dönemlere ait eski eşyalar üzerinde görülen süsleme şekillerinde bulmaktayız. Bu örgeler yavaş yavaş dinsel içeriklerini kaybederek bağımsız birer bezeme biçimi haline gelmiş ve üsluplaştırılmışlardır. Anadolu Selçuklu süslemesinde konu şeması, diğer teknik ve malzemelerde de olduğu gibi, ahşap malzeme içinde en çok kullanım alanı bulan minberlerde bitkisel bezemeler, rûmiller, geometrik bezemeler ve dekoratif eleman olarak hat en çok kullanılan konuları oluşturmuştur. Daha önce yapılan araştırmalardan da anlaşıldığı gibi, bitkisel bezemeler Selçuklu minberlerinde en çok kullanılan konu grubunu oluşturmaktadır. Bitkisel bezemeler genel olarak, minberler tüm yüzey süslemelerinde yaygın kullanım alanı bulmuştur. Rûmiler genellikle geometrik birimler içinde bazen tek bazen de kıvrık dal, palmet ve lotuslarla birlikte kullanılmışlardır. Bitkisel bezemler içinde sevilerek kullanılan palmet ve lotus grubu, genellikle minberlerin yan korkuluklarında yer alan geometrik yıldız ve çokgenler içinde, devam eden iç ve dış bordürlerde ve minber kapı süslemelerinde gözlenmektedir. 31

47 Palmet motifleri genellikle içeri kıvrım yapan iki yan kanat ve bunların ortasındaki sivri tepeliği ile klasik palmet şemasını tekrarlamaktadır (Sözen; 1983: 305). Anadolu Selçuklu minberlerinde palmet motiflerinin bazen tek başına tam palmet, bazen de yarım palmet şeklinde kullanıldığı gözlenmektedir. Bu motifler daha çok Rûmilerle birlikte değerlendirilmişlerdir. Minberlerde gözlenen palmet motifleri zengin bir bileşime sahiptir. Bazılarında içe kıvrılan yan kanatlar helezoni kıvrımlarla iki yana uzanmakta ve kanatlarda dairesel küçük tepelikler sevilerek kullanılmaktadır. Bitkisel süslemeler içinde ele alınan bir başka grup da geçme motiflerdir. Anadolu Selçuklu konu programında önemli yer tutan arabesk motifleri Türk bezeme sanatının öz varlığını oluştururlar. Burada belirtmek gerekir ki, bazı savlara göre batıdan alındığı söylenen bu motifler yüzyıllar öncelerine dayanan ve Türk eserlerinde en çok kullanılan konu gruplarını oluştururlar. Arabesk in ve geometrik tezyinatın menşei meselesi tamamiyle tersi yönde çözülmelidir. Herhalde bunun hareket noktası hayvan sembolizmi gibi özellikle Sibirya ve binnetice Türk kavimleri olması gerekir. Türkler bunu Batı dan veya İslamlardan almış değillerdir. Tam tersine olarak eğik kesit (mail makta) ten oluşan ve sonradan ağaç ve alçıdan yapılan yuvarlak yapraklarla doldurulmuş olan bu şekilleri ilk defa kendileri yaratmış ve yalnız Batı ya değil her tarafa ve hatta Doğu ya Çinlilere götürmüşlerdir. Turfan kazıları göstermiştir ki dekorlar arasında en çok Türk olan, bütün Türk eserlerinde de en çok rastlanan dekor arabesk adı verilen orijinal bezemelerdir. Samarra kazılarında da bu türlü bezemeler bulunmuştur (Demiriz,1982:12). Geçme motiflerinin en önemli özelliği çizgilerin iç içe geçmiş olması, ayrı ve yalın organların birbirleri ile karışarak bir bütün halinde devam etmeleridir. Arabesk motifleri Selçuklu ahşap minberlerinde geometrik formların içinde çok yaygın kullanım alanı bulmuştur. 32

48 Geometrik bezemeler, bitkisel bezemelerle birlikte konu programını oluşturur. Minberlerde kullanılan geometrik bezemeler daha çok dörtgen, beşgen, altıgen, sekizgen, çokgen, yıldız ve daire biçimleriyle karşımıza çıkmaktadır. Minberlerin yan aynalık, korkuluk, süpürgelik ve şerefe altlarında sistemli dizilişleriyle sonsuza varan bir biçim şeması ve Selçuklu süslemesinin temel elemanını oluştururlar Geometrik bezemeler minberlerin ana şemasını oluştururken, bu formlar içinde arabesk dolgulu motiflerle bütünleşirler. Dekoratif bir eleman olarak ele alınan hat, minber süslemelerinin önemli parçalarında biridir. Hat minber kapı aynalıklarında, kitabelerde ve korkuluk gerginliklerinde kullanım alanı bulmuştur. Yazılar genellikle Selçuk nesihli ve sülüsü olarak belirtmektedir. Hat bir çok örnekte dikdörtgen formlar içinde kullanılmış, bazı örneklerde hatıl bitkisel bezemelerle birlikte ele alındığı gözlenmektedir. Minberlerde kullanılan hat, minberi yaptıranı, yapılış tarihçesini ve ustasını açıklamak gibi çok önemli bir tarihsel işlev görmenin yanı sıra süslemenin de tamamlayıcı bir unsuru olarak görülmektedir. Nokta, çizgi ve yüzeyin oluşturdukları geometrik şekiller topluluğunun belirli ilkelere uygun olarak düzenlenmesiyle, İslam dünyasının estetik yaratmasında önemli yer tutan geometrik kompozisyonlar elde edilmiştir. Anadolu Selçuklu ahşap minberlerinde gözlenen geometrik kompozisyonlar, tekrar, simetri ve kullanılan çizgi düzeni içinde ele alınabilirler. Minberlerde kullanılan kompozisyon düzeni ilk bakışta geometrik birimlerin karmaşık ve sonsuza giden bir yapıda olduğunu anımsatabilir. Düz kenarlı ve köşeli şekillerle daire veya eğri kenarlı geometrik şekillerin kombinasyonlarından ortaya çıkan karmaşık kompozisyonların, özellikle üç boyutlu uygulamalarda ışık-gölge oyunları dolayısıyla dikkate değer görünüşler meydana getirdiği görülmektedir. Türk-İslam sanatında 33

49 da, mimarinin kendi formundan kaynaklanan böyle bir süsleme tarzının rağbet gördüğünü söyleyebiliriz. Kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla, minberlerde karışık gibi görünen bu kompozisyon dizilişi, gerçekte belirli geometrik birimlerin sistemli tekrarıyla oluşmaktadır. Üçgen bir form gösteren minber yan aynalıkları genellikle dörtgen, beşgen, altıgen, sekizgen, çokgen ve yıldızların sistemli dizilişleriyle kompoze edilmişlerdir. Bu dizilişlerde geometrik birimlerin rapor oluşturacak şekilde ve sonsuz karakterli düzenlenişleri dikkat çekicidir. Minberlerin yan aynalık kompozisyon dizilişinde çoğunlukla birden fazla ana ve yardımcı motifin bağlantılı tekrarı göze çarpmaktadır. Dekoratif bir nitelik gösteren hat ise dikdörtgen çerçevelerde minberi tamamlar nitelikte kullanılmıştır. Minberlerde göze çarpan iç ve dış bordürler genellikle minberi oluşturan bölümleri ayırt edebilme ve çerçeveleme amaçlı kullanılmışlardır. Selçuklu minberlerinde birbirinin aynı olmamakla birlikte, yakın benzerlikler gösteren geometrik düzen, genel olarak birden fazla ana ve yardımcı birimlerin tekrarı, birden fazla aynı birimin tekrarı ve simetrik ilkeleri doğrultusunda sonsuz karakterli bir düzende oluşturulmuşlardır. Kompozisyonların çözümlenmesinde birimler kadar çizgi yapıları ve bu çizgilerin hangi karakterlerde kullanıldığı da önem taşır. Selçuklu minberlerinin kompozisyon çizgileri, genellikle geometrik birimlerin diziliş ve yerleşim açıları ile oluşmuştur. Kompozisyon içinde hangi çizgi izlenirse izlensin, açısal kırılmaların sırası değişmez; değişen, çizgilerin ilerleyiş doğrultusudur. 34

50 BÖLÜM V ANKARA ASLANHANE CAMİİ 5.1. TARİHSEL GELİŞİMİ Ankara Saman pazarı Arslanhane Mahallesi nde Atpazarı Yokuşu üzerinde yer alan bu cami moloz taşlarından yapılmıştır. Selçuklu ve Beylikler devrinde özellikle Orta ve İç Batı Anadolu ya özgü bir cami tipi olarak gelişen, ahşap direkli ve içten düz ahşap tavanlı camiler arasında Ankara Arslanhane, diğer adıyla Ahi Şerafeddin Camii en başarılı ve yayınlara en fazla konu olan örneklerdendir (Eskici,1989:124). Camide üç kapı bulunmaktadır. Ana giriş kapısı kuzey cephede bulunmakta, ancak bu kapı yalnızca iç mekanın kuzey tarafına yapılmış olan kadınlar mahfeline açılmaktadır. Doğu ve batı cephelerinde bulunan kapılar ise caminin ibadet mekanına açılmaktadırlar. Tamamen kesme taştan yapılmış olan kuzey kapısı taç kapı şeklindedir. Üzeri zengin mukarnaslarla nihayetlenen portal nişinin iki kenarında yan duvarlara estetik bir hareket ve güzellik sağlayan nişler bulunmaktadır. Doğu kapısı sonradan yapılan ilavelerle eski halini kaybetmiş, batı kapısı ise sivri kemerli büyük bir niş içine alınmış basık yay kemerli ve taş şivelidir. Panonun içinde firuzeler, çiniler bulunmaktadır. Caminin kuzey doğusunda bulunan türbe manzumesinin duvarına gömülü, antik devirden devşirme aslan heykeli kalıntısı nedeniyle Arslanhane adını aldığı söylenir. Taştan, kare planlı kaide üstüne oturan ve tek şerefesi bulunan minarede kaideden gövdeye geçişi sağlayan kısım sekizgen planlıdır ve tuğladan yapılmıştır. Silindirik gövdede de yine tuğla malzeme kullanılmıştır. Minare geçiş kısmında ve gövdede firuze renkli, sırlı tuğlalar kullanılmıştır. 35

51 Cami Anadolu ya özgü, Selçuklu devrinde sık rastlanan uzunlamasına bazilikal planlı ve beş dikey sahınlıdır. Orta sahın yan sahınlardan biraz daha yüksek ve geniş tutulmuştur (Öney; 1992:253). Dış mekanın sadeliğini karşılık, iç mekanın Anadolu Selçuklu camilerinin en güzel örneklerinden birini sergilediği gözlenir. Haremi beş dikey sahına ayıran ve dörder sıra oluşturan altışar ahşap sütun, birbirinden farklı, Roma devrine ait devşirme mermer sütun başlıklarıyla taçlanmıştır. Sütun başlıklarının üzerinde profilli ahşap yastıklar yer alır (Demiriz,1992:253) MİMARİ PLAN Tavan, dikine hatılların arasına dolduran enine kirişlerle ve bu kirişlere geçişi sağlayan konsollarla işlenmiştir. Konsollardan kirişlere geçişte palmet biçimli lambri süsler görülür. Yanlara göre daha geniş ve yüksek olan orta sahında konsol üç sıralıdır. Mihrap, Anadolu Selçuklu mihraplarının özgün ve güzel örneğini oluşturmaktadır. Dikdörtgen bir form gösteren mihrap, mozaik tekniğinde, çinilerle süslenmiştir. Mihrap nişinin üzeri mukarnaslıdır. Niş köşeliklerinde ajurlu olarak alçıdan yapılmış iki sütünce bulunmaktadır. Nişin üç kenarını lacivert ve mavi çinilerden oluşmuş bir kitabe çevrelemekte ve niş köşeliklerinde firuze renkli rûmi desenleri yer almaktadır. Alınlıkta bulunan, firuze renkli çini mozaikle işlenmiş ve iç içe geçmiş altıgen formların içleri alçı kabartmayla oluşturulmuştur. Araştırmamız gereği ileride ayrıntılarıyla ele alacağımız minber, ceviz ağacından yapılmış olup, döneminin ahşap işçiliğini yansıtan güzel örneklerden biridir. 36

52 5.3. AHŞAP BÖLÜM VE ÖZELLİKLERİ Minberler ve Sütunlar Üçgen form gösteren yan aynalıklar taklit kündekâri tekniğiyle işlenmiştir. Yan aynalıklar ve şerefe altında zemin dolgulu geometrik geçmelerin (yıldız, dörtgen, altıgen, sekizgen) içleri arabesk, palmet ve Rûmilerle süslenmiştir. Minberin süpürgelik kısmı nişlerden meydana gelmektedir. Minber korkuluğu kafes tekniğiyle işlenmiştir. Sol korkulukta yer alan nesihli kitabede Dülger Ebubekir oğlu Mehmed yaptı denmektedir. Minber kapısı dilimlidir. Kapı kanatları mevcut değildir. Kapı kemer köşelikleri girift oyma rûmi, palmet ve arabesklerle bezenmiştir. Kapı aynalığında üst üste dikdörtgen formlarda iki sıra halinde kitabe yer almaktadır. Üst kitabede yazı yuvarlak satıhlı derin oyma tekniği ile işlenmiştir. Alt kitabede ise çift katlı rölyef tekniği kullanılmıştır. Alt kitabenin zemini girift arabesklerin düz satıhlı oymalarıyla ve zemin üstünde yer alan yazı ise yuvarlak satıhlı derin oyma tekniği ile işlenmiştir. Minberin aynalık tablası üzerindeki sülüs kitabe H.689 ( ) üzerinde: Bu mübarek cami Ulu Sultan din ve dünyanın Gıyası, yardımcısı, memleketler fetheden Keykâvus oğlu Mesut- Allah sultanlığını ebedi kılsın- zamanında mahlûkatın Allah ı yüce Tanrı nın yardımı ile fütüvvet ve mürüvvet sahibi kardeşler (İhvan) tarafından-allah ömürlerini uzun eylesin-h.689 yılı aylarında Allah için hulûs-i niyetle ve onun rızasını isteyerek yapıldı. Allah onların hayırlı işlerini kabul buyursun, günâhlarından geçsin (Hancıoğlu,1998:153). 37

