ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri 2012-10 News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Ksanthos Antik Kenti 2011 Yılı Çalışmaları Work in the Ancient City of Xanthos in 2011 Burhan VARKIVANÇ 1950-2010 yılları arasında Fransız arkeologlar tarafından, son olarak J. des Courtils başkanlığında sürdürülen Ksanthos antik kenti kazı ve araştırma çalışmaları, 2011 yılı itibarı ile başkanlığımızda sürdürülmektedir *. Kazı evinin yokluğu, 2011 yılı çalışmaları kapsamındaki kazı ekibinin oldukça kısıtlı tutulmasına yol açmış; 15.07.2011-15.09.2011 tarihleri arasında yürütülen çalışmalar, kısa süreli katılımlar dışında kazı başkanı dahil toplam 6 arkeolog tarafından sürdürülmek zorunda kalınmıştır. Yeni ekibin çalışma süreçleri ve alanları aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir: Excavations and surveys in the ancient city of Xanthos have been conducted by French archaeologists since 1950, and recently until 2010 it was under the direction of Jacques des Courtils. As of 2011 the work continues under our direction *. The lack of an excavation house limited the size of our team in 2011. So the campaign lasting from 15 July to 15 September had to be conducted by six archaeologists including the head of excavations except for some shortterm participants. The work schedule and content of the new team is summarised below. Alan ve Ziyaretçi Güzergâhı Temizlik Çalışmaları Geçtiğimiz yıllarda ilaçlama yolu ile sistemli bir önlem alınamadığından kentteki kazı ve gezi alanları yoğun bitki dokusu ile kaplanmıştır. Bu alanlarda görüntü, teknik ve pratik açılardan karşılaşılan olumsuzlukları ortadan kaldırmak amacıyla kapsamlı bir temizlik çalışması gerçekleştirilmiş; öncelikle 2011 yılında kazı ve iyileştirme çalışmalarının tasarlandığı Roma Agorası, Tiyatro, Likya Akropolü nün bir kısmı, Likya Yapısı, Sütunlu Cadde, Doğu Bazilikası, Nereidler Anıtı, Hellenistik Kapı ve Dansözler Lahdi gibi yapı ve alanlar ile bunların yakın çevresi engelleyici bitki dokusundan arındırılmıştır. Bu çalışmalar sırasında aynı zamanda ziyaretçilerin gezi güzergâhlarında karşılaşılan bitki ve yürüme güçlüğü oluşturan dağınık moloz taşlar temizlenmiştir. Çalışmaların yaklaşık 2 ay sürmesi nedeniyle, anılan alanlarda birkaç kez temizlik yapma zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Cleaning Work at the Site and Visitor Routes The excavations and visitor routes in the ancient city have been densely concealed under vegetation as no systematic provisions were taken in preceding campaigns. An extensive cleaning work was undertaken in these areas in order to remove the unfavourable appearance, regarding the technical and practical conditions, priority was given to sites and monuments where excavation and improvement work were planned in 2011. These included the Roman Agora, the theatre, part of the Lycian acropolis, the Lycian building, the colonnaded street, the east basilica, the Nereid monument, the Hellenistic gate and the Sarcophagus of the Dancers. In the course of this work vegetation and rubble on the visitor routes were cleaned. Since the campaign lasted about two months, cleaning had to be repeated several times in the above-mentioned areas. * Destek ve katkılarından dolayı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ne, Akdeniz Üniversitesi Rektörlüğü ne, TKİ Genel Müdürlüğü ne, Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü ne (AKMED, Antalya Müzesi Müdürlüğü ne, Kınık Belediye Başkanlığı na ve Bakanlık Temsilcimiz S. Atalay a teşekkür ederiz. * We would like to thank the General Directorate of Cultural Heritage and Museums, the Akdeniz University Rectorate, TKI General Directorate, the Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations (AKMED), the Antalya Museum Directorate, the Kınık Municipality and the state representative S. Atalay. 53
