2014 SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ BANKACILIK VE FİNANS UZAKTAN ÖĞRETİM TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI FİNANSIN İLKELERİ DERS NOTU ISPARTA 2014 1
DERS HEDEFİ Finansın İlkeleri dersini alan öğrenciler aşağıdaki becerileri kazanacaktır: Finans nedir ve çalışma alanları nelerdir sorularına cevap verebileceklerdir. İşletmelerin farklı organizasyon yapılarını tanımlayabilecekler, bir firmanın amacının ne olduğu, finans yöneticisinin ne rol oynadığı ve işletmelerde finans departmanının nasıl organize edilebileceğini öğreneceklerdir. Finansta kariyer imkanlarını ve finansın diğer disiplinlerle ilişkileri hakkında bilgi sahibi olacaklardır. Kurumsal yönetimin ne olduğu, işletmelerde ajans problemi ve çözüm önerileri ile işletmelerde etik konusunu analiz edeceklerdir. Finansal sisteme genel bir bakış açısı geliştirebilecekler, finansal varlıkların ne olduğu, özellikleri ve rolleri hakkında bilgi sahibi olacak ve finansal piyasaların rolleri ve sınıflandırılmaları hakkında bilgi sahibi olacaklardır. Piyasa katılımcılarını öğrenecek, finansal aracıların rollerini anlayacak, finansal piyasalardaki düzenlemelerin ne olduğu ve türlerini ifade edebilecek ve etkin piyasa kavramını tartışabilir hale geleceklerdir. Bir firmanın finansal performansını ölçebilecek, paranın zaman değerini anlayacak ve bileşik faiz ile anüite hesaplarını yapabilecek ve bir projenin analiz ve değerlendirmesini gerçekleştirebilir hale geleceklerdir. Risk ve getirinin ne olduğu ve nasıl ölçüleceği, portföyün ne olduğu ve portföy riski ve getirisinin nasıl hesaplanacağı ile menkul kıymetlerin nasıl değerleneceğini öğreneceklerdir. Sermaye maliyetinin ne olduğu ve ağırlıklı sermaye maliyetinin nasıl hesaplanacağını anlayacak, bir firmanın optimal sermaye yapısının seçimi hakkında bilgi sahibi olacak ve sermaye bütçelemesi bağlamında uzun dönem yatırım kararlarının ne olduğunu öğrenecektir. Kar payı dağıtım politikalarını öğrenecek, çalışma sermayesi yönetimini anlayacak ve işletme finansında; satın alma ve birleşme, leasing ve türev piyasalar gibi bir takım özel konular hakkında bilgi sahibi olacaklardır. İşletmelerde başarısızlık konusunu irdeleyecek ve uluslararası finansal yönetime dair bazı konular hakkında bilgi sahibi olacaklardır. 1
DERS PLANI Bölüm Ders İçeriği İşleneceği Hafta Birinci Bölüm Finansal Yönetimin Temellerine Giriş 1. ve 2. Hafta İkinci Bölüm Finansal Piyasalara Giriş 3. ve 4. Hafta Üçüncü Bölüm Finansal Tablolar 5. Hafta Dördüncü Bölüm Finansal Performansın Ölçülmesi 5. Hafta Beşinci Bölüm Gelecekteki Nakit Akışlarının Değerlemesi 6., 7. ve 8. Hafta Altıncı Bölüm Sermaye Maliyetinin Tahmini 9. Hafta Yedinci Bölüm Uzun Dönem Yatırım Kararları 9. Hafta Sekizinci Bölüm Sermaye Yapısı 10. Hafta Dokuzuncu Bölüm Kar Payı Dağıtım Politikaları 11. Hafta Onuncu Bölüm Çalışma Sermayesinin Yönetimi 12. Hafta Onbirinci Bölüm Özel Konular 13. Hafta Onikinci Bölüm İşletmelerde Finansal Başarısızlık 14. Hafta Onüçüncü Bölüm Uluslararası Finansal Yönetim 14. Hafta 2