53 Tavan Görüldüğü gibi, Ankara Arslanhane Camii nin iç mekanında buluna tavan, tavan kirişleri, mihrap ve minber süslemeleri, döneminin güzel örneklerinden birini oluşturmaktadır. Selçuklu ve Beylikler Devrinde özellikle Orta ve İç Batı Anadolu'ya özgü bir camii tipi olarak gelişen, ahşap direkli ve içten düz ahşap tavanlı camiiler arasında Ankara Aslanhane diğer adıyla Ahi Şerafettin Camii en başarılı örnektir. Ankara'da çoğu XlV.-XV. Yüzyıllara ait ve dıştan bir ev görünümünde olan ahşap direkli ve tavanlı küçük mescit ve camiierin ilham kaynağı mimari ve ahşap süslemeleri ile Aslanhane Camii olmuştur (Yücel,1990:12). Saman pazarı nda Aslanhane Mahallesi nde, meyilli arazide yer alan camii, moloz taş duvarları, kurşun kaplama çatısıyla fazla ilgi çekmeyen sade bir yapıdır. Aslanhane camiinin dış görünüşü; kesme taşlı anıtsal Selçuklu yapılarının klasik taş işçiliği yanında çok basit kalır. Çağdaş Selçuklu örnekleriyle kıyaslandığında oldukça sade kalan beyaz mermer kapısı ve aynı cephede, camiinin kuzeydoğusunda yükselen minare yapıya dıştan özellik kazandıran unsurlar olarak dikkat çeker. Caminin, kuzey doğusunda bulunan türbe duvarına gömülü, antik devirden kalan aslan heykeli kalıntısı nedeniyle Aslanhane adını aldığı söylenir. Camiinin yapılış tarihini veren kitabe yoktur. Batı kapısındaki kitabenin yazı üslubu nedeniyle, ilk yapılışının, XlII. yüzyıl başları olduğu, daha sonra minber kitabesinde yer olan tarihlerinde yenilendiği kabul edilir (Dorn,1959:68, 69). İlk yapının daha ufak ve basit bir cami olması mümkündür. 38

54 Camii Anadolu'ya özgü, Selçuklu devrinde sık rastlanan uzunlamasına bazilika planlı ve beş dikey sahınlıdır. Orta sahın yan sahınlar dan biraz daha yüksek ve geniş tutulmuştur. Tek şerefli olan minare kaide kısmında taştan ve kare planlı, pabuç kısmında ise sekizgen planlı ve tuğladandır. Silindirik gövde yine tuğladandır. Kaidede yer alan Roma çağına ait beyaz mermerden devşirme taşlar kullanılmıştır. Pabuç kısmı dikdörtgen silmelerle çerçevelenen sivri kemerli sağır nişlerle süslenmiştir. Minare pabuç kısmında yer yer, gövdede ise enine çemberler oluşan firuze renkli sırlı tuğlalarla bezenmiştir. Caminin biri doğuda, biri batıda, diğeri de kuzeyde yer alan üç girişi vardır. Bunlar anıtsal Selçuklu Taç kapıları ile kıyaslandıklarında önemsiz örneklerdir. Minare yanında kuzeyde bulunan ve arazi meyli nedeniyle balkon şeklindeki kadınlar mahfeline açılan beyaz mermer taç kapı daha süslü olanıdır. Bu kapı sade silmeler, kavsara, sütunceler ve iç yan yüzeylerde kare prizma sütunce başlıklarıyla süslenmiştir. Kaidede zengin profilli, yekpare antik taşlar kullanılmıştır. Caminin duvar örgüsünde yer yer tekrarlayan ve dahildeki sütun başlıklarını taçlandıran ve Roma ve bazı Bizans çağı malzemesinin bolluğu dikkati çeker Kapı ve Pencereler Devrinde bu civarda çeşitli Roma ve Bizans çağı eserleri bulunduğunu söyleyebiliriz. Caminin ahşap kapı kanatlarının bir değeri yoktur. Bunların daha sonraki yıllarda değişikliğe uğradığı söylenmektedir. Özellikle usta işçilikli ahşap minberini ve Ankara Etnografya Müzesi'nde bulunan aynı devirlere ait çeşitli camii, mescide ve türbelerin kapı ve pencere kanatlarını karşılaştırırsak işçilikteki mükemmelliği görebiliriz. 39

55 Doğu ve batı kapıları meyli nedeniyle zemin olarak hareme açılırlar. Duvara sonradan gömülmüş kitabesi neniyle yenilenmiş görünüm veren batı kapısı, iç içe iki sade nişten ibarettir. Dış niş kemeri sivri, iç içe segment tiptedir. Kemer alınlığında üçgen bir çerçeve içinde firuze renkli üçgen, Doğu ve batı kapıları arazi meyli nedeniyle zemin olarak harime a1tıgen ve kare biçimli çini parçacıklarıyla oluşturan bir bezeme dikkati çeker. Kapının sağında, duvara gömülü, neshi yazılı noksan ve basit bir kitabe görülür. Bu kitabe Poul WlTTEK tarafından yazı üslubu nedeniyle XIII. yüzyıl başlarına tarihlenmiştir. Kitabede adı geçen Seyfeddin'in Ankara 1211'de Selçuklu Sultan I.Keykavus'a devredilirken emir olan Seyfeddin Çeniğir'e ait olduğu sanılmaktadır (Wittek, 1932:344). Doğudaki giriş kapısının hiçbir özelliği ve bezemesi yoktur (Demiriz.1993:98). Yapıya dıştan bakıldığında pencerelerinin iki kat oluşturduğunun ve basit dikdörtgen formlarıyla yapıya bir özellik kazandırdıkları görülür. Camiinin içine girdiğimizde, ahşap direkli Anadolu camilerinin en başarılı örneklerinden biriyle karşılaşırız. Beş dikey sahına ayıran ve dörder sıra oluşturan altışar ahşap sütun, birbirinden farklı Roma devrine ait devşirme mermer sütun başlıklarıyla taçlanmıştır.sütun başlıkların üzerinde profilli ahşap yastıklar yer alır. Sütunların çeşitli tarihlerde mermer taklidi yağlıboya ile boyanmış olması orijinal karakterlerini bozmuştur TEKNİK VE SÜSLEMELER Tavan dikine hatılların arasını dolduran enine kirişlerle ve bu kirişlere geçişi sağlayan konsollarla işlenmiştir. Konsollarla kirişlerle geçişte palmet biçimli süsler görülür. Yanlara göre daha geniş ve yüksek olan orta sahında konsol sırası üç sıralıdır. Camii içinde Anadolu çağı mihraplarının en özgün çini mozaik örneği yer alır. Mihrap camii ekseninden doğuya kayıktır. Mozaik işçiliği ile alçı kabartma süslemenin birlikte değerlendirildiği ilk Anadolu örneği 40

56 dikkat çeker. Alçı kabartmalar İran'da XII. yüzyıl ve XIII. yüzyıl başlarında Büyük Selçuklu dönemi alçı işçiliğinin özelliklerini taşır. Çini mozaik bezemede Selçuklu devri için tipik olan firuze, patlıcan moru, siyah renkler kullanılmıştır. Çini süslemede yer alan geometrik ve bitkisel öğelerin kaynaşması mihrabı tarz açısından farklı kılar. Mihrabın stalaktitli nişi, niş köşelikleri,içten dışa doğru ikinci ve üçüncü bordürü, çini mozaikle bezenmiştir. Stalaktit kavsarada yıldız, üçgen, kare ve daire şeklinde çini mozaik parçacıkları bir araya gelerek, tekrarlayan geometrik kompozisyonlar oluşturur. Niş köşelerinde firuze renkli rumi desenleri yer alır. Bunları diyagonal olarak kesen patlıcan renkli birer rumi bordur. Etraflarını kuşatan firuze Rumilerle başarılı bir uyum yaratır. Niş kavsarasının altında yer alan, patlıcan moru renkli, neshi yazılı çini Kur'an suresi, firuze renkli spiraller meydana getiren bir zemin üzerine işlenmiştir. Mihrap alınlığında ve niş'in alt kısımlarında renkli çini mozaikle renkli çini süslemenin tezat yaratan bir kompozisyon meydana getirir. Alınlıkta, iç içe girerek geometrik bir ağ oluşturan firuze ve patlıcan moru çini mozaikle işlenmiş altıgen şekillerin içleri alçı kabartmalıdır. Alınlığın ortasında dolgun kabartma alçı rozet yer alır. Delikli satıhiarla işlenen rumi ve şakayıklarla bezeli olan rozet, oymalı işçiliği ile başarılı gölge zıtlıkları yaratır. Niş kaidesinde, patlıcan moru ve firuze renkli geometrik çini mozaik ağın içinde rumi desenli alçı kabartmalar yer alır. Alçı işçiliği mihrabı kuşatan dış bordürlü yarım palmetlerden oluşan rumi deseninde ve içe doğru üçüncü bordürde ince bir rumi zemin üstünde Kuran dan sure'nin işlendiği neshi yazıda da görülür. Mihrabı taçlandıran tepelikte alçıdır.rumi zemin üzerinde delikli gövdeli soyut motiflerle bezenmiştir. Soyut motifler etrafındaki alçı kabartmalarda rumiler ve şakayık motifleri dikkat çeker. 41

57 Mihrap nişini kuşatan alçı sütunceler ajurlu rumi desenle örtülmüştür. Burada da rumi zemin üzerinde altta neshi,üstte kufi yazı yer alır. Sütuncelerin başlıkları İran'da Selçuklu Devri alçı mihrabları için tipik çan tipi veya vazo tipi olarak isimlendirilen tarzlarda rumi ağ ile kaplanmıştır.(fotoğraf No:8) Aslanhane Camii mihrabı delikli alçı işçiliği, şakayık motifleri, çan tipi başlıkları ile Anadolu'da Büyük Selçuklu geleneğini devam ettiren bir eserdir. İran'da XII. yüzyıldan başlayarak Büyük Selçuklu Dönemi alçı bezemelerinde görülen bütün bu özelliklerin Ankara Aslanhane Camii'nde görülmesi, Anadolu-İran ilişkileri açısından ilginçtir. Aslanhane Camii'nin cevizde yapılmış minberi devrin en başarılı örneklerindendir (Oral,1957:121). Selçuklu Devrinin tipik özelliklerini yansıtan minber iyi durumdadır. Şerefe ve külah kısımları yenilenmiştir tarihini veren minber kitabesi caminin yeniden yapılış devrini belirlemektedir. Minberin yan aynalıkları ve şerefe altı Selçuklu döneminin ünlü geçme tekniği olan 'künde kari nin' başarılı örneğidir. Yan aynalıklar çokgen, yıldız, baklava şekiller meydana getiren geometrik ağın içinde yer alan rumi bezemeli kabartmalarla doldurulmuştur. Geometrik ağ ve rumili iç dolgular kündekari tekniğinde olduğu gibi geçme değildir. Birbiriyle birleşerek yan satılıları meydana getiren ahşap panolarda görülen rumili kısımlar kabartma oymalı işlendikten sonra, aralarına geçme izlenimi veren çıtalar takılmıştır. Cevizin zamanla kuruması ile birleşme yerleri ayrıklar meydana getirerek belli olur. Minber korkuluğu çatma tekniği ile geometrik bir kafes oluşturmaktadır. Batı kısmındaki korkulukla kabartmalı oyulmuş neshi yazılı kitabe yer alır. Şerefe altındaki gemi teknesi, kemerli dolap kirişi ve dilimli kemere sahip sağır nişlerle bezeli pabuçluk kısmı oymalı Rumilerle süslenmiştir. Minberin kapı kemeri dilimlidir. Kapının iki yanını kuşatan ahşap sütunlar balık pulu şeklinde kabartmalarla süslenmiştir. Kapı kanatları yoktur. Kemer köşeleri girift 42

58 oyma rumilerle doldurulmuştur. Aynalıkta yer alan iki sıra pano halindeki sülüs kitabede tarihlerini gösterir BENZER ÖZELLİKLERDEKİ CAMİLERLE KARŞILAŞTIRILMASI Ankara Aslanhane Camii ahşap sütün,tavan ve minberi ile önemli örneklerden biridir. Ahşap mescit ve camilerin büyüklü, küçüklü daha süslü ve sade örnekleri Orta Anadolu Camilerinde sıkça görülür. Bu Camiiler ahşap malzemesini nakış gibi süsleyen renkli boyamalarıyla önem taşır (Dorn, 1959:70-91). XlV.-XV.yüzyıl Ankara ahşap mescitlerinden Ahi Elvan Camii ve Hacı İvaz Mescitleri, Aslanhane Camiinin geç dönemden çok basitleştirilmiş örnekleridir. Ankara'da bulunan camilerin yanı sıra Konya ve Kastamonu yöresinde çok sayıda örneği vardır. Selçuklu devrinden olan ahşap direkli ve tavanlı camilerde farklı olarak taş malzeme kullanılmaktadır. Beylikler devrine ait örnekler dıştan taş kaideli, ahşap hatılı, kerpiç duvarlı ve kiremit çatılıdır. Çoğuna sonradan bir silindirik minare ilave edilmiştir. Dıştan sade görünüşlü olan ahşap camiler içten ahşap sütunları ve bezemeli tavanları ile güzel bir görünüme sahiptirler. Ankara Aslanhane Camii nde olduğu gibi antik devir sütun ve sütun başlıklarının kullanıldığı örnekler azdır. Bütün ahşap camilerde tavan sistemi sahınları belirleyen ve çatıyı taşıyan ahşap hatıllar bunları dik keserek aralarını dolduran kirişler ve onları çerçeveleyen profilli konsollarla işlenmiştir. Benzer profiller sütun başlıklarının üzerindeki yastıklarla tekrarlanır. Konsollardan tavan kirişlerine doğru uzanan süsler birçok örneklerde renkli aşı boyası bezemelerle süslenmiştir. Birçok yapıda tavan kirişleri arasıda çakılmış üçgenler meydana getiren çıtalar görülür. Bu çıtalarda damla, sarmaşık, çiçek motifleri meydana getiren renkli nakışlar boyanmıştır. Boyamalarda sarı, kırmızı, yeşil renkler hakimdir. 43