Jeofizik Ölçüm Çalışmaları TKİ Genel Müdürlüğü nden Jeofizik Yüksek Mühendisi İ. Ergüder ve Jeoloji Mühendisi E. Babayiğit tarafından, kent merkezi içinde yoğun dolgu katmanı içeren Roma Agorası zemininde jeofizik ölçümler gerçekleştirilmiştir. Alanda, daha önceki yıllarda depolanan çok sayıdaki blok nedeniyle Agora nın yaklaşık ½ lik bir alanında ölçümler yapılabilmiş; Agora ortasında beklenen bir yapı kalıntısının varlığına işaret eden bulgular ortaya konulmuştur. Kentin Havadan Fotoğraflanması Gerek bilimsel gerekse teknik çalışmalarda kullanılmak üzere kentin hava fotoğraflarının çekilmesi ihtiyacı duyulmuştur. Bu konudaki eksiklik 2011 çalışmalarının başlangıç ve bitiminde olmak üzere iki aşamada gerçekleştirilmiş, oldukça kapsamlı bir arşiv oluşturulmuştur. Kazı Çalışmaları Yukarıda da değinildiği gibi çalışma yapılacak alanlar ve çevrelerinde öncelikle kapsamlı ve kazı süresince tekrarlanan bitki temizlik çalışmaları yapılmıştır. Kazı ekibi ile ancak 3 temel alanda kazı çalışmaları sürdürülebilmiştir. 1. Roma Agorası (H. Kökmen S. Budak) Kentte bulunan 3 agoradan biri olup önceki araştırmacılar tarafından Roma Agorası olarak adlandırılan alan ve çevresindeki mimari oluşumlar daha önceki kazı süreçlerinde kısmen düzensiz bir şekilde ele alınmışlardır. Alanın kuzey kanadı kuzey-doğu bölümde kazılmış, kalan bölümde ise sadece 3 sondaj çukuru ile lokal olarak incelenmiştir. Bu alanda görsel ve bilimsel bir bütünlük oluşturmak amacı ile 2011 yılı çalışma alanlarından birisi olarak Roma Agorası ele alınmıştır. Agora nın kuzey kanadındaki kazılmamış alanlar, daha önceki sondaj çukurlarını da içerek şekilde 4x4 m. boyutlarında 25 alana ayrılmış, bunlardan 13 alanın kazı çalışması tamamlanmıştır (Res. 1). Çalışmalar sırasında alt zemin kotu olarak agoranın galeri ve dükkân yürüme zeminleri göz önüne alınmış; kazılar sırasında agoranın kuzey kanadının, özellikle kuzey batı yarısının Erken Hıristiyanlık Dönemi nden itibaren tahrip edilerek Roma Dönemi ndeki yapısallığını büyük oranda yitirdiği gözlemlenmiş, galeriler ve dükkanlar yerine küçük ve özensiz mekânlardan oluşan atölyelerin varlığı ile karşılaşılmıştır. Alanda çok sayıda seramik parçası, Helenistik, Roma ve Bizans dönemlerine ait sikkeler, Roma Dönemi ne ait mimari parçalar ile Erken Bizans Dönemi ne ait pişmiş toprak sürahiler ve in situ konumda iki büyük dinos ele geçmiştir. Res. 1 Roma Agorası, kuzeybatı alan Fig. 1 Roman Agora, northwest area Geophysical Measurements Geophysical engineer İ. Ergüder and geological engineer E. Babayiğit of TKİ General Directorate carried out geophysical measurements on the ground of the Roman Agora, which has a thick layer of fill. Only about one half of the agora could be measured due to numerous blocks piled up on site in the previous campaigns. The presence of a building anticipated in the centre of the agora was verified. Aerial Photography The need for aerial photographs of the city for scientific and technical work arose. This need was supplied at the beginning and end of the campaign, and a comprehensive archive was formed. Excavations As mentioned above, vegetation was cleaned as an initial and ongoing task in the work areas. Due to lack of an excavation house, the size of the excavation team had to be limited, thus excavations were conducted only in three areas. 1. Roman Agora (H. Kökmen S. Budak) One of the three agoras of the city (called the Roman Agora by the former team), this area and its surrounding structures had only been investigated irregularly and partially in the preceding campaigns. In the north wing an area had been excavated in the northeast; the remaining area was investigated only in three soundings. In order to attain a visual and scientific unity, this area was 54