BİRİNCİ BÖLÜM FİNANSAL YÖNETİMİN TEMELLERİNE GİRİŞ I BÖLÜM HEDEFİ Finansal Yönetimin Temellerine Giriş I bölümünde öğrenciler aşağıdaki becerileri kazanacaktır: Finans kavramını tanımlayabilecekler. Finansın kendi içerisindeki çalışma alanlarını öğrenecekler. İşletme organizasyonlarının çeşitli formlarını tanımlayabilecekler. Bir firmanın temel amacını ifade edebilecekler. Finans Yatırım ve Finansman Çalışma Sermayesi İşletme Finansı Finansal Piyasalar Davranışsal Finans Finansal Mühendislik Uluslararası Finans Tek Şahıs İşletmesi Adi Şirketler TEMEL KAVRAMLAR 3
Ticari Şirketler Firmanın Piyasa Değeri Maksimizasyonu BÖLÜM İÇERİĞİ 1.1. Finansa Genel Bakış 1.2. Finansın Çalışma Alanı 1.3. İşletme Organizyonlarının Formları Nelerdir? 1.4. Bir Firmanın Amacı Nedir? 4
1.1. FİNANSA GENEL BAKIŞ Keown vd. (2011:10) finansı, kişiler ve işletmelerin kendilerine fon toplayarak sermaye elde etmeleri ve yatırım fırsatlarını değerlendirebilmelerine (değerleyebilmelerine) dönük çalışma olarak nitelemişlerdir. Finans, ekonomik ilke ve konseptlerin, işletmelerin karar alma ve problem çözme mekanizmalarında uygulanmasıdır ki işletmelerin, finansın teori ve araçlarının uygulanmasına ihtiyaç duyduğu durumlar genellikle yatırım veya finansman kararları olarak ikiye ayrılır. (Fabozzi ve Peterson, 2003:3). Dolayısıyla, finansı öz olarak, finansman ve yatırım kararları perspektifinde ele almak mümkündür. Yani, eldeki fonlar nasıl yatırılmalı sorusu ile bu fonlar nereden, nasıl ve hangi maliyetle elde edilebilir soruları devreye girmektedir. Bunu sadece küçük veya büyük işletmeler açısından değil aynı zamanda bireyler açısından düşünebiliriz. Yatırım kararları, sermaye bütçelemesi olarak ta adlandırılır ve bunlar Walmart ın yeni mağazaları vb. formatta somut (görülebilir, dokunabilir) varlıklara yatırım şeklinde olabilir veya araştırma geliştirme (AR-GE), reklam, yeni bilgisayar yazılımları tasarlama vb. formatta soyut varlıklara yatırım şeklinde de olabilir (Brealey vd., 2012:6). Finansman kararları ise sermaye yapısı kararları olarak ta bilinir ki işletmenin yatırımları gerçekleştirebilmek için fon elde etmesine dönüktür. Elde edilen bu fonlarla işletme yatırımı gerçekleştirebilecektir. Yani somut veya soyut bir takım varlıklara yatırım yapmak finansman kararları neticesinde oluşur. Tabiki burada finansman, özsermaye veya borçlanma ile gerçekleşebilir. Örneğin bir şirketin hisse senedi ihracı neticesinde fon toplaması özsermaye ile finansman iken, fonları ödünç alması ise borçlanma yoluyla finansmandır. Bununla beraber, tüm faaliyetler yatırım ve finansman perspektifinde de geçmemektedir. Bir finansal yönetici günden günde aktivitelere de dahil olur ki bunlar ürünlerin krediyle satışı, stok yönetimi, alacakların vadesinde elde edilebilmesi gibi faaliyetlerdir (Brealey vd., 2012:7) ve buna da çalışma sermayesi yönetimi denir. Dolayısıyla, finansın temel çalışma alanlarını yatırım, finansman ve çalışma sermayesi yönetimi şeklinde ele almak mümkündür. 1.2. FİNANSIN ÇALIŞMA ALANI Finansın genel olarak çalışma alanları işletme finansı, yatırımlar, finansal piyasalar, uluslararası finans ve davranışsal finans olarak ele alınabilir. Burada, işletme finansı aynı 5