59 Ahşap direkli camilerin çoğunda sütun başlıkları ahşaptan ve stalaktit işçiliktir. Bunların erken örnekleri; Afyon Ulu Camii, Ayaş, Beyşehir, Kastamonu camileri olarak gösterilebilir. Ankara Aslanhane Camii'nin alçı-çini mozaik karışımı mihrabının benzerine başka hiçbir camide rastlanmamaktadır. Beylikler devri ahşap camilerinde mihraplarını kalıplama ile bezenmiş basit kabartmalı beyaz alçı mihraplar olduğu görülmektedir. Bunların alçı işçiliği Aslanhane Camii nin alçı bezemeleriyle kıyaslanamaz. Çini alçı karışımının uyumu Aslanhane Camii mihrabında çok farklıdır. Aslanhane minberiyle kıyaslanabilecek tek örnek, Beyşehir Eşrefoğlu Camii nde bulunmaktadır. Bu kündekari, minber devrinin en başarılı örneklerindendir. Yapı içlerinin ahşap işçiliği açısından oldukça zengindirler. Aslanhane Camii; mekan ve mihrap özellikleri açısından, beş sahınlı, bazilikalı planı, tavanı, antik sütun başlıkları, çini mozaik-alçı karışımı mihrabı ve ceviz minberi ile benzerleri arsında en başarılı ve bugüne kadar durumunu korumuş en iyi örnektir. Aslanhane Camii; ahşap direkli camii geleneğinin Orta Asya'da daha geç çağlardan günümüze ulaşan, Anadolu mimari sentezinin ilginç ve başarılı bir örneğidir. 44

60 ÖRNEK NO TABLO 1 ASLANHANE CAMİİ MİMBER SÜSLEMESİNDE UYGULANAN TAKLİT KÜNDEKARİ KAFES TEKNİKLER YUVARLAK SATIHLI DERİN OYMA DÜZ ÇİFT KATLI SATIHLI RÖLYEF DERİN OYMA ŞEBEKELİ OYMA 1.00 X X X X X X 1.01 X X 1.02 X 1.03 X 1.04 X 1.05 X 1.06 X X 1.07 X 1.08 X 1.09 X 1.10 X X X X 1. Teknik Tablo 1 de, minberlerde uygulanan teknikler altı ana başlık altında toplanmıştır. Bunlar taklit kündekâri, kafes, yuvarlak satıhlı derin oyma, düz satıhlı derin oyma, çift katlı rölyef ve şebekeli oyma adı verilen tekniklerdir no lu örnekler minberlerin bütününü kapsadığından tüm teknikler bu örnekler üzerinde değerlendirilmiştir. Döküm tablosundaki veri sonuçlarına göre bazı örneklerde iki ya da üç tekniğin birlikte kullanıldığı gözlenmektedir (bkz. Örnek No: 1.01, 1.06, ). 45

61 İncelenen 12 örnekten 8 inde taklit kündekâri kullanılmıştır. Bu 8 örnekte taklit kündekâri tekniği ile birlikte aynı zamanda yuvarlak satıhlı derin oyma tekniği de kullanılmıştır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.01, 1.06). Tablo 1 in ikinci sütununda yer alan kafes tekniği, incelenen 12 örnekten 4 ünde gözlenmektedir (bkz. Örnek No: 1.00, 1.07). Üçüncü sütunda bulunan yuvarlak satıhlı derin oyma tekniği, 12 örnekten 6 sında değerlendirilmiştir. Bu teknik 4 örnekte düz satıhlı derin oyma ve çift katlı rölyef teknikleriyle birlikte ele alınmıştır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.10). Dördüncü sütunda yer alan düz satıhlı derin oyma tekniği, incelenen 19 örnekten 4 ünde, beşinci sütunda bulunan çift katlı rölyef tekniği de yine 4 örnekte kullanılmıştır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.10). Son sütunu oluşturan şebekeli oyma tekniği yalnızca Arslanhane Camii ni kapsayan 3 örnekte ele alınmıştır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.04, 1.10). İncelenen örnekler ve tablo döküm sonuçlarına göre, yuvarlak satıhlı derin oyma tekniğinin (12 örnekten 6 sında) en çok kullanılan teknik olduğu gözlenmektedir. Gönül Öney in yaptığı araştırmalara göre bu tekniğin aynı dönemde birçok örnekte ve çok yaygın kullanıldığı anlaşılmaktadır. Örnekte gözlenen yuvarlak satıhlı derin oyma tekniğinin minber yan aynalıklarında, kapıda, bordürlerde ve yazıda bol kullanım alanı bulduğu anlaşılmaktadır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.01, 1.02, 1.03, 1.05, 1.06, 1.08, 1.09, 1.10). Siirt Ulu ve Ankara Kızılbey camileri minber yan aynalık ve kapılarında aynı tekniğe rastlanmaktadır. İncelenen 12 örnekten 8 inde gözlenen taklit kündekâri tekniğinin, yuvarlak satıhlı derin oyma tekniğinden sonra en çok kullanılan teknik olduğu anlaşılmaktadır. Bu tekniğin, incelenen örnekler doğrultusunda 46

62 minber yan aynalıkları, şerefe altı ve kapı kanatlarında kullanıldığı gözlenmektedir (bkz. Örnek No: 1.00, 1.01, 1.06). Taklit kündekâri tekniğinin Ankara Arslanhane ve Ankara Alâeddin camileriyle aynı döneme ait Kayseri Ulu, Kayseri Huand Hatun (1237), Ankara Kızıl bey (13. yy), Divriği Ulu, Çorum Ulu camileri minberlerinde de kullanıldığı araştırmalardan anlaşılmaktadır. Tablo 1 in veri sonuçlarına göre kafes, düz satıhlı derin oyma ve çift katlı rölyef teknikleri, 4 örnekle, minberlerde kullanılan üçüncü teknik olarak gözlenmektedir (bkz. Örnek No: 1.00, 1.07, 1.10). Kafes tekniği, her iki camide de yalnızca minber korkuluklarında değerlendirilmektedir. Bu teknik, Anadolu Selçuklu dönemine ait Beyşehir Eşrefoğlu, Divriği Ulu, Çorum Ulu, Ankara Kızıl bey, Ankara Ahi Elvan camilerinin korkuluklarında da kullanılmıştır. Düz satıhlı derin oyma tekniği, araştırmaya konu olan 4 örnekte gözlendiği gibi, kapı kitabelerinin alt katlarında, çift katlı rölyef tekniği ise, yine 4 örnekle, kitabe yazı ve motiflerinde ele alınmaktadır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.10). İki örnekte gözlenen şebekeli oyma tekniği, Ankara Arslanhane Camii korkuluk altı ve kapı taç kısmında ele alınmaktadır. Bu tekniğin çoğunlukla minber ve kürsü parçaları ile korkuluk levhalarında gözlendiği, araştırmalardan anlaşılmaktadır. 47

63 TABLO 2 ASLANHANE CAMİİ MİMBER SÜSLEMESİNDE KULLANILAN MOTİFLER ÖRNEK GEOMETRİK BİRİMLER* BİTKİSEL BEZEMELER NO PALMET ARABESK RUMİ HAT 1.00 X X X X X X X X X X X 1.01 X X X X X X 1.02 X X X 1.03 X X X X 1.04 X X X X 1.05 X X X X 1.06 X X X X 1.07 X X X 1.08 X X X X 1.09 X X X X 1.10 X X X X 2.00 X X X X X X X X X X X X 2. Konu Tablo 2 de minberlerde gözlenen konular geometrik birimler, bitkisel bezemeler, rûmi ve hat olmak üzere dört ana başlık altında toplanmıştır. Geometrik birimler kendi içinde daire, üçgen, yıldız, dörtgen, beşgen, altıgen, sekizgen ve dilimli olmak üzere sekiz alt gruba, bitkisel bezemeler ise palmet ve arabesk konularını içeren iki alt gruba ayrılmışlardır. Döküm tablosundaki veri sonuçlarına göre geometrik birimlerde 19 örnekten ikisinde daire, beşinde üçgen, beşinde yıldız, on örnekte dörtgen, üç örnekte beşgen, beş örnekte altıgen, beş örnekte sekizgen, dokuz örnekte ise dilimli formlar kullanıldığı gözlenmektedir (bkz. Tablo 2). Tablo 2 nin geometrik birimler sütunundan anlaşıldığına göre, bazı örneklerde geometrik birimlerden, birkaçı birlikte kullanılmaktadır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.01, 1.03, 1.07). 48

64 Aynı zamanda 1.07 ve 2.07 dışında kalan geometrik birimlerin kullanıldığı örneklerde bu birimlerle birlikte palmet, arabesk ve rûmi motiflerinin de bir arada ya da ayrı ayrı kullanıldığı gözlenmektedir (bkz. Tablo 2). Tablonun ikinci ana sütununda yer alan bitkisel bezemelerden palmet 1.03, 1.07 örnekleri dışında kalan 12 örnekten 6 sında, arabesk ise 1.07 dışında kalan yine 12 örnekte ele alınmaktadır no lu örneklerin dışında, palmet ve arabesk motiflerinin 12 örnekte birlikte kullanıldığı anlaşılmaktadır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.01, 1.02, 1.04, 1.05, 1.06, 1.08, 1.09, 1.10). Üçüncü ana sütunda bulunan rûmi motifinin, ele alınan 12 örnekten 6 sında yer aldığı gözlenmektedir (bkz. Örnek No: 1.00, 1.01, 1.02, 1.03, 1.04, 1.05, 1.06, 1.08, 1.09, 1.10, 2.00). Rûmi motifinin 1.03 nolu örnek dışında bulunan 12 örnekte palmet ve arabesk motifleri ile birlikte kullanıldığı anlaşılmaktadır. Tablonun dördüncü ana başlığını oluşturan hat ise, incelenen 19 örnekten yalnızca dört örnekte değerlendirilmektedir (bkz. Ör. No: 1.00, 1.10). Hat, 1.10 no lu örneklerde görüldüğü gibi, palmet geçme ve rûmi motifleri ile birlikte ele alınmaktadır. Tablo 2 nin döküm sonuçları ve incelenen örnekler doğrultusunda minberlerde (12 örnekten 6 sında) en çok kullanılan konuların palmet, arabesk ve rûmi motifleri olduğu gözlenmektedir. 10 örnekle dörtgen birimi ikinci, 9 örnekle dilimli formlar üçüncü sırada yer almaktadır. Diğer geometrik birimlerden üçgen, yıldız, altıgen ve sekizgen formların dördüncü sırada, 4 örnekte rastlanan hat konusunun beşinci, 3 örnekte kullanılan beşgen motifinin altıncı ve yalnızca 2 örnekte gözlenen daire motifinin son sırada yer aldığı anlaşılmaktadır (bkz. Tablo 2). Örneklerde anlaşıldığı gibi bitkisel ve rûmi bezemelerin, minberlerin yan aynalık, bordür, kapı kitabeleri, süpürgelik, kapı üstü, 49

65 kapı kanatları, geçit ve şerefe altı bölümlerinde kullanıldığı gözlenmektedir. Bu bezemelerin geometrik birimleri kapsayan formlar içinde değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Araştırmalardan anlaşıldığına göre, aynı döneme ait Konya Alâeddin Camii, Malatya ulu Camii, Ankara Kızıl bey Camii minber süslemelerinde de bitkisel bezemeler ve rûmi motiflerin geometrik birimlerle birlikte kullanıldığı belirtilmektedir. Tablonun birinci sütununu oluşturan geometrik birimlerin, örneklerden anlaşıldığı gibi, minber yan aynalıklarında (yıldız, dörtgen, altıgen; bkz. Ör. No: 1.01), şerefe altında (yıldız, sekizgen; bkz. Ör. No: 1.06), korkuluk kısmında (sekizgen, dörtgen, üçgen, bkz. Ör. No: 1.07, ), bordürlerin bir kısmında (dörtgen; bkz. Ör. No: 1.03) ve Ankara Alâeddin Camii kapı kanatlarında (daire, dörtgen, beşgen, dilimli) kullanıldığı gözlenmektedir. Aynı döneme ait Kayseri Ulu Camii, Küçük Ali Oğlu Camii, Ankara Ahi Elvan Camii, Malatya Ulu Camii minberlerinde de benzer geometrik birimlerin kullanıldığı araştırmalardan anlaşılmaktadır. İncelenen örneklerde hat minber kapı kitabelerinde değerlendirilmiştir (bkz. Örnek No: 1.10). 50