Res. 2 Likya Yapısı Fig. 2 Lycian Building Res. 3 Likya Yapısı Fig. 3 Lycian Building 2. Likya Yapısı (M. Yıldız) Kent merkezindeki konut alanı içerisinde, polygonal ve isodom teknikte örülen duvarları kısmen sağlam olarak günümüze ulaşan Klasik Dönem in önemli bir yapısı yer almaktadır (Res. 2-3). Kazısı sonrası ayağa kaldırılacak taş ve ahşap unsurları ile bilimsel, teknik ve görsel anlamda önemli ve etkileyici sonuçlar ortaya koyacak olan 17x18,50 m. boyutlarındaki yapıdaki çalışmalara 2011 sezonunda başlanılmıştır. Kapsamlı bitki temizliği öncesi algılanamayan yapının temizlenmesi sonrası kuzeydoğu köşe ve doğu duvarında olmak üzere 2 alanda kazı çalışmaları gerçekleştirilerek, anakaya düzeyine kadar inilmiştir. Dışta uzunlukları 2 m. yi aşan iri bloklardan oluşan 1,20 m. kalınlığındaki duvarların, içte yüzeyleri sıvanacak şekilde küçük düzensiz taşlardan örüldüğü, yapının Roma ve Bizans dönemlerinde onarımlar ile kullanımının sürdüğü tespit edilmiştir. Güney yönden 13 m. uzunluğunda uzun bir rampaya sahip yapı anlaşıldığı kadarı üst katı ahşap konstrüksiyona sahip iki kattan oluşmakta, güneye yönelik cephesinde ise 3 m. derinliğinde bir sundurma içermekte idi. 3. Nereidler Anıtı (N. Yıldırım) Ksanthos un şüphesiz en önemli anıtlarından biridir. Ancak, bazı mimari ve plastik donanımının yurt dışına götürülmesi ve mevcut mimari yapısının incelenip yayınlanması sonrası özellikle kazısı ve çevre düzenlemesi açısından kentin en fazla ihmal edilen anıtı da olmuştur. Gelecek yıllarda alandaki mevcut mimari malzeme yanında British Museum da bulunan diğer parçalarının en azından nitelikli kopyalarının edinilerek anıtın yerinde ayağa kaldırılması amaçlanmaktadır. Bu süreçte öncelikle anıtın çevresindeki terasın ve güney yamaçlarının kazılarak anıta ait mimari ve bezeksel elemanlarının saptanması hedeflenmiş, kapsamlı bir bitki chosen as one of the work areas in 2011. The unexcavated areas in the north wing were divided into twentyfive grid squares measuring 4x4 m. These encompassed the former soundings, and excavation was completed in thirteen of them (Fig. 1). In the course of work the walking level of the gallery and shops was taken as the bottom floor level. It was observed that the north wing of the agora, particularly the western part, was destroyed in the early Christian period, thus losing its Roman period monumentality. The galleries and shops were occupied by workshops comprising small and careless units. Small finds include numerous potsherds, coins of the Hellenistic, Roman and Byzantine periods, architectural fragments of the Roman period, terra cotta jugs of the early Byzantine period as well as two large dinoi uncovered in situ. 2. Lycian Structure (M. Yıldız) An important building of the Classical period, with its polygonal and isodomic walls partially intact, stands within the residential area in the city centre (Figs. 2-3). In 2011 work was initiated in this building that measures 17x18.50 m. After excavation, its anastylosis will certainly yield important and impressive scientific, technical and visual results. The building could not be perceived before the cleaning of vegetation; after cleaning, excavations were done at two points at the northeast corner and on the east wall reaching the bedrock. The 1.20 m. thick walls are built with large blocks over 2 m. long on the outside, and small irregular stones are plastered over on the inside. The building remained in use in the Roman and Byzantine periods with repairs. The building has a ramp 13 m. long on the south side, was two-storeyed with a timber upper floor and had a lean-to roof 3 m. deep on the south façade. 55
Res. 4 Nereidler Anıtı Fig. 4 Nereid Monument Res. 5 Nereidler Anıtı, yukarı teras Fig. 5 Nereid Monument, upper terrace temizliği sonrasında, üst terasın yaklaşık % 50 lik bölümünün kazı ve temizlik çalışması tamamlanmıştır (Res. 4-5). Terasın Erken Hıristiyanlık Dönemi ile birlikte tamamen atölyelere dönüştürüldüğü, mimari düzenlemeler ve sikke buluntuları ile saptanabilmiştir. İyileştirme Çalışmaları 1. Doğu Bazilikası: Yapıda gerçekleştirilen gözlemlerde büyük oranda korunmuş olan mozaikli alanların üzerinin koruma ilke ve yöntemlerine aykırı olarak kısmen sera naylonu ile kapatıldığı, bunun altına ince kum, üzerine ise çakıl serildiği gözlemlenmiştir (Res. 6). Bu katmanların kaldırılması sonrasında ise mozaikler üzerinde konservasyon olarak tanımlanamayacak yanlış ve kötü bir uygulama gerçekleştirildiği, mozaiklerin genel olarak çimento kullanılarak ve özensizce sağlamlaştırıldığı görülmüştür. Bu amaçla, 2011 yılı içerisinde öncelikle tüm mozaiklerin üzerileri açılarak temizlikleri yüzey koruma işlemleri gerçekleştirilmiştir. Bu sırada orta nef mozaiklerinde kullanılan çimento uygulamalar tamamen uzaklaştırılarak, bu alandaki mozaiklerin dolgu ve enjeksiyonları yapılarak kapsamlı bir onarımı gerçekleştirilmiş (Res. 7), üzerileri sadece geotekstil ve ince bir çakıl katmanı kullanılarak ile yeniden kapatılmıştır. Çimento kullanılan benzer yanlış uygula manın yapının çevre duvarlarında da gerçekleştiği görülmektedir. Bu yüzeylerin tamamında çimento uygulamaları temizlenmiş, özellikle kuzey duvarda görülen yıkılmalar sağlamlaştırılmıştır. 