zamanda finansal yönetim olarak da isimlendirilmektedir ki beraberinde finansın temelleri veya finansın ilkeleri de bu bağlamda düşünülmüştür. Finansal piyasalar bağlamında ise birçok konu devreye girer. Bunlar ise sermaye piyasaları, para ve sermaye piyasaları, finansal pazarlar ve kurumlar, bankacılık, türev piyasalar, portföy yönetimi, finansal ekonomi vb., konular olarak bahsedilebilir. Uluslararası finans ise bir taraftan döviz ve döviz piyasaları ile uluslararası finansal piyasalar ve kurumlar, diğer taraftan çok uluslu işletmelerde finansal yönetim perspektifinden incelenebilir. Davranışsal finans ise çokta uzun olmayan bir geçmişte temelleri kurgulanmış ve psikoloji ile geleneksel finansın kombinasyonundan yola çıkarak finansal tercihlerin irrasyonalitesine odaklanmış bir çerçevededir. Ancak, bu tüm çalışma alanlarının birbirleri ile iç içe olduğu da unutulmamalı ve bir bütünün çoğu kere içiçe geçmiş parçaları şeklinde bir bakış açısına sahip olunmalıdır. Dolayısıyla, özelden genele bakış açısını kaybetmemek gerekmektedir. Finanstaki çalışma alanlarından birisinin de finansal mühendislik olduğu bilinmelidir. Finansal mühendislik, finans ile mühendisliğin kombinasyonudur. Ancak bir mühendislik dalı değildir. Finansal programlama ve matematiksel finans alanlarından oluşur. Finansal programlama veya diğer ifadeyle sayısal finans, bir bilgisayar bilimi olup algoritma bazlı olarak finansal modellemeler üzerinde durur. Finansal matematik ise matematiğin finansa uygulanması konseptindedir. Columbia Üniversitesi nin Finansal Mühendislik Yüksek Lisans programı, finans teorisi, mühendislik metodları, matematiğin araçları ve programlama uygulamalarını içeren multidisipliner bir alan olarak tanımlanmıştır (Columbia Üniversitesi, 2014). 1.3. İŞLETME ORGANİZYONLARININ FORMLARI NELERDİR? İşletme organizasyonları; tek şahıs işletmeleri, şirketler ve kooperatifler olarak üç kategoride incelenirler. Tek şahıs işletmeleri adı üzere bir kişinin sahibi olduğu ve sahibinin işletmesine dair tüm yükümlülüklerden sınırsız sorumlu olduğu bir organizasyon türüdür. Bu tür işletmelerin kurulmaları ve sona ermeleri kolaydır ve sona erme ya sahibinin ölümü veya sahibinin tercihi ile gerçekleşir. Şirket kavramı, 1800 li yılların başında ABD Anayasa Mahkemesi Başkanı John Marshall tarafından ilk kez tanımlanmıştır. Buna göre şirket yapay bir varlık, görünmez, soyut ve 6
sadece hukukun sınırları içerisinde var olmak üzere şeklinde tanımlanmıştır. Şirketler Adi Şirketler ve Ticaret Şirketleri olarak ikiye ayrılırlar. Adi şirketlerle ilgili hükümler Borçlar Kanununda yer almaktadır. Adi şirketler tüzel kişiliğe sahip değildir. Belirli bir kuruluş şekline tabi değildirler ve şirketlerin en basit formudurlar. Adi şirketlerin Ticaret Sicilinde tescil ve ilan zorunluluğu yoktur. Adi şirketlerde ortaklar birlikte hareket eder ve karar alırlar. Ortaklar şirketin borçlarından dolayı birlikte sorumludurlar. Türk Ticaret Kanunu nda Ticaret Şirketleri altı şirket çeşidi olarak tanımlanmıştır. Bunlar Kollektif, Komandit, Anonim, Limited, Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit şirketler ve Kooperatif şirketlerdir. Bunlardan kollektif ve komandit şirketler şahıs şirketleri olup, anonim, limited ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler sermaye şirketleridir. Kollektif şirketler en az iki ortağın bir ticari işletmeyi bir ticaret ünvanı