66 ÖRNEK NO TABLO 3 ASLANHANE CAMİİ MİMBER SÜSLEMESİNDE KULLANILAN KOMPOZİSYONLAR ZEMİN DOLGULU GEÇMELER BORDÜR SİMETRİ ARALIKSIZ BAĞLANTILI TEKRAR 1.00 X X X X 1.01 X X X 1.02 X X X 1.03 X X X 1.04 X X 1.05 X X 1.06 X X X 1.07 X X 1.08 X X 1.09 X X X 1.10 X X X 2.00 X X X X 3. Kompozisyon Tablo 3 de minberlerde uygulanan kompozisyon; zemin dolgulu geçmeler, bordür, simetri ve aralıksız bağlantılı tekrar olmak üzere dört ana başlık altında değerlendirilmiştir. Tablo 3 deki veri sonuçlarına göre zemin dolgulu geçmeler incelenen 19 örnekten 8 inde ele alınmaktadır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.01, 1.06, 2.00). Bu örneklerin hepsinin aynı zamanda simetri ve aralıksız bağlantılı tekrar ilkesi ile birlikte kullanıldığı gözlenmektedir. Zemin dolgulu geçme kullanılan 8 örneğin 4 ünde ayrıca bordür de kullanıldığı anlaşılmaktadır (bkz. Örnek No: 1.00, 2.00). Tablo 3 ün ikinci ana sütununda yer alan bordür, incelenen 12örnekten 10 unda gözlenmektedir (bkz. Örnek No: 1.00, 1.02, 1.03, 1.09, 1.10, 2.00). Bu 10 örnekten anlaşıldığı gibi bordür, aynı zamanda simetri ve aralıksız bağlantılı tekrar ilkesi ile birlikte değerlendirilmektedir. 51

67 Üçüncü ana sütunda bulunan simetri ilkesi, incelenen 12 örnekten 9 unda da gözlenmektedir. Dördüncü sütunda yer alan aralıksız bağlantılı tekrar ilkesi de yine 12 örnekte değerlendirilmiştir (bkz. Tablo 3, Sütun 4). Tablo 3 den anlaşıldığı gibi simetri ve aralıksız bağlantılı tekrar ilkeleri, tüm örneklerde (12 örnek) birlikte ele alınmaktadır. Tablo 3 ün döküm sonuçlarına göre, incelenen 12 örnekten 9 unda da kullanılan simetri ve aralıksız bağlantılı tekrar ilkelerinin en çok kullanılan kompozisyon düzenini oluşturduğu gözlenmektedir (bkz. Tablo 3). 10 örnekle ikinci sırada bordür ve 8 örnekle de son sırada zemin dolgulu geçmelerin kompozisyonda kullanıldığı anlaşılmaktadır (bkz. Tablo 3). İncelenen örneklerden anlaşıldığı gibi, zemin dolgulu geçmelerin minberin yan aynalık (bkz. Örnek No: 1.00, 1.01, 2.00), şerefe altı (bkz. Örnek No: 1.00, 1.06, 2.00), Ankara Alâeddin Camii kapı kanatları (bkz. Örnek No: 2.00) ve yine aynı caminin korkuluk süslemelerinde (bkz. Örnek No: 2.00) kullanıldığı gözlenmektedir. Bordürün incelenen örnekler doğrultusunda, minberin yan aynalık iç ve dışında, geçit üstünde, süpürgelik üstünde, kapı sütüncelerinde, sövelerde ve korkuluk kenarlarında kullanıldığı anlaşılmaktadır (bkz. Örnek No: 1.00, 1.02, 1.03, 1.09, 1.10, 2.00). Simetri ve aralıksız bağlantılı tekrar ilkeleri tüm örneklerde görüldüğü gibi, minberlerin şerefe altı, yan aynalık ve kapı kanatlarında bulunan geometrik birimlerin bağlanmasında, korkuluk kısımlarındaki geometrik formların bağlantısında kullanılmaktadır (bkz. Tablo 3). Simetri ilkesinin hem geometrik birimlerin dizilişinde, hem de minberlerin tüm motif süslemelerinde kullanıldığı gözlenmektedir. Aralıksız bağlantılı tekrar ilkesinin bordür motiflerinin bağlanmasında ve geometrik birimlerin içindeki motif bağlantılarında kullanıldığı anlaşılmaktadır (bkz. Tablo 3). 52

68 BÖLÜM VI AĞAÇ AYAK CAMİİ (AĞAÇOĞLU CAMİİ) Bulunduğu Yer : Akbaş Mahallesi Ulucanlar Caddesi No: 94 (Mahalle, semt, sokak, köy, kapı no.) Yapıldığı Tarih ve Devri : XII. y.y. tipi. Bânisi : Vâkıfı : Mimarı ve Ustası : Kitabesi : (Varsa usulüne göre yazılacaktır) Mahalli Teşkilâttaki Vakfiyesi : Defter No. : Sahife No. : Eserin Mimari Vasıfları : Subasman kısmı Ankara taşı üzeri ahşap hatıllı tuğla Horasan duvarlı ve çatılı tek ahşap minareli kareye yakın mustatil planda iki katlı bir eserdir. Alçı mihrap orijinal süsül ve istalaktitlidir. Minberin kapı ve korkuluğu düz müselles kısım hendesi şekiller içine boya nakışlıdır. Harim tavanı kadınlar mahfili ve maksure tavanları çıtalı göbekli pervazlar boya nakışlıdır. Tamirle nakışların bazı kısımları değişmiştir. Minare muahherdir, ön cephe üst pencereli son cemaat örülmüştür. Bu gün yalnız tuğla pencere kemerleri görülmektedir. Mihrap, minber, tavan işlemelerinin sanat değeri var, bina mimari değeri zaif. Eserin Onarıldığı Tarihler : Onartanlar : Onaranlar : Eserin Bugünkü Durumu : Kullanılmakta ve bakımlı. Tapu ve Kadastro Kaydı : 53

69 (Mümkün olanların çapları da konacaktır.) Çevresi Hakkında Bilgiler : (Etrafında istimlâk konusu var mıdır?) Bu eser için hazırlanan A. Fotoğraf adedi : 4 B. Plan, kesit, cephe adedi : 1 Eserin Adı : Ağaç Ayak (Türlü isim ve şöhretleri) Bulunduğu Yer : Akbaş Mahallesi Ulucanlar Caddesi üzerinde (Mahalle, semt, sokak, köy, kapı no.) Yapıldığı Tarih ve Devri : (1117 H.) Bânisi : Vâkıfı : Mimarı ve Ustası : Kitabesi : (Varsa usulüne göre yazılacaktır) Mahalli Teşkilâttaki Vakfiyesi : Defter No. : Sahife No. : Eserin Mimari Vasıfları : Meyilli bir arazi üzerinde boyuna dikdörtgen plânda ve kerpiç duvarlı caminin duvarları üzerinde mukavemeti artırmak gayesi ile bol miktarda ağaç hatıl ve direklerin kullanılmış olmasından dolayı Ağaç Ayak Camii adını almıştır. Kırma çatılı ve ahşap tavanlı caminin tavanı güzel bir görünüş arz etmesine ve eski ahşap işçiliği yansıtmasına rağmen muhakkak ki orijinal değildir. Sadece kuzey cephe tuğladan yapılmış ve ağaç hatıllarla takviye edilmiştir. Giriş kapısı üzerinde ve yanlarındaki pencereler üzerinde tuğladan sivri kemerli alınlıklar bulunmakta, kuzey cephede mahfile açılan pencerelerin içleri 54

70 kapatılmış ve küçük tezyini niş şeklini almıştır. Kuzeybatı köşede bulunan ağaçlar pahalıdır. Minare ahşap ve yüksekliği azdır. Bazı kısımlarda, bilhassa mahfilin alt tavanında iki işçilik ve malzeme tavanla ayrılık göstermektedir. Düz tahtalar üzeri ince çıtalarla kare bölümlere ayrılmış olan tavanda, çıtaların kesiştiği yerlere baklava halinde ufak tahta plâkalar konmuştur. Orta kısımda 6 kenarlı bir göbek tavan yüzeyinden teşkil edecek şekilde yapılmış ve etrafı aşı boyalı nakışlarla süslenmiş kenar pervazları ile çevrilmiştir. Orta göbeğin içi ise birbirine geçmiş daireler ve bu daireler ortasında ışıklı yıldızlarla tesyin edilmiştir. Kuzey taraftaki mahfili iki ahşap direk taşımakta olup mahfilin orta kısmı yanlara göre balkon şeklinde ileri doğru çıkıntı teşkil etmektedir. Kenarları aşı boyalı nakışlarla tezyin edilmiş, mahfilin nakışları, tavan nakışlarından daha eski olduğunu gösterir. Kıble duvarı ortasındaki alçı mihrabı mücessemdir. Tavan hizasına kadar yükselen mihrap en üstte bir sıra palmetle nihayetlenir. Mihrap nişi 5 kenarlı ve köşedeki 2 sütunce ile süslüdür. Niş üzeri mukarnaslarla ve nişin iç yüzeyi alçak kabartma ve geometrik geçme motiflerle süslenmiştir. Köşe dolguları aynı şekilde motiflerle süslenmiştir. Mihrap nişinin etrafını 3 bordür çevreler. Dışta ve içte kelime-i tevhit yazılı iki bordür arası birbirine geçmiş ovallerle süslü ikinci bir bordür bulunmaktadır. Mihrabın üzerinde üst üste 3 katiba bulunur ki bunlardan ortadaki iki parçalıdır. Ahşap minberin merdiveni altındaki üçgen pano geçmeler halinde yapılmıştır. Bütün yüzey, hatayi, rumi ve kıvrık dallarla bezenmiş ve nakışlarda kırmızı, siyah, sarı renkler kullanılmıştır. Eserin Onarıldığı Tarihler : Onartanlar : Onaranlar : Eserin Bugünkü Durumu : İbadete açık ve bakımlıdır. Giriş kısmına iki yanındaki mahfilin altında kalan kısımlar camekanlarla bölünerek imanlara tahsis edilmiş iki oda haline getirilmiştir. 55

71 Tapu ve Kadastro Kaydı : (Mümkün olanların çapları da konacaktır.) Çevresi Hakkında Bilgiler : (Etrafında istimlâk konusu var mıdır?) Bu eser için hazırlanan A. Fotoğraf adedi : B. Plan, kesit, cephe adedi : 6.1. TARİHSEL GELİŞİMİ Hakikat halde gövde ve şerefedeki farklı malzemeden de anlaşılacağı üzere minarenin bir tamir geçirmiş olduğu muhakkaktır. Bu tamir esnasında eserin sanat değeri düşünülmeden ve praporsiyonları nazara alınmadan minarenin çak yüksek yapılmış olduğu ortaya çıkmaktadır. Şerefe altı kirpisi yarım silindirik ve şerefe korkulukları gene tuğladır. Derzli işlenmiş malaz taştan beden duvarları kirpi saçaklarla yerini, beden duvarlarından biraz daha içerden başlayan sekiz gen kasnağa terk eder cm. yüksekliğindeki kasnağın Doğu, Batı ve Kuzey, Güney kenarlarının ortasında birer adet alçı şebekeli penceresi vardır. Gene bir sıra kirpiyi takiben sekiz gen kasnağın üzerinde hafif yayvan kubbe mekanın üzerini örter. Dış yapısı ile mütenasip alan iç mekanda organları, tam bir vuzuh içinde bulunan mescidin bugün kapalı alan san cemaat yerine açılan sivri kemerli büyük bir niş içine alınmış taş söveli ve basık yay kemerli giriş kapısının kemer üzengilerine zarif mukarnaslar işlenmiştir MİMARİ PLANI İçte, kare mekandan sekizgen kubbe kasnağına tromplarla geçilmekte ve kubbe eteğinde bütün kasnağı birbirleri ile üst kenarlarında birleşen baklavalardan bir kuşak çevirmektedir. Dört kenarda pencere şeklinde nişler yapılarak, kubbe kasnağında tam bir armoni sağlanmıştır. 56

72 Kıble duvarı ortasında yer alan mihrabı ayrı güzelliğe sahip alan mescidin minberi sonradan ilave edilmiştir. Üç kenarlı mihrap nişinin kenarları düşey durumda dikdörtgen panolar şeklinde tanzim edilmiş ve içleri geometrik- geçmelerle süslenmiştir. Nişin iki köşesini iki sütunce süsler. Mihrap nişinin üzeri 6 kademe halinde mukarnaslarla daralır. Niş içindeki dikdörtgen panoların bittiği ve mukarnasların başladığı yerde Kelime-i tevhit yazılı bir kuşak dalaşır. Köşe dolguları çak alçak kabartma olup alçıdan yapılmış beş gen ve yıldız motiflileri ile süslenmiştir. Akbaş Mahallesi, Ulucanlar Caddesi üzerinde yer alan cami 1117 H. ( ) yılında yapılmıştır. Ağaç Ayak Camii planı 57

73 Meyilli bir arazi üzerinde boyuna dikdörtgen planda ve kerpiç duvarlı cami'in duvarları üzerinde mukavemeti artırmak gayesi ile bol miktarda ağaç hatıl ve direklerin kullanılmış almasından dolayı Ağaç Ayak Camii adını almıştır. Kırma çatılı ve ahşap tavanlı camiin tavanı güzel bir görünüş arz etmesine ve eski ahşap işçiliği yansıtmasına rağmen muhakkak ki orijinal değildir. Sadece Kuzey cephe tuğladan yapılmış ve ağaç hatıllarla takviye edilmiştir. Giriş kapısı üzerinde ve yanlarındaki pencereler üzerinde tuğladan sivri kemerli alıniıklar bulunmakta, Kuzey cephede mahfile açılan pencerelerin içleri kapatılmış ve küçük tezyini birer niş şeklini almıştır. Kuzeybatı köşede bulunan ağaçlar pahlıdır. Minare ahşap ve yüksekliği azdır. Bazı kısımlarda, bilhassa mahfilin alt tavanındaki işçilik ve malzeme tavanla ayrılık göstermektedir. Düz tahtalar üzeri ince çitalarla kare bölümlere ayrılmış olan tavanda, çitaların kesiştiği yerlere baklava halinde ufak tahta plakalar konmuştur. Orta kısımda 6 kenarlı bir göbek tavan yüzeyinden çıkıntı teşkil edecek şekilde yapılmış ve süslenmiş, kenar pervazları ile çevrilmiştir. Orta göbeğin içi ise birbirine geçmiş daireler ve bu daireler ortasında ışınlı yıldızlarla tezyin edilmiştir. Kuzey taraftaki mahfili iki ahşap direk taşımakta olup, mahfilin orta kısmı yanlara göre balkon şeklinde ileri doğru çıkıntı teşkil etmektedir. Kenarları aşı boyalı nakışlarla tezyin edilmiş mahfilin nakışları tavan nakışlarından daha eski olduğunu gösterir. 58