3. The Nereid Monument (N. Yıldırım) Certainly the Nereid Monument is one of the most important monuments of the city. However, following the removal of its architectural and sculptural pieces abroad and the publication of its extant architecture, it became one of the most neglected monuments. In addition to the extant architectural fragments in situ, finequality replicas of the pieces at the British Museum will be sought to make an anastylosis on site. For this purpose, we aimed to excavate the terrace on which the monument stands as well as the south slopes in order to uncover any architectural remains or decorative pieces. After the extensive vegetation was first cleaned, the cleaning and excavation of approximately half of the upper terrace was completed (Figs. 4-5). Architectural arrangements and coin finds show that the terrace was transformed to workshops in the early Christian period. Improvement Work 1. East Basilica: An examination of the East Basilica revealed that the mosaic paved area, which has survived to a great extent, was covered in part with fine sand, then with greenhouse plastic sheets, and a layer of pebbles on top, which is an unacceptable method of conservation (Fig. 6). Following the removal of these layers, it was seen that the mosaics had undergone an incorrect and poor process of reinforcement with cement, which cannot be considered conservation. Thus, in 2011 all the mosaics were exposed, cleaned and their surfaces 56
Res. 6 Doğu Bazilikası Fig. 6 East Basilica Res. 7 Doğu Bazilikası, orta nef Fig. 7 East Basilica, nave 2. Harpy Anıtı Önü: Kentin en yoğun ziyaret edilen alanı olan Harpy Anıtı ile tiyatro arasında kalan bölümde yer alan 0,83x2,20 m. genişliğindeki bir mezar yapısı, kazısı sonrasında üzerindeki monolith bir sütun ile kaderine terk edilmiştir. Sergilemeye yönelik bir düzenlemenin gerçekleştirilmediği alanın mevcut durumu hoş olmayan bir görüntü içermekte idi ve aynı zamanda dikkatsiz ziyaretçiler için potansiyel bir tehlike oluşturmakta idi. 2011 yılı çalışmalarında mezar üzerinde yer alan sütun kenara alınmış anıt içerisinde biriken çöpler temizlenmiş; sonrasında agoranın güne yindeki kilisenin apsisinde depolanmış olan yığıntıdan alınan ince kumla doldurularak ziyaretçilerin geçişindeki engel kaldırılmıştır. 3. Tiyatro Girişi: Tiyatro doğudaki girişinin kuzeydoğusunda 2,80 m. yüksekliğinde, 1,70 m. genişliğinde ve 5 m. uzunluğunda Bizans Dönemi bir dolgu katmanı bulunmakta idi. Tiyatronun dolgu katmanından arındırılması sırasında, en üst seviyesinde bir sıra blok dizisinden oluşan bir duvar uzantısı içermesi nedeniyle bırakılan bu katman, üzerindeki blok dizisinin kısmen çökmesi sonucu bilimsel anlam ve niteliğini kaybetmiş, görsel kirlilik ve teknik risk olarak 2011 yılı çalışmalarına kadar varlığını sürdürmüştür. Alanın düzenlenmesi çalışmaları kapsamında, yer yer yıkılarak niteliğini kaybetmiş olan dolgunun toprağı bilimsel bir kazı süreci sonrasında kaldırılmıştır. Bu alandaki çevre düzenleme çalışmalarına 2012 yılı kazı sezonunda devam edilecektir. 4. Güney Kapı: Günümüzde kolaylıkla algılanan iki farklı evresine ait kalıntılar ile kentin güney yönden girişini oluşturan geçenek, 90 lı yıllarda antik kentin dışına uzanan bölümünde kısmen kazılmış ve büyük oranda korunan kireçtaşı zemin plakaları ortaya çıkarılmıştır. Ancak, modern yol seviyesinden yaklaşık 3 m. düşük bir kotta ve gevşek toprak katmanından oluşan bir yamaç were applied with protective measures. All the cement applications in the nave were removed; the mosaics were filled and injected appropriately, thus attaining an extensive repair (Fig. 7). Then they were covered with geotextile and a thin layer of pebbles. The same type of wrong treatment using cement has also been observed on the outer walls of the structure. All the cement treatments were removed, and deterioration, particularly in the north wall, was reinforced. 