altında işlettikleri ve sadece gerçek kişilerin ortak olabildiği şirket türüdür. Şirket sözleşmesi yazılı şekle tabidir ve sözleşme noterde tasdik edilmelidir. Şirket sözleşmesi ticaret siciline tescil ettirilmelidir. Tüzel kişilik ticaret siciline tescil ile kazanılır. Burada ortaklar şirketin borçlarından dolayı sınırsız sorumludurlar. Bir ortak şirkete sonradan girse bile önceki borçlardan müteselsilen ve sınırsız sorumluluğu yine de söz konusudur. Şirkete konulan sermaye, nakit, ayni veya emek olabilir. Bu şirketlerde ortaklıktan çıkış veya yeni bir ortağın alınması tüm ortakların kararı ile gerçekleşir. Komandit şirket en az bir ortağın şirketin borçlarından dolayı sınırsız sorumlu olduğu ve diğer ortak ve ortakların şirketin borçlarından ötürü sınırlı sorumluluğa sahip olduğu bir şirket türüdür. Burada sınırsız sorumluluğa sahip ortağa komandite ortak, sınırlı sorumluluğa sahip ortağa komanditer ortak denir. Şirket sözleşmesine, kollektif şirketler için yazılması zorunlu maddelerden başka komanditerlerin isim ve soyisimleri ile taahhüt ettikleri sermayenin miktarı ve cinsi de yazılarak tescil ve ilan ettirilir. Komanditer ortağın koyacağı sermaye emek veya ticari itibar olamaz. Komandite ortak sadece gerçek kişiler olabilirken, komanditer ortak ise gerçek ve tüzel kişiler olabilir. Komandit şirketlerin ticari ünvanında komandite ortaklardan en az birinin isim ve soyismi ile şirketin faaliyet konusu belirten bir ibare yer almalıdır. Komanditer ortak/ortakların isim ve soyisimleri yer alamaz. Anonim şirketler en az bir kurucu tarafından kurulan, sermayesi belirli ve paylara bölünmüş ve pay sahiplerinin şirketin borcundan ötürü sadece taahhüt ettikleri sermaye 7
kadar sorumlu oldukları şirket türüdür. Sermayesi en 50000 TL olabilir. Kayıtlı sermaye sistemini kabul etmiş halka açık olmayan anonim şirketlerde ise en az sermaye 100000 TL olabilir. Anonim şirketlerde şirket esas sözleşmesi, şirketin kuruluşunu izleyen bir ay içerisinde ticaret siciline tescil ettirilir ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde yayınlanır. Taahhüt edilen nakdi sermaye payının en az %25 i tescilden önce kalanı ise en geç 2 yıl içerisinde ödenmelidir. Anonim şirketlerde genel kurul ve yönetim kurulu organları vardır. Genel kurula tüm pay sahipleri katılabilir. Genel kurul her faaliyet döneminin sonundan itibaren en geç üç ay içerisinde toplanır. Şirketle ile ilgili bazı devredilemez görevler genel kurul tarafından yerine getirilir. Bunlar arasında esas sözleşmenin değiştirilmesi, yönetim kurulunun seçimi ve görevden alınması, yönetim kurulu üyelerinin süreleri ve ücretleri, denetçilerin seçimi ve görevden alınması, şirketin feshi ve önemli miktarda şirket varlığının toptan satışı gibi kararlar sayılabilir. Anonim şirketlerde esas sözleşmeyle atanmış veya genel kurul tarafından seçilen bir yönetim kurulu görev yapar. Yönetim kurulu en az bir kişiden oluşur. Yönetim kurulu üyeleri gerçek ve tüzel kişiler olabilir. Yönetim kurulları en çok üç yıl süreyle görev yapabilir. Esas sözleşmede aksine bir hüküm yoksa bir kişinin yeniden seçilebilmesi mümkündür. Yönetim kurulları esas sözleşmede daha ağır bir hüküm yoksa, üye tam sayısının çoğunluğu ile toplanır