74 6.3. AHŞAP BÖLÜM VE ÖZELLİKLERİ Kıble duvarı ortasındaki alçı mihrabı mücessemdir. Tavan hizasına kadar yükselen mihrap en üstte bir sıra palmetle nihayetlenir. Mihrap nişi 5 kenarlı ve köşelerde 2 sütunce ile süslenir. Niş üzeri mukarnaslarla ve nişin iç yüzeyi alçak kabartma ve geometrik geçme motiflerle köşe dolguları da aynı şekilde motiflerle süslenmiştir. Mihrap nişinin etrafını 3 bordür çevreler. Dışta ve içte Kelime-i tevhit yazılı, iki bordür arasında birbirine geçmiş ovallerle süslü ikinci bir bordür bulunmaktadır. Mihrabın üzerinde üst üstte 3 kitabe bulunur ki, bunlardan ortadaki iki parçalıdır. Ahşap minberin merdiveni altındaki üç gen pano geçmeler halinde yapılmıştır. Bütün yüzey hatayi, rumî ve kıvrık dallarla bezenmiş, nakışlarda kırmızı, siyah, sarı renkler kullanılmıştır. 59

75 Fotoğraf No:1- Ağaç Ayak Camii minber detayı 60

76 Fotoğraf No:2-Ağaç Ayak Camii minber detayı 61

77 Çizim 1: Ankara Ağaç Ayak Camii süpürgelik süslemeleri. 62

78 Çizim 2: Ankara Ağaç Ayak Camii süpürgelik süsleme motifleri. 63

79 Çizim 3: Ankara Ağaç Ayak Camii süpürgelik süsleme motifi. 64

80 Çizim 4: Ankara Ağaç Ayak Camii minberi; sol aynalık gergilik içi süslemeleri. 65

81 Çizim 5: Ankara Ağaçayak Camii minberi; gergilik altı süslemeleri. 66

82 TABLO 4 AĞAÇ AYAK CAMİİ MİMBER SÜSLEMESİNDE UYGULANAN TEKNİKLER ÖRNEK NO TAKLİT KÜNDEKARİ Çakma Yapıştırma KAFES YUVARLAK SATIHLI DERİN OYMA DÜZ SATIHLI DERİN OYMA ÇİFT KATLI RÖLYEF 1.00 X X X 1.01 X X X 1.02 X ŞEBEKELİ OYMA 1. Teknik Tablo 4 de, minberlerde uygulanan teknikler altı ana başlık altında toplanmıştır. Bunlar taklit kündekâri, kafes, yuvarlak satıhlı derin oyma, düz satıhlı derin oyma, çift katlı rölyef ve şebekeli oyma adı verilen tekniklerdir. Ankara Ağaçayak Camii minberi orijinal olup, nakışlarla süslenmiştir. Minberde, kapının taç kısmında, ahşap düz satıhlı derin oymalar yer alır. Merdiven korkulukları kafes tekniği ile işlenmiştir. Şerefe altı panoları düz tahta üzeren yapıştırma tekniği ile yapılmış, fakat iki tanesi düşmüştür. Minberin yan aynalıklarındaki taklit kündekari (yapıştırma) tekniğiyle yapılmış olan üçgen panolar, yıldız kompozisyon biçimleri meydana getirilir. 67

83 TABLO 5 AĞAÇ AYAK CAMİİ MİMBER SÜSLEMESİNDE UYGULANAN MOTİFLER ÖRNEK GEOMETRİK BİRİMLER* BİTKİSEL BEZEMELER NO PALMET ARABESK RUMİ HAT 1.00 X X X X X X X X 1.01 X X X X X X 1.02 X X X Motifler Genelde bütün yüzey yapraklı rozet biçimindeki, papatya da denilen hatayi motifi etrafında şerit halinde birbirine bağlanmıştır. Yazıda kompozisyon bütünleyici unsur olarak kullanılmıştır. Kapı aynalığında siyah zemin üzerine sarı yalnız ile Kelime-i Tevhidi yazılıdır. Bordürler, kalın kıvrım dalların arasındaki çiçek motiflerinin zenginliği ve ahengi ile daha zengindir. Yan aynalıkların etrafını çevreleyen birinci bordürde yumuşak kıvrımlar dallar arasındaki hatailer stilize edilmiş, bolluk ve bereketi simgeleyen nar çiçekleri ile uyum içindedir. Dıştaki ikinci bordür ise birbirine geçme motifleri ile bağlanmış, madalyonların içinde, rumi şeklindeki kıvrım dalların yerleştirilmeleri ile meydana getirilmişlerdir. Bu madalyonların birbiriyle bağlandığı kısımların iki yanında da birçok ufak yaprağın arasına yerleştirilmiş ikişer tane, küçük ve stilize edilmiş laleye benzer motifler görülmektedir. 68

84 ÖRNEK NO TABLO 6 ASLANHANE CAMİİ MİMBER SÜSLEMESİNDE UYGULANAN KOMPOZİSYONLAR ZEMİN DOLGULU GEÇMELER BORDÜR SİMETRİ ARALIKSIZ BAĞLANTILI TEKRAR 1.00 X X X X 1.01 X X X 1.02 X X X Kompozisyon Minberin yan aynalıklarındaki taklit kündekâri tekniğiyle yapılmış olan büyük üçgen panolar, on iki köşeli ve kollu yıldız kompozisyonu biçimlerinden meydana getirilerek, her bir parçanın üzeri çiçek motifleriyle nakışlanmıştır. Üst üste ve yan yana istiflenmiş yıldız kompozisyonlarının aralarındaki boşluklara, çeşitli çokgen parçalar yerleştirilerek birbiriyle uyumları sağlanmıştır. Geometrik bir ağ şeklinde düzenlenmiş olan bu parçaların aralarında ise sarı yaldız boyalı ince çıtalar çevrilidir. Bu üçgen panonun etrafını iki sıra halinde zengin bezenmiş bordür dolaşmaktadır. İçteki bordürde, kalın ve yumuşak kıvrımlı dalların, aralarındaki çiçek motiflerini kucaklayarak ve birbirine bağlanarak süreklilik göstermesinden oluşan bir sistem mevcuttur. Dışta olanı ise biraz farklılık göstermekte ve rumî şeklindeki bitkisel bezemelerin şemse de diyebileceğimiz bir madalyon içine alınarak geçme motifiyle birbirine bağlanmalarından oluşan bir tarzda, madalyonlu kompozisyon şeklinde tertip edilmiştir. Bu bordürün iki yanında çok ince birer bordür daha uzanıp gitmektedir. Geçit kapısının etrafındaki yine bitkisel bezemeli üçüncü bir bordür ise sarmaşık gibi yukarı doğru yükselerek şerefe altı panosunu dolaşır. Üzerinde bulunan kalem işi nakışları, yan aynalıklardaki birinci bordüre görünüş olarak çok benzerse de, kalın kıvrım dalların arasındaki çiçek motifleri bakımından farklılık göstermektedir (Öney, 1983:419). 69

85 BÖLÜM VII SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuç Anadolu Türk sanatı XI. yüzyılla birlikte gelişme göstermeye başlamıştır. Zengin bir kültür birikimine sahip Anadolu da Türkler yeni yaratma ortamı bularak günümüze kadar gelen güçlü bir sanat geleneği oluşturmuşlardır. XII. yüzyılla birlikte gelişme gösteren Anadolu Selçuklu sanatı son derece ilginç bileşimler sunarak kendinden sonraki sanat biçemlerine temel oluşturmuştur. Genel bir belirlemeyle iki yüzyılı aşan bu süreçte, Anadolu nun farklı bölgelerinde farklı malzemelerde gözlenen ortak süsleme ilkeleri, Anadolu Selçuklularının bir sanat biçemi oluşturduklarının göstergesidir. Selçukluların geliştirdiği bu biçem, dinsel ve sivil mimari yapı unsurlarında izlendiği gibi, bu unsurların süsleme biçimleriyle de ortaya çıkmaktadır. Birçok malzemeyi ustaca kullanan Anadolu Selçukluları, ahşap malzemede de çok başarılı örnekler yaratmışlardır. Bu dönemden günümüze az sayıda ahşap eser kalmıştır. Bu eserlerden büyük bir çoğunluğu dinsel mimari elemanlarıyla, bu elemanlara ait minber, rahle, sanduka, kürsü, tavan kirişleri, sütun, sütun başlıkları, pencere ve kapı kanatlarıdır. Anadolu Selçukluları ahşap işçiliğinde kullanılan malzemelerin fiziksel özelliklerine uygun teknikleri geliştirmiş ve ustalıkla kullanmışlardır. Daha çok ceviz, elma, armut, sedir, abanoz, gül, şimşir ve çam malzemeyi tercih etmişlerdir. Bu malzemelerde kullanılan teknik, konu ve kompozisyonlar bu dönemde çeşitlilik göstermiştir. Anadolu Selçuklularının zengin biçim dağarcıkları, sonsuz bileşimleri içeren kompozisyon anlayışları ahşap sanatı üzerindeki 70

86 başarılı uygulamalarla karşımıza çıkar. Ahşap işçiliğinin güzel örneklerini oluşturan minber süslemelerinde bu etki daha da yoğunlaşmaktadır. Günümüze az sayıda kalan Anadolu Selçuklu minber örneklerinden bir kısmı orijinal olarak camilerde, bir kısmı ise bütün ya da parçalar halinde müzelerde bulunmaktadır. Konya Alâeddin, Konya Beyşehir Eşrefoğlu, Ankara, Alâeddin, Ankara Arslanhane, Kayseri Huand Hatun, Divriği Ulu, Afyon Ulu, Kayseri Ulu, Konya Küçük Ali Oğlu, Ankara Ahi Elvan, Ankara Kızıl bey, Sahip Ata, Harput Sare Hatun, Siirt Ulu camilerinin minberleri bu dönemin en güzel ahşap işçiliğine örnek oluşturmaktadırlar (Eskici.1998:56). Anadolu Selçuklu dönemi ahşap minberleri, çok zengin çeşitli tekniği ve bu tekniklerdeki ustalığı sergiler niteliktedir. Bu dönemde yaygın olarak kündekâri, taklit kündekâri, oyma (düz satıhlı derin oyma, yuvarlak satıhlı derin oyma, çift katlı rölyef), kafes, ajur, şebekeli oyma ve eğri kesim teknikleri birçok eserde birlikte ele alınarak kullanılmıştır. Anadolu Selçuklu minber süslemelerinde ortak konular bitkisel bezemeler (palmet, lotus, kıvrık dallar, arabeskler), rûmiler, geometrik bezemeler ve hat olarak karşımıza çıkmaktadır. Yine bu dönemde minberlerdeki ortak kompozisyon dizilişi, geometrik birimlerin sonsuz karakterli ve simetrik düzenlenişiyle oluşturulmuştur. Günümüzde orijinal haliyle bulunan Anadolu Selçuklu ahşap minberlerinden Ankara Arslanhane Camii ve Ankara Alâeddin Camii minberlerinde kullanılan teknik, konu ve kompozisyon düzeni, aynı dönemde yapılmış olan diğer ahşap minber örnekleriyle yakın benzerlikler göstermektedir. Bu benzerliğin etkilenmeler sonucumu yoksa kalıp tekniği kullanılarak mı yapıldığı sorusunu akla getirmektedir. Ankara Alâeddin Camii minberi bugün harap bir durumda bulunmaktadır. Bu minbere oranla Ankara Arslanhane Camii minberi ise daha iyi durumdadır. 71

87 Her iki minberde de kullanılan ortak malzeme ceviz ağacıdır. Araştırmaya konu olan Ankara Arslanhane ve Ankara Alâeddin camileri minber örneklerinde taklit kündekâri, kafes yuvarlak satıhlı derin oyma, düz satıhlı derin oyma ve çift katlı rölyef ortak kullanılan tekniklerdir. Bu tekniklerden taklit kündekâri ortak olarak minberlerin yan aynalık ve şerefe altlarında, buna ek olarak Ankara Alâeddin Camii nin minber kapı kanatlarında kullanılmıştır. Her iki minberde de taklit kündekârinin kullanıldığı yan aynalık ve şerefe altı panolarında boydan boya ayrılmalar gözlenmektedir. Kafes tekniği ortak olarak korkuluklarda uygulanmıştır. Yuvarlak satıhlı derin oyma tekniği motiflerde ve hat ta, düz satıhlı derin oyma tekniği ile çift katlı rölyef tekniği ise minberlerin kapı kitabelerinde görülmektedir. Şebekeli oyma tekniği Ankara Arslanhane Camii kapı taç kısmı ve korkuluk gergiliğinde kullanılmıştır. Her iki minberde de adı geçen tekniklerin birlikte ele alındığı gözlenmektedir (Fotoğraf no:22). Ankara Arslanhane ve Ankara Alâeddin camilerinin minberlerinde kullanılan ortak konular, geometrik birimler, bitkisel bezemeler (palmet ve arabesk), rûmi ve hat olarak belirlenmiştir. Geometrik birimlerde ortak olarak üçgen, dörtgen, beşgen, altıgen, sekizgen, yıldız ve dilimli formlar kullanılmıştır. Bu formlar minberlerin yan aynalık, şerefe altı, süpürgelik ve korkuluk bölümlerinde görülmektedir. Her iki minberde de bitkisel bezemeler, rûmilerle birlikte geometrik formların içinde ele alınmıştır İncelenen örneklerde hat ın minber kapı kitabelerinde ve korkuluk gergiliklerinde yer aldığı görülmektedir. Kapı kitabesinde kullanılan hat, iki örnekte de bitkisel ve rûmi bezemelerle birlikte ele alınarak dekoratif bir nitelik göstermektedir. İncelenen minberlerde ahşabın doğal rengi dışında herhangi bir renk kullanılmamıştır. Ancak zamanın etkisi ile ahşabın renginde yer yer açılma ve solmaların olduğu gözlenmektedir. 72