2. The Area by the Harpy Monument: In the most intensively visited part of the city between the theatre and the Harpy monument there is a tomb structure measuring 0.83x2.20 m. Following its excavation, it was abandoned together and left with a monolithic column on its top. The condition of the area, which was never prepared for display purposes, was not pleasing to the eyes and posed a threat to careless visitors. In 2011 the column on top was moved to the side, accumulated garbage was removed, and the area was filled with fine sand taken from the apse of the church in the agora, thus facilitating access by visitors. 3. Entrance to the Theatre: Northeast of the east entrance to the theatre was a Byzantine deposit 2.80 m. thick, 1.70 m. wide and 5 m. long. During the removal of this deposit, left because of the presence of a wall extension comprising a course of blocks on the top, the concerned wall segment had collapsed partially. Although the deposit had lost its scientific value, it continued to be a visual impurity and technical risk until 2011. As part of the site preparation, this deposit was removed by scientific excavation. Landscaping and arrangement work will continue in this area in 2012. 4. South Gate: This gate with two easily discernible construction phases constitutes the city entrance from 57
Res. 8 Güney Kapı Fig. 8 South City Gate Res. 9 Dansözler Lahdi Fig. 9 Sarcophagus of the Dancers eteğinde yer alan kapı açıklığı ve kaplamalı yol düzenli olarak yukarıdan toprak akışına maruz kalmıştır. Zamanla biriken akıntı, kentin bu yöndeki anıtsal girişinin zemin kaplaması ile birlikte algılanmasını engellemiştir. Özellikle ziyaretçiler açısından büyük önem taşıyan bütünlüğün tekrar sergilenmesi amacıyla, daha önceki yıllarda dar bir kapsamda açılan kaplama plakaları yaklaşık 2 m. genişlikte ve 15 m. uzunlukta tekrar ortaya çıkarılmıştır (Res. 8). 5. Dansözler Lahdi : Ksanthos un en önemli mezar anıtlarından biri olan bu lahit, kentin tüm konuklar tarafından ziyaret edilmektedir. Kazısı yapıldıktan sonra çukurlaşan ortamında çevre düzenlemesi yapılmadan bırakılması, bir süre sonra anıt etrafında düzensiz bir toprak dolgunun oluşmasına neden olmuştur. 2011 yılı çalışmaları sırasında anıt etrafındaki akan toprak yığınları temizlendikten sonra, her yönünde yaklaşık 1,50 m. genişliğinde boşluklar oluşturulmuş ve yeni toprak akışını engellemek amacıyla yüksekliği arazinin eğimli yapısı nedeniyle 0,50-1 m. arası değişen kuru duvarla çevrelenmiştir (Res. 9). the south. It was excavated in 1990s in the area that extends outside the city, and its limestone flooring, largely preserved, was exposed. However, the gate lies 3 m. below the modern road level and in a loose earth fabric sloping down, so it has been exposed to earth washing down from higher elevations regularly. This earthen wash concealed the features of the gate. In order to show its visual unity for visitors, the flooring was uncovered in a 2x15 m. area (Fig. 8). 5. Sarcophagus of the Dancers : One of the most important monumental tombs of the city, this sarcophagus is visited by all visitors to the site. As the excavated area around it was abandoned without any arrangement, it was filled with irregular earth deposit. This deposit was removed in 2011, a gap of 1.50 m. on each side was created and a dry wall of 0.50 to 1 m. in height was built in order to prevent a further earth slide there (Fig. 9). 6. Fences within the City: Fences within the city were removed with the contributions of the Antalya Museum and placed in the depot courtyard. 6. Kent İçi Çitler: Bu çalışma sezonunda Antalya Müzesi nin katkıları ile kent içinde uzanan çitler sökülmüştür ve malzeme kazı deposu avlusuna taşınmıştır. 58