ve katılanların oyçokluğu ile karar alırlar. Anonim şirketler her faaliyet dönemi için bu dönemin öncesinde bir denetçiyi şirket genel kurulunda seçerler. Denetçi, şirketin finansal tabloları ve yönetim kurulunun faaliyet raporlarını denetler. Küçük ve orta boy anonim şirketlerde denetçiler en az bir mali müşavir veya yeminli mali müşavirden oluşur. Bağımsız denetim şirketlerinden de anonim şirketlerde denetim ile ilgili bir denetçi görevlendirmesi yapılabilir. Anonim şirketlerin ticaret ünvanında anonim şirket kelimesinin bulunması şarttır ancak gerçek bir kişinin adı ve soyadının bulunması şart değildir. Limited şirket en az bir en çok elli kişinin ortak olabildiği, esas sermayesi belirli ve bu sermayenin esas sermaye paylarının toplamından oluştuğu bir şirket türü olup, en az sermayesi 10000 TL dir. Gerçek veya tüzel kişiler ortak olabilirler. Ortakların şirket borçlarından ötürü sorumluluğu taahhüt ettikleri esas sermaye payı kadardır. Şirket sözleşmesi yazılı olup, şekil şartlarına tabidir. Şirket sözleşmesi noterde tasdik olunduktan sonra 30 gün içerisinde ticaret siciline tescil ettirilir ve Türkiye Ticaret Sicili Gazetesinde ilan edilir. Limited şirketlerde de anonim şirketlere benzer şekilde genel kurul organı vardır. Genel kurul olağan olarak her yıl hesap döneminin sonundan itibaren en geç üç ay 8
içerisinde toplanır. Ortakların oy hakkı esas sermaye paylarıyla orantılıdır. Genel kurulda, müdürlerin seçilmesi, şirketin işletme konusunun değiştirilmesi, şirket merkezinin değiştirilmesi, şirketin feshi vb. kararlar alınır. Anonim şirketlerde yönetim kuruluna benzer şekilde limited şirketlerde de yönetim ve temsil için müdürler vardır. Müdürler genel kurul tarafından seçilirler. Birden fazla müdür seçilebilir. Ancak bu müdürlerden en az birisinin şirket ortağı olması gerekir. Şirketin müdürlerinden birisi bir tüzel kişi de olabilir. Ancak bu durumda bu tüzel kişi kendisini temsilen bir gerçek kişiyi belirler. Limited şirketlerin ticaret ünvanlarında limited şirket ibaresinin bulunması şarttır. Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket, sermayesi paylara bölünen ve ortaklardan en az birisinin şirketin borçlarına karşı sınırsız sorumlu olduğu, diğer ortakların ise komanditer ortak pozisyonunda olduğu şirket türüdür. Şirketin esas sözleşmesi yazılı şekilde düzenlenir ve noterde tasdik edilmesi gerekir. Eğer, sermaye paylara bölünmeksizin sermayeye katılan komanditer ortakların sermayeye katılım paylarını göstermek üzere kısımlara ayrılmışsa bu şirket hakkında komandit şirket hükümleri uygulanır, aksi taktirde bu şirket hakkında anonim şirket hükümleri uygulanır. Bu şirketlerde kurucular beş kişiden az olamaz, bunlardan en az birinin komandite olması gerekir. Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin ticari ünvanında komandite ortaklardan en az birinin isim ve soyismi ile şirketin faaliyet konusunu belirten bir ibare yer almalıdır. Komanditer ortak/ortakların isim ve soyisimleri yer alamaz. Kooperatifler, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunun 1. Maddesinde, Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek veya geçimlerine ait ihtiyaçlarını iş gücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli ortaklıklara kooperatif denir. şeklinde tanımlanmıştır. Kooperatifler, yeni Türk Ticaret Kanunu ile ticaret şirketleri arasında sayılmıştır. Kooperatifler en az yedi ortak tarafından kurulur. Şirket ana sözleşmesi notere tasdik ettirildikten sonra ticaret bakanlığına verilir. Eğer ticaret bakanlığı kuruluş izni verirse, kooperatif merkezinin bulunduğu yerdeki ticaret siciline tescil ettirilir. Ana sözleşmede bazı maddeler zorunlu bazı maddeler ise opsiyoneldir. Kooperatif ortaklarının kooperatifin borçlarından dolayı sorumlulukları ana sözleşmede belirtilir. Sorumluluk sınırlı veya sınırsız olabilir. Kooperatiflerde genel kurul ve yönetim kurulu organları vardır. Kooperatif şirketlerin ticaret ünvanlarında kooperatif kelimesinin bulunması şarttır. 9
Ticaret şirketleri arasında birleşmelerde söz konusu olabilir. Sermaye şirketleri; sermaye şirketleri, kooperatifler ve devralan olmak kaydıyla şahıs şirketleri ile birleşebilirler. Şahıs şirketleri ise şahıs şirketleriyle ve devrolunan olmak kaydıyla kooperatif ve sermaye şirketleri ile birleşebilirler. Kooperatifler ise kooperatif ve sermaye şirketleri ile ayrıca devralan olmak kaydıyla şahıs şirketleri ile birleşebilirler. Ticari şirketler türde değiştirebilir. Bir sermaye şirketi diğer bir sermaye şirketine ve kooperatife dönüşebilir. Şahıs şirketleri; sermaye şirketine, kooperatife veya bir başka şahıs şirketine dönüşebilir. Bir kooperatif ise bir sermaye şirketine dönüşebilir. Bununla beraber şirketlerde bölünmeler de olabilir. Buna göre sermaye şirketleri ve kooperatifler sermaye şirketleri ve kooperatiflere bölünebilirler. 1.4. BİR FİRMANIN AMACI NEDİR? Bir firmanın amacı, ortakların refahını maksimize etmek olmalıdır. Ortakların refahı ise firmaya değer katmak suretiyle hisse senedi fiyatlarının artması ve dolayısıyla firmanın piyasanın değerinin artmasıyla gerçekleşir. Dolayısıyla bir firmanın amacı, şirketin piyasa değerini maksimize etmek olarak ifade edilebilir. Burada unutulmaması gerekir ki şirketin piyasa değerini etkileyen, karar alma mekanizmasının iyi bir şekilde işletilebilmesidir. Zayıf kararlar, yatırımcı tarafında hemen hisse senedi fiyatlarına negatif olarak yansıtılırken, iyi kararlar da (yani firmaya değer katan kararlar) hızlıca fiyatlara pozitif olarak yansır. Burada, Keown vd. (2011:3) nin de belirttiği üzere firmanın değerini etkileyen tek faktör şirketin karar alma mekanizmasını iyi olarak işletmesi değildir, elbette ekonomideki değişimler vb. faktörler de etkide bulunmaktadır, burada, diğer faktörler sabit olmak üzere karar alma mekanizmasının iyi işletilmesinin etkilerinden bahsedilmektedir. Dolayısıyla, şirketin piyasa değerinin aslında firmanın değerini yansıttığı gerçeği de göz önünde bulundurulmalıdır. KAYNAKÇA Brealey, R. E., Myers, S. C., & Marcus, A. J. (2012). Fundamentals of Corporate Finance. New York: McGraw-Hill. Columbia Üniversitesi. (2014, 25, 11). http://ieor.columbia.edu/ms-financialengineering adresinden alınmıştır 10
Fabozzi, F. J., & Peterson, P. P. (2003). Financial Management & Analysis. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. Keown, A. J., Martin, J. D., & Petty, J. W. (2011). Foundations of Finance. Boston: Pearson. 11