88 Ankara Arslanhane ve Ankara Alâeddin camileri minberlerinde zemin dolgulu geçmeler, aralıksız bağlantılı tekrarlarla ele alınmıştır. Motifler simetri ve bağlantılı tekrar ilkeleriyle oluşturulmuştur. Her iki minberde de kullanılan iç ve dış bordürler, minber bölümlerini belirler ve minberi tamamlar niteliktedir. İncelenen örnekler doğrultusunda her iki caminin minber süslemelerinde malzeme, konu, teknik ve kompozisyon bakımlarından benzerlikler görülmektedir. Ancak birbirine aynen benzeyen iki ya da daha fazla motife rastlanmamıştır. Dönemin güzel örneklerinden olan bu minber süslemeleri gerçeklikten uzak, stilize bir eğilim göstermektedirler. Farklı yüzyıllarda farklı ustalarca yapılmış ahşap minber süslemelerinin temel özelliklerinde benzerlik gösteriyor olmaları Anadolu Selçuklularının ortak bir süsleme biçemi geliştirdikleriyle açıklanabilir. Bugün halka açık bulunan bu orijinal örneklerin ilgili kurum ve kuruluşlarca denetleme, bakım ve onarımlarının sürekli olarak yapılması, Türk sanat tarihi ve süsleme sanatları için gerekli ve ivedi önem taşımaktadır. Türk sanatı ve süsleme sanatlarının geliştirilmesi ve gelecek kuşaklara aktarılması ancak uzman kadrolarca orijinal örneklerin belgelendirilip arşivlenmesi ve bu alanla ilgili çizim kataloglarının oluşturulması sanat eğitiminde de kullanılmasını sağlayacaktır. ile mümkün olacaktır. Anadolu Selçuklu dönemi Ankara Arslanhane ve Ankara Alâeddin camilerinin zengin ahşap minber süslemelerini oluşturan unsurları çizim, boyama ve fotoğraflarla ayrıntılı olarak incelemeyi amaçlayan bu çalışmanın Türk süsleme sanatlarına bir kaynak olabilmesi amaçlanmıştır. 73

89 Araştırma konumuzu oluşturan Ankara Aslanhane camii ahşap süslemeleri ve sanat eğitimine katkıları ayrıntılı bir şekilde, benzer özellik taşıyan örnekler ile ait oldukları dönem özellikleri ile verilmiştir. Ele alınan konular, Anadolu-Osmanlı, Anadolu-Selçuklu 13. yüzyıl örnekleri ağırlıklı olup; mimari özelliklerin yanı sıra süsleme teknikleri ile günümüz mekanlarındaki farklılıklar ile incelenmiştir. 13. yüzyılın sonlarından Aslanhane Camii nin ahşap süslemeleri derin oyma ahşap işçiliği devrinin en önemli örneklerinden birini oluşturmak ve teknik açıdan İran etkilerini taşımaktadır. Ejder motifli tepelik ve alınlıktaki zengin süslemeli işçiliğin eşi benzeri yoktur. 14. yüzyılın sonlarından itibaren Ankara camilerinde alçı tercih edilmiş, Batılılaşma döneminde mihrap veya başka mimari elemanların süslemesinde görülmeye başlanan işçilik Ankara camilerinde kullanılmamıştır. Geometrik ve bitkisel süslemeler için kullanılan kalıp ve levhalarda ise kompozisyon türüne göre ölçüler değişmektedir. Kastamonu, Bursa ve Edirne gibi Anadolu'nun önemli alçı ustaları ile Ankaralı ustaların benzer özellik sergilediği görülmektedir. 14. yüzyılın sonları ve 15. yüzyılın ilk yarısı Ankara'daki ahşap işçiliğinin süsleme kompozisyonları şekil ve üslupta önemli bir farklılık ortaya koymuştur. 18. yüzyıldan sonra dönem özelliklerine bağlı kalınmış, çoğu örnekler süsleme kompozisyonlarında motif tekrarına gitmemiştir (Gülekli,1948:84). Yaygın olarak bazı örneklerde palmet dizileri ile taçlandırılan tepelik elemanları yer almaktadır. Mazgal şeklinde her biri bağımsız birer eleman olarak sıralanan palmetlerin sayısı mihrapların çerçeve genişliğine bağlı olarak değişmektedir. Özellikle Anadolu-Osmanlı döneminden itibaren kullanılmaya başlanmış bunlardan farklı olarak üç dilimli taç şeklinde tepelik uygulamaları görülmüştür. Bordür özellikleri hemen her örnekte İnce birer halat silme ile sınırlıdır. Ankara camilerinde sık rastlanan bir özelliktir. Ankara daki bazı örneklerde ise iki veya daha 74

90 fazla yatay pano şeklinde düzenlenen alınlık şekli yöresel bir özellik olarak dikkat çekmektedir. 18. yüzyıldan sonra Ankara camilerinde bu alınlıkların yükseldiği görülür. Sütunlar hemen hemen her örnekte kullanılmış olup erken dönem örneklerinde silindirik, kare, yivli ve sekizgen planlı olmak üzere çeşitli gövde tipleri ile karşımıza çıkar. Gövdeler genellikle sadedir. Kaide ve başlıklar tek tiptir. Bütün örneklerde küp şeklindeki başlık ve kaideler gövdeye bağlanır. Buna karşılık altıgen sütunce ve tek sıra mukarnaslı başlık tipi tercih edilmiştir. Bazı örneklerde ise süslemelerde yazı ve geometrik yazı ve kompozisyonlara yer verilmiştir. Bitkisel süslemeler ise daha az kullanılmıştır. Bazı örneklerde mukarnaslı bordür uygulamalarıyla karşılaşılır. Geometrik süslemelere yer verilir. Geç dönem örneklerinde ise yazı ve bitkisel süslemeler geleneksel el sanatlarının gelişmesinde ve yaşatılmasında önemli rol oynamıştır. Erken dönem geometrik süslemeleri genellikle enine ve boyuna kompozisyonlardan oluşmaktadır. En yaygın olanı yıldız ve çokgen örnekleridir. Bitkisel süslemeler rumi, palmet, kıvrım dallar, rozet ve natüralist tarzda işlenmiş çiçek motiflerinden oluşmaktadır. Süslemeler genellikle kompozisyonlar halindedir. Geometrik süslemelerle birlikte tek tek motiflere rastlanmaktadır. Bitkisel unsurların birleşip sap halini aldığı sade kompozisyonlar ağırlıktadır. Lale ve bahar dallarını hatırlatan yapraklı çiçeklerde görülür. 14. yüzyılın ikinci yarısına ait örneklerde ise, geç dönemdeki üslup değişimini gösteren iri yapraklı çiçek ve soyut akantus yapraklarının oluşturduğu "barok" karakterde bitkisel süslemeler dikkati çekmektedir. Yazı Ankara mihraplarında geniş yer tutmaktadır. Erken örneklerde daima nesih, geç dönem örneklerde ise hem nesih hem de sülüsten oluşan yuvarlak hatlı yazı tipleri tercih edilmiştir. Yazılar daima dini konulu olup, kitabe olarak kullanıldığı örnek yoktur. Erken dönem örneklerindeki yazı kompozisyonlarında, 16. yüzyıla ait Kurşunlu Camii mihrabı hariç, zemin daima Rumili bitkisel motiflerle dolguludur. Yazının 75

91 süsleme unsuru olarak bitkisel motiflerle zenginleştirilerek kullanılması erken İslam sanatından itibaren sık karşılaşılan bir özellik olmakla birlikte, Ankara örnekleri ile çağdaş olan Anadolu'daki diğer alçı mihraplarda pek rastlanmamaktadır (Mülayim,1982:217). Çeşitli dönemlerde çoğunluğu ahşaptan yapılmış olan Ankara ve yakın çevresindeki minberlerin şekil, teknik ve stilistlik bakımından tam bir bütünlük ortaya koyması çoğu minberde aynı kalıpların kullanılmış olması tek tip örnekler ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Öneriler 1. İlk aşamada caminin çürüyen, çatlayan ve deformasyona uğrayan ahşapları, acilen ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde, ahşap haşerelerine karşı ilaçlanmalı, ahşapların tahrip olmuş kısımlarına sertleştirici malzemeler yardımıyla mukavemet kazandırılmalıdır. Ahşap sütunlar üzerindeki yağlıboyalar temizlenerek malzemenin nefes alıp vermesi sağlanmalıdır. 2. Caminin temel durumu incelenmeli, taşıyıcı sistemi güçlendirilmelidir. 3. Yapının önemi dikkate alındığında acilen çatının elden geçirilmesi ve yangın tehlikesinin önlenmesi amacıyla elektrik tesisatının güvenli hale getirilmesi zorunludur. 4. Yangın tehlikesi nedeniyle mevcut sobanın kaldırılması gerektiği ve merkezi sistemli ve daimi ısıtma sistemli ısı ve teçhizatları yukarıda açıklanan nedenlerden dolayı ahşap malzemelere zarar vereceğinden, kalıcı ısıtma sisteminin yapılmasının uygun olmadığı kanaatine varılmıştır. 5. Süsleme unsurları açısından motif, kompozisyon özelliklerinin korunarak, değiştirilmeden günümüze ulaştırılması sanat eğitiminin gelişmesine zenginleşmesin de rol oynayacaktır. 76

92 6. Süslemelerde kullanılan desen, motif ve kompozisyonlar değişik alanlarda da kullanılabilir. 7.Geometrik süslemeler sadeleştirilerek, Geleneksel El Sanatlarının yaşatılmasında rol oynayabilir. 8. Kullanılan süsleme motifleri Süsleme sanatlarına çeşitlilik kazandırabilir. 77

93 KAYNAKÇA AKAR, Azade, C. KESKİNER (1978) Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif, İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası. ALPASLAN, A. Sabiha (1986) Süsleme Resmi ve Süsleme Sanatları Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara ALPASLAN, A. Sabiha (2003) Tasarım, Ya-pa Yayınları, İstanbul. AKSEL, Malik (1943) Sanat Hayatı, Ankara. ARIK, Ruçhan (1973) Batılılaşma Döneminde Türk Mimari Örneklerinden Ahşap Camileri, Ankara. AKPINARLI, Feriha (1991) Ağaç Oyma Sanatı, Ankara: T.İ.B. Yayınları. ARSEVEN, Celal Esad (1984) Türk Sanatı, Ankara: Cem Yayınevi. ASLANOĞLU, İnci (1984) Ankara Camileri, Ankara: Kültür Turizm Yayınları. ASLANAPA, Oktay (1992) Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı, İstanbul: Devlet Kitapları. ASLANAPA, Oktay (1986) Osmanlı Mimarisi, İstanbul. BAŞKAN, Seyfi (1985) Anadolu Türk Ahşap Sanatı, İstanbul: İlgi Dergisi, sayı 42. BOZER, Rüstem (1991) Selçuklu Devri Ahşap Kapı Kanatları, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. BOZER, Rüstem (1998) Osmanlı Eserlerinde Ahşap İşçiliği, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. DAĞ, Şevket (1997) Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C.1, Yem Yayınları, İstanbul. AKSEL, Malik (1943) Sanat Hayatı, Ankara. DEMİRALP, Yekta (1999) Erken Dönem Osmanlı Mimarisi, Ankara:Kültür Bakanlığı Yayınları /

94 DİYARBEKİRLİ, Nejat (1993) Ankara. İslamiyet ten Önce Türk Sanatı, DOĞANAY, Aziz (1999) Osmanlı Mimarisinde Ahşap Sanatı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s DOĞANBAŞ, Muzaffer (1998) Ahşap Sanatı, Ankara: Sanat Dergisi, Sayı 31. ERAKALIN, Devrim (2005, Mart 7) Geleneksel Türk Ahşap Sanatı < (2006, Aralık 10) ERDEM, Yücel (1999) Türk Mimarisinde Ağaç İşleri,:Arkitekt Yayınları, İstanbul ERDEM, Yücel (1975) Selçuklu Ağaç İşçiliği, İstanbul: Sanat Dünyamız. ERSOY, Erdem (1993 ERSOY) XII. Yüzyıl Ağaç İşçiliği, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. ERŞEN, Necati (1976) Ahşap Yapıların Problem ve Çözümleri, İstanbul. ERSOY, Ayla (1977) Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul: Sanat Dergisi, Sayı 1. GENTLE, Keith (1984) Mosque and Art, London. GÜLEKLİ, Nurettin (1948) Ankara Rehberi, Ankara. GÜLEKLİ, Nurettin (1948) Ankara Rehberi, Ankara. HANÇEROĞLU,Orhan (1975) İnanç Sözlüğü,Ankara. KERAMETLİ, Can (1962) Osmanlı Devri Ağaç İşleri, Ankara: Türk Etnoğrafya Dergisi, sayı 4. KILIÇBAY, Mehmet Ali (1995) Ahşabın Öyküsü, Ankara: İmge Kitabevi. 79

95 KILIÇKAN,Hüseyin(1983)Tarih Boyunca Bezeme Sanatı ve Örnekleri,İmge kitabevi,ankara. KONYALI, İbrahim Hakkı (1978) Ankara Camileri, Ankara. MAGGS, Philip B. (1989) Tradition and Trade, Van Nostrand Peinhold, New York. MÜLAYİM, Selçuk (1982) Anadolu Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Ankara. MÜLAYİM, Selçuk (1982) Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Ankara. OKAK, Mahmut (1972) Anadolu Türk Mimarisinde Geleceğin Türk Sanatına Kaynak Olan Varlıklar, Ankara: Vakıflar Dergisi, sayı 3. ORAL, M. Zeki (1962) Anadolu da Sanat Değeri Olan Ahşap Minberler, Ankara: Vakıflar Dergisi,sayı 3,s.149. ÖGEL, Semra (1965) Ağaç Oymacılığı, Ankara: Baha Matbaası. ÖĞEL, Bahaeddin (1956) Selçuklu Devri Anadolu Ahşap İşçiliği, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü ÖNEY, Öney (1992) Selçuklu Mimari Süsleme ve El Sanatları, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları. ÖNEY, Gönül (1992) Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara, Türkiye İş Bankası Yayınları. ÖNEY, Gönül ( ) Anadolu da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri, İstanbul:Sanat Tarihi Yıllığı, cilt 3, s.135. ÖNEY, Gönül (1953) Ankara Aslanhane Camii, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. ÖZEL, Mehmet (1993) Geleneksel Türk El Sanatları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 80

96 ÖZEN,M. Esiner (1985) Yazman Kitap Sanatları Sözlüğü,İstanbul. SÖZEN, Metin TANYELİ, Uğur (1992) Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitapevi. TÜRKMEN, Yaşar (1945) Ahşap Yapılar, İstanbul. ÜLKÜCÜ, Mehtap ( ) Ahşap Pencere, Kapı Kanatları, Antik Dekor, sayı 9, s ÜNVER, Ahmet Süheyl (1980) Türk İnce Oyma Sanatı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ÜNVER,Süheyl (1967) 50 Türk Motifi,İstanbul. YILMAZ HANCIOĞLU, Nimet Lale (1990) Ankara Camilerinde Bulunan Kalem Süslemeli Ahşap Minberler, Ankara. YÜCEL, Erdem (1977) Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul: Kültür ve Sanat Dergisi. 81

97 EKLER

98 Örnek No : Çizim No : 2 Fotoğraf No : 1 Türü : Minber (bütünü) İnceleme Tarihi : Kaynağı : Ankara Arslanhane Camii Boyutları : Eni: yan aynalık cm, kapı cm Boyu:şerefeye kadar cm, kapı cm Malzeme : Ahşap (ceviz ağacı) Teknik : Yan aynalıklar ve eşrefe altında: taklit kündekâri, Korkuluklarda: kafes Tüm motiflerde ve hatta: yuvarlak satıhlı derin oyma Kapı alt kitabe motifinde: düz satıhlı derin oyma Kapı alt kitabesinde: çift katlı rölyef Korkuluk altı ve kapı kaç kısmında: şebekeli oyma Konu : Geometrik birimler, bitkisel bezemeler (palmet, arabesk) rûmi ve hat Renk Kompozisyon : Ceviz ağacının doğal rengi. : Minber yan aynalıkları dik bir üçgen formundadır. Bu üçgeni iki sıra halinde ince bordürler çevrelemektedir. Bordürlerin üstünde bulunan korkuluk kısım ise yine iki ince bordürle minber yan aynalığına bağlanmaktadır. 82

99 Minberin tabanla birleşimini sağlayan süpürgelik bölümü yan yana sıralanmış nişlerle daha kalın bir bordür niteliğindedir. Minber şerefe alt kısmı dikdörtgen bir form oluşturmaktadır. Bu formun üst bölümü kendi içinde bir kare ile bölünmüş ve altında iki ince bordürle geçit üstüne bağlanmıştır. Geçit üstü yine dikdörtgen bir form niteliğiyle simetrik bir dilim gösteren geçit kısmına ince bir bordürle bağlanmaktadır. Minber kapısı dikdörtgen bir form niteliği göstermektedir. Kapı sağ ve sol sütünceleri ve söveleri birbirlerine yakın kalınlıktaki bordürlerle bölüntülenmektedir. Kapı aynalık kitabeleri dikdörtgen çerçevelerle çevrilmektedir. Sağ ve solda simetrik yedi dilimden oluşan kapı, altta ince bir bordür ve kapıyı tabana bağlayan yan yana bağlantılı sıralanmış 5 nişten oluşmaktadır. Üçgen formdaki minber yan aynalığı zemin dolgulu geçmelerle birbirine bağlanmış geometrik birimlerden (yıldız, dörtgen, altıgen, sekizgen) meydana gelmiştir. Bu birimler raport oluşturacak şekilde simetrik bağlanmalarla elde edilmiştir. Yan ayanlığı iki sıra çevreleyen ince bordür içi, arabesk motifleri ve aralıksız bağlantılı tekrarlardan oluşmaktadır. Minber korkuluk kısmı ise küçük üçgen ve dörtgenlerin birbirlerine bir kafes oluşturacak şekilde ve simetrik bağlanmalarıyla dört kollu büyük yıldız ve sekizgenler meydana getirmektedir. Minberin en altında bulunan süpürgelik bölümü, içi arabesk dolu bağlantılı tekrarlardan oluşmuş nişleri kapsamaktadır. Şerefe altı dikdörtgen formu, zemin dolgulu geçmeleri bağlantılı ve simetrik tekrarlarıyla oluşturulmuştur. Geçit motifleri arabesklerin girift bağlantılarından meydana gelmiştir. Minber kapısı taç kısmı motiflerin bağlantılı tekrarlarıyla en üstte bulunmaktadır. Söve ve sütünce bordürleri devam eder nitelikte bağlantılı simetrik tekrarlardan oluşmaktadır. Kapı kitabesinde kullanılan yazılar kapıyı tamamlar nitelikte kullanılmıştır. Alttaki kitabe çift kat düzenlenmiş; alt katta motifler bağlantılı tekrarlarla, üst katta ise yazı, dikdörtgen çerçeveyi oluşturmaktadır. Yedi dilimden oluşan kapı motifleri de her iki yönde simetri oluşturacak şekilde aralıksız bağlantılı tekrarlarla minberi tamamlamaktadır. 83

100 Aslanhane Camii Minber süsleme detayları 84

101 Aslanhane Cami Minber süsleme detayları 85

102 Çizim 1: Ankara Arslanhane Camii minberinin ölçüleri. 86

103 Çizim 2: Ankara Arslanhane Camii minberi; kapı, söve, aynalık ve kitabe ölçüleri. 87

104 Çizim 3: Ankara Arslanhane Camii minberi; korkuluk bölümü ölçüleri. 88

105 Çizim 4: Ankara Arslanhane Camii minberi; gergilik altı süslemeleri (Ölçek:1/1) 89

106 Çizim 5: Ankara Arslanhane Camii minberi; geçit üstü sekizgen form süslemeleri (Ölçek:1/1) 90

107 Çizim 6: Ankara Arslanhane Camii minberi; geçit üstü sekizgen form süslemeleri (Ölçek:1/1) 91

108 Örnek No : 1.01 Çizim No : 4, 8, 9, 10 Fotoğraf No : 2 Türü : Minber yan aynalığı geometrik birimleri İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Yıldız form kenarları: 7.5, 5, 6, 6.5 cm Altıgen form kenarları: 5.5, 7.5, 8cm Dörtgen form kenarları: 2.5, 5cm Sekizgen form kenarı: 8cm 92

109 Çizim 7: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalık altıgen form süslemeleri (Ölçek:1/1) 93

110 Çizim 8: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalık yıldız form süslemeleri (Ölçek:1/1) 94

111 Çizim 9: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalık sekizgen form süslemeleri (Ölçek:1/1) 95

112 Çizim 10: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalık yıldız form süslemeleri (Ölçek:1/1) 96

113 Örnek No : 1.02 Çizim No : 27 Fotoğraf No : 3 Türü : Minber sol süpürgelik üstü bordürü. İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 13 cm Boyu: 81.5 cm 97

114 Çizim 11: Ankara Arslanhane Camii minberi; şerefe altı süpürgelik üstü bordür süslemeleri (Ölçek:1/1) Çizim 12: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalık süpürgelik üstü bordür süslemeleri (Ölçek:1/1) 98

115 Çizim 13: Ankara Arslanhane Camii minberi; süpürgelikteki niş dışı dilimli form süslemeleri (Ölçek:1/1) 99

116 Çizim 14: Ankara Arslanhane Camii minberi; süpürgelikteki niş dışı dilimli form süslemeleri (Ölçek:1/1) 100

117 Çizim 15: Ankara Arslanhane Camii minberi; süpürgelikteki niş içi dilimli form süslemeleri (Ölçek:1/1) 101

118 Örnek No : 1.03 Çizim No : 23, 20 Fotoğraf No : 4 Türü : Yan aynalık bordürleri İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 6.5, 8.5 cm Boyu: cm 102

119 Örnek No : 1.04 Çizim No : 12 Fotoğraf No : 5 Türü : Sol korkuluk altı motifi İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Yan kenar: 22.5 cm Taban: 32cm 103

120 Çizim 16: Ankara Arslanhane Camii minberi; geçit üstü ve korkuluktaki sekizgen ve dörtgen form süslemeleri (Ölçek:1/1) 104

121 Örnek No : 1.05 Çizim No : 6 Fotoğraf No : 6 Türü : Sağ aynalık geçidi İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 100cm Boyu: 142 cm 105

122 Örnek No : 1.06 Çizim No : 13, 14, 15 Fotoğraf No : 7 Türü : Geçit üstü İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Büyük sekizgen kenarı: 6cm Küçük sekizgen kenarı: 5cm 106

123 Çizim 17: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalığı şerefe altına bağlayan bordür süslemeleri (Ölçek:1/1) 107

124 Örnek No : 1.07 Çizim No : 5 Fotoğraf No : 8 Türü : Korkuluk İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 31cm Boyu: 375 cm 108

125 Örnek No : 1.08 Çizim No : 7, 16, 17, 18 Fotoğraf No : 9 Türü : Süpürgelik İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 13.5, 17cm Boyu: 19, 22cm 109

126 Çizim 18: Ankara Arslanhane Camii minberi; süpürgelik ölçüleri. 110

127 Çizim 19: Ankara Arslanhane Camii minberi; sol aynalık gergilik içi süslemeleri (Ölçek:1/1) 111

128 Örnek No : 1.09 Çizim No : 3,26 Fotoğraf No : 10 Türü : Kapı İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 8.5, 109cm Boyu (yerden kitabeye kadar): 175.5, 247cm 112

129 Örnek No : 1.10 Çizim No : 3, 21 Fotoğraf No : 11 Türü : Kitabeler, bordür ve taç İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Arslanhane Camii : Eni (kitabeler): 17, 24cm Bordür eni: 9.5 cm Bordür boyu:

130 Aslanhane Camii Kitabe, taç detayı 114

131 Çizim 20: Ankara Arslanhane Camii kitabe, taç ayrıntısı. 115

132 Çizim 21: Ankara Arslanhane Camii minberi; şerefe altı bordür süslemeleri (Ölçek:1/1) 116

133 Çizim 22: Ankara Arslanhane Camii minberi; kapı sütünceleri bordür süslemeleri (Ölçek:1/1) 117

134 Çizim 23: Ankara Arslanhane Camii minberi; süpürgelik üstü bordür süslemeleri (Ölçek:1/1) 118

135 Çizim 24: Ankara Arslanhane Camii minberi; korkuluk bordür süslemeleri (Ölçek:1/1) 119

136 Örnek No : 1.10 Çizim No : 3, 21 Fotoğraf No : 12 Türü : Minber İnceleme Tarihi : Kaynağı Boyutları : Ankara Ağaç Ayak Camii : Eni (kitabeler): 17,2cm Bordür eni: 9 cm Bordür boyu:

137 Çizim 25: Ankara Ağaç Ayak Camii minber ölçüleri. 121

138 Çizim 26: Ankara Ağaç Ayak Camii minberi; geçit (dolap) süslemeleri 122

139 Çizim 27: Ankara Ağaç Ayak Camii minberi; yan aynalık geometrik birimlerinin ölçü ve dizilişi 123

140 Çizim 28: Ankara Ağaçayak Camii minberi; yan aynalık bordür süslemeleri (Ölçek:1/1) 124

141 Çizim 29: Ankara Ağaç Ayak Camii kiriş süslemeleri. 125

142 Ankara Arslanhane Ahi Şerafeddin Camii nin 4 VII / 1962 tarihli tetkik neticesini bildirir rapor: 1) Dörtgenden planlı camiin sıralı moloz ile horasanlı harçtan imal ve yer yer ahşap hatıllarla tesviye edilmiş, beden duvarları zaman zaman çatlama veya oturma dolayısıyla maili inhidam duruma geldiğinden muhtelif devirlerde muhtelif tamir ve takviyeler görmüş olup bunlar da gerek dahilde, gerek hariçte kolaylıkla ve açıkça müşahede edilebilmektedir. (Bilhassa doğu ve batı duvarlarında) 2) Beden duvarlarında tahribe uğramış kısımlar, ufak moloz taşlarla örülmüş ve son zamanlarda da bilimum dezleri çirkin bir surette çıkıntılı olarak çimento ile yenilenmiştir. 3) Alt ve üst sıradaki dikdörtgen pencerelerin dıştaki camlı ve içteki masif ahşap kanatları sakatlanmıştır. 4) Camiin üstü ahşap makaslı, alaturka kiremit örtülü geniş bir kırma çatı ile kapatılmış olup, yer yer bu makaslar harap olmuş, kiremitler de kırılmıştır. Bu sebepten yağışlı günlerde çatı akmaktadır. 5) Ahşap saçakların kenarına yapılmış olan mevcut oluklar ve şakuli su boruları harap olmuştur. 6) Camiin kuzeye müteveccih sarı-boz kum taşından inşa edilmiş cümle kısmın (bey kapısı) stalaktitli nişinin tepe noktası hizasına kadar bir kısmı yıkılmış, üzerine alaturka kiremit örtülü ahşap saçak yapılmıştır. Kapı nişinin etrafındaki muhtelif taşlarda erime ve kırıklıklar görülmektedir. 7) Kuzey cephe duvarında ve yine bu cephedeki cümle kapısının hemen solunda yer almış bulunan dikdörtgen planlı ve yüksek minare kaidesinde çeşitli tezyinat ve kitabeleri ihtiva eden antik taşlar mevcuttur. 8) Cümle kapısının ahşap kanatları takriben 7cm. kalınlıkta yekpare meşeden imal edilmiş olup dış yüzleri üçer ayna teşkil edecek 126

143 surette basit çıtalarla çerçevelenmiş ve yeşil yağlı boya ile boyanmıştır. Halen fonksiyonunu tam olarak yapamayacak derecede haraptır. 9) Silindirik gövdeli yükse minare kübik kaidesinin üzerinden itibaren şerefe kısmına kadar çinilerle tezyin edilmiş iken; bugün bunların mühim bir kısmı dökülmüş, bir kısmı da beyaz badananın altında kaybolmuştur. Minarenin statik bünyesi sağlam görünmektedir. 10) Minare kaidesi ile camiin kuzey doğu köşesi arasında, bugün yüksekte kalmış bir setin üzerinde, öndeki Ankara taşından mamul ve baş şahidesinde küçük boyda mermere yazılmış bir kitabeyi ihtiva eden, arkadaki ise iki antik kolon ile sembolize edilmiş iki kabir mevcuttur. 11) Camiin doğu yan kapısı önün üzeri çimento şap kaplanmış bir sahanlık tesis edilmiştir. Arkadaki meyilli sokaktan iki, üç basamakla inilen bu kısmın üzerine ahşap direklere müstenit, altı açık, ahşap bir çatı yapılmıştır. Kapı üstünde vaktiyle mevcut orijinal bir kısmın mevcudiyetini ifade eden izler görülmektedir. Bu girişin sol tarafı vaktiyle mezarlık iken, kabir taşları kaldırılmış ve güneydoğu köşesinde camiye bitiştirilmiş çirkin görünüşlü bir evin duvarına kadar bu saha şap ile kaplanmıştır. Bugün burada sadece orijinal şekilli, tepesi müzeyyen mermerden bir işaret taşı dikilidir. Basık kemerli doğu kapısının süve, kemer ve etrafı beyaz badana ile örtülmüştür. 12) Doğu kapısının kanatları cümle kapısındaki ile aynı evsafta olup sadece dış yüzü iki aynalı olarak şekillendirilmiştir. 13) Camiin basık kemerli batı kapısının üstünde tuğla ile inşa edilmiş sivri kemerin içine çini kakma tezyinat yapılmıştır. Bu iki kemerin arası çimento ile sıvınmıştır. Ahşap kapı kanatları doğu kapısındaki gibidir. Müzeyyen sivri kemerin yukarısında yine doğu kapısının üstünde görülene benzer tuğla bakiyeler vardır. 14) Camiin kıble duvarına dıştan iyen bir ev bitiştirilmiştir. Güney letten cami, arazinin meyilli vaziyeti dolayısıyla yol seviyesinden 3,5-4m. kadar yüksekte kalmıştır. 127

144 15) Dahilde batı duvarı takviyeler sonunda kademeli bir vaziyet almıştır. 16) Şahane ahşap minberin üzerine ilave olarak adi, ahşap bir külâh ilave edilmiştir. 17) Muhtelif tesirler sebebiyle şakuliyetleri kısmen bozulan ahşap kolonlar ve taşıdıkları çeşitli antik başlıklar son tamirde beyaz yağlı boya ile boyanmıştır. Bu kolonlara asılmış ve bir ucu pencereden dışarı çıkartılmış soba borusu da ayrıca bir çirkinlik yaratmaktadır. 18) Kuzey duvarı boyunca devam eden muhdes kadınlar mahfeli, zamanında belki de Bey Mahfeli olarak inşa edilmiş iken, sonradan eski şeklini kaybederek günümüze kadar gelmiş ve 2-3 sene evvel bir tamir görmüştür. Bu tamirde mahfelin mihraba bakan cephesindeki eski ahşap müşebbek korkuluk kaldırılarak yerine basit bir parmaklık konmuş ve üzerine de tele gerili bez perdeler çekilmiştir. Eski korukluklar bugün sadece mahfele çıkan merdiven boşluğu etrafında görülmektedir. 19) Kadınlar mahfeli altına uydurma bir eşya deposu ile yanına bir müezzin odası ilave edilmiştir. Bu depoda camii yaptıran zata izafe edilen ucu boncuklu meşin bir bağa takılmış, orta yeri madeni kaplı lobut şeklinde bir sopa mevcuttur. 20) Kadınlar mahfeline açılan cümle kapısının sol iç tarafında sivri kemerli küçük bir minare kapısı açılmış olup, mukavves planlı bir sahanlıkta sonra yüksek irtifalı rıhtları ahşap kirişli, yine üzeri ahşap kaplamalı ve kısmen harap vaziyette bulunan minare basamakları başlamaktadır. 21) Minareye gelişi güzel hoparlör tesisatı döşenmiştir. 128

145 T.C. KÜLTÜR BAKANLIĞI ANKARA KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARINI KORUMA KURULU KARAR Toplantı Tarihi ve No : Toplantı Yeri Karar Tarihi ve No. : ANKARA Ankara ili, Altındağ ilçesindeki Ahi Şerafettin (Aslanhane) Camiinin onarım istemine ilişkin Vakıflar Genel Müdürlüğünün gün ve B.0.1.VGM (06.01) (92) R.335 sayılı yazısı okundu, ekleri incelendi, yapılan görüşmeler sonucunda; Ankara ili, Altındağ ilçesindeki Ahi Şerafettin (Aslanhane) Camii nin onarımının tarihli onarım raporunda belirtilen işlerden; a) Caminin içindeki bozuk sıvaların raspa edilerek yeniden sıva yapılması, b) Caminin dış cephesindeki yer yer bozulmuş derlerin ıslahı ve yenilenmesi, c) Güney dış cephedeki birikmiş toprak ve molozların temizlenerek tretuvar yapılması, d) Kuzey dış cephede camii duvarına bitişik abdest alma musluklarının iptal edilmesi, e) Yan duvarlardan gelen rutubet nedeniyle iç duvarlara sonradan kaplanan kaplamaların sökülmesi, f) Yer yer çürümüş ve bozulmuş ahşap döşemenin ıslah edilmesinin uygun olduğuna karar verildi. 129

146 RAPOR ABİDE VE YAPI İŞLERİ DAİRE BAŞKANLIĞI Etüt Proje Şube Müdürlüğü İLGİ :Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun gün ve 7646 sayılı kararı. Ankara Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun ilgi kararı gereği mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait Aslanhane (Ahi Şerafeddin) Cami tarihinde, mahallinde heyetimizce incelenerek aşağıdaki sonuca varılmıştır. Aslanhane Camii 689 H (1290) yılında Selçukluların son döneminde beş sahınlı ahşap sütunlarla desteklenen ahşap tavanlı olarak inşa edilmiştir. Yapım kitabesi olan ahşap minber yalancı küntekari tekniğinde yapılmış mükemmel bir işçiliğe sahiptir. Mihrap alçı ve çini tekniğinin mükemmel kaynaştığı önemli mihraplardan birisidir. Tarihi ve estetik unsurları açısından oldukça önemli olan Aslanhane Camiinde yapılacak müdahalelerin titizlikle ve bilimsel metotlara uygun olarak yapılması, yapıya zarar verecek her tür müdahaleden kaçınılması gerekmektedir. Eserin taşıyıcı sistemini yaklaşık 120cm genişliğindeki beden duvarları ile ahşap kirişli tavanı taşıyan tek parça ahşap yüksek sütunlar oluşturmaktadır. Yapılan görsel incelemede; ahşap sütunlarda büyük ölçüde şakülden kaçmalar saptanmıştır. Sütun temellerinde inceleme yapılamamıştır. Ancak sütunların durumundan temellerde deformasyon oluştuğu düşünülmektedir. Yağlı boya ile boyalı olan sütunların alt kısımlarında çürümeler ve düşey çatlamalar tespit edilmiştir. Tavanı oluşturan ahşap kirişlerde nemin etkisi ile çatlamalar tespit edilmiştir. Ancak iskele olmadığından net bir inceleme yapılamamıştır. 130

147 Tarihi özelliğe sahip olan bu camide, yapılmak istenen ısıtma sistemi (Sıcak hava üflemeli ısıtıcılar gibi) cami iç hava infiltrasyonunda ısı farklarının ve bağıl nem oranının sürekli değişmesine sebep olacağından ahşap malzemelerin nem değerlerinin bozulmasına ve olumsuz etkilenmesine neden olacaktır. Taşıyıcı ahşap kolonlar ve kirişlerdeki çürümeler yapının su aldığı kuşkusunu yarattığından, yapının önemi dikkate alındığında acilen çatının elden geçirilmesi ve yangın tehlikesinin önlenmesi amacıyla elektrik tesisatının güvenli hale getirilmesi zorunludur. Öneriler: 1- İlk aşamada caminin çürüyen, çatlayan ve deformasyona uğrayan ahşapları, acilen ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde, ahşap haşerelerine karşı ilaçlanmalı, tahrip olmuş ahşap kısımlarına sertleştirici malzemeler yardımıyla mukavemet kazandırılmalıdır. Ahşap sütunlar üzerindeki yağlı boyaların temizlenerek malzemenin nefes alıp vermesi sağlanmalıdır. 2- Caminin temel durumu incelenmeli, taşıyıcı sistemi güçlendirilmelidir. 3- Yangına neden olabileceği ihtimali nedeniyle mevcut sobanın kaldırılmasına ve merkezi sistemli ve daimi ısıtma sistemli ısı ve teçhizatlarının yukarıda açıklanan sebeplerden dolayı ahşap malzemelere zarar vereceğinden, kalıcı ısıtma sisteminin yapılmasının uygun olmadığı kanaatine varılmıştır. 4- Kullanılan desen ve motifler farklı alanlarda da kullanılabilir. 5. Kullanılan motif ve kompozisyon özellikleri süsleme sanatına zenginlik katabilir. 131

148 T.C. KÜLTÜR BAKANLIĞI ANKARA KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARINI KORUMA KURULU KARAR Toplantı Tarihi ve No : Toplantı Yeri Karar Tarihi ve No. : ANKARA Ankara ili, Altındağ ilçesindeki Ahi Şerafettin (Aslanhane) Camiinin onarımına ilişkin Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğünün gün ve 061/06.00/91(91) sayılı yazısı okundu, ekleri incelendi, yapılan görüşmeler sonunda; Ankara ili, Altındağ ilçesindeki Ahi Şerafettin (Aslanhane) Camii nin onarımına ilişkin olarak, sac örtünün kaldırılarak çatının tamir ve takim edildikten sonra bakırla kaplanmasına, yağmur olukları ve boruların yenilenmesine, ahşap pencere kasalarının mevcut durumuna uygun olarak yenilenerek pinotekslenmesine, demir parmaklıkların bozuk olanların değiştirilerek yağıl boyası yapılmasına, içte elektrik tesisatı ve badana işlerinin yapılmasına, ahşap döşemenin bozuk olanlarının yenilenmesine, doğu cepheye bitişik muhtes yapıların yıktırılarak yapının cephesinin açılmasına, yukarıda belirtilen işler dışında bir işlem yapılmamasına karar verildi. 132

149 MİMARİ PLANLAR 133

150 134

151 Plan 1- Ankara Arslanhane Camii, alt kat planı. Plan 2- Ankara Arslanhane Camii, kuzey kapısı seviyesi planı. Plan 3- Ankara Arslanhane Camii, zemin kat planı. 135

152 Kesit 1- Ankara Arslanhane Camii, A-A Kesiti. Kesit 2- Ankara Arslanhane Camii, B-B Kesiti. 136

153 Kesit 3- Ankara Arslanhane Camii, A-A Kesiti. (ODTÜ Mimarlık Fakültesi Arşivinden). 137

154 EK 1. ÇİZİMLER Çizim 1: Ankara Arslanhane Camii Planı. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinden 138

155 Çizim 2: Aslanhane Minberinde bulunan ana bölümler. 139

156 Çizim 3: Ankara Arslanhane Camii tavan ve kiriş süslemeleri. 140

157 FOTOĞRAFLAR 141

158 Fotoğraf 1: Ankara Aslanhane Camii minber ve sütun bütünü. 142

159 Fotoğraf 2: Ankara Aslanhane Camii minber bütünü. 143

160 Fotoğraf 3: Ankara Aslanhane Camii tavan süsleme motifi. 144

161 Fotoğraf 4: Ankara Ağaçayak Camii süpürgelik detayı. Fotoğraf 5: Ankara Ağaçayak Camii kapısı. 145

162 Fotoğraf 6: Ankara Ağaçayak Camii minberi. 146

163 Fotoğraf 7: Ankara Aslanhane Camii sütunları. 147

164 Fotoğraf 8: Ankara Aslanhane Camii ahşap tavanı. 148

165 Fotoğraf 9: Ankara Aslanhane Camii tavan motifi. 149

166 Fotoğraf 10: Ankara Aslanhane Camii tavan motifi. 150

167 Fotoğraf 11: Ankara Aslanhane Camii ahşap kapısı. 151

168 Fotoğraf 12: Ankara Aslanhane Camii ahşap kapısı. 152

169 Fotoğraf 13: Ankara Ağaçayak Camii ahşap kapısı. 153

170 Fotoğraf 14: Ankara Aslanhane Camii ahşap kapısı. 154

171 Fotoğraf 15: Ankara Aslanhane Camii ahşap kapısı. 155

172 Fotoğraf 16: Ankara Aslanhane Camii ahşap sütunu. 156

173 Fotoğraf 17: Ankara Aslanhane Camii ahşap tavanı. 157

174 Fotoğraf 18: Ankara Aslanhane Camii ahşap tavanı. 158

175 Fotoğraf 19: Ankara Aslanhane Camii ahşap tavanı. 159

176 Fotoğraf 20: Ankara Aslanhane Camii ahşap minber. 160

177 Fotoğraf 21: Ankara Aslanhane Camii ahşap minber. 161

178 Fotoğraf 22: Ankara Aslanhane Camii ahşap minber. 162

179 Fotoğraf 23: Ankara Aslanhane Camii ahşap minber. 163