Diyarbakır İli Tarım Makinaları İmalat Sanayisinin Mevcut Durumu

Diyarbakır İli Tarım Makinaları İmalat Sanayisinin Mevcut Durumu Abdullah SESSİZ 1, Songül GÜRSOY 1, A.Konuralp ELİÇİN 1, Reşat ESGİCİ, Songül AKIN 2 1 Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü, Diyarbakır 2 Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Diyarbakır *songulgursoy@hotmail.com; Tel: +90 (412) 248 85 09/8529; Fax: +90 (412) 248 8153 ÖZET Bu çalışma, Diyarbakır ilinin Tarım alet ve makinaları imalat sanayisinin mevcut durumunu ve geleceği, üretim potansiyelini, sorunlarını, sorunlara çözüm önerileri ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Yapılan anket çalışması sonucunda Diyarbakır merkez ve ilçelerinde faaliyet alanı doğrudan tarım makinaları imalatı olan toplam 8 tarım iş makinaları imalatçısı tespit edilmiştir. İmal edilen tarım alet ve makinaların çoğunlukla, tarım arabası, su tankı, kültivatör, tapan, silindir, gübreli ara çapa makinası, biçerdövere monte edilen tek ve çift rotorlu sap parçalayıcılar, damlama sulama hortumu serme ve toplama ve çayır biçme makinalarından ibaret olduğu tespit edilmiştir. İl genelinde imal edilen makine sayısının, ilin alet ve makina ihtiyacını karşılamada yeterli olmadığını görülmüştür. İl in ve bölgenin tarımsal alan potansiyeli ve son yıllarda artan sulu tarımın bir gereği olarak yapılan tarımsal uygulamalar göz önüne alındığında mutlaka modern imalathanelerin sayısının ve bölgenin ürün çeşidine uygun makineekipman imalatının yapılması gerektiği ortaya çıkmaktadır. İlde faaliyet gösteren Tarım alet ve makinaları imalatçılarının sayısı ve ürettikleri makine çeşitliliği bakımından yetersiz olmakla birlikte 2 si dışında işletmelerin tümü büyük alanlarda faaliyet göstermektedirler. İmalathanelerdeki imalat tezgâhlarının çoğunun eski olduğu gözlemlenmiştir. Fakat, imalatçılar bu tezgahların işletmeleri için yeterli olduğunu ifade etmişlerdir. Sonuç olarak, GAP ve ilin tarımsal alan potansiyeli dikkate alınarak mutlaka sayısal ve çeşit yönünden tarım makinaları imalatçılarının arttırılması gerekmektedir. Üreticilerin ekonomik ve sosyal düzeyi dikkate alınarak tarımda mekanizasyon araçlarının sayısını ve etkinliğini artırmak için küçük işletmelerin yapısına uygun ekonomik makinaların imalatı gerçekleşmelidir. Anahtar kelimeler: Diyarbakır, tarım makinaları, imalatçı Current Status of Agricultural Machinery Manufacturing Industry in the Diyarbakır Province of Turkey ABSTRACT The aim of this study is to determine the current status, production potential and problems of agricultural machinery manufacturing industry in Diyarbakır province and suggest the solutions to the problems. In the result of survey conducted, total 8 manufacturer of agricultural machinery, which their working area is to manufacture the agricultural machinery was determined in Diyarbakır province and its district. It was determined that the manufactured agricultural tool and machines was mostly agricultural truck, water tank, cultivator, scrubber, roller, the anchor machine with fertilizer, the stubble chopper mounted on combine, the mechanic cotton planter, harvester-mounted single-and dual-rotor shredders handle, the equipment laying and collecting hose pipe of drip irrigation and mower. It was seen that the kinds and the number of manufactured agricultural machinery was not enough to meet the needs of Diyarbakır province and its surrounding area. If agricultural potential of province and region is considered, the number of modern agricultural machinery manufacturer must be increased and the tool-machines suitable for crop pattern in region must be manufactured. Although the number of agricultural equipment and machinery manufacturers in province and the kinds of machinery manufactured is not enough, all manufactures except 2 was observed to work in many areas. Also, although the manufacturing looms were not suitable, mostly manufacturer stated that the manufacturing looms were enough. As a result, when agricultural 168

potential was considered in Diyarbakır and GAP region, Agricultural Machinery Manufacturing Industry must be developed as numerically and machinery kinds. To increase the number of machineries and their efficiency in agriculture, the economic machinery manufacturing in accordance with the structure of small businesses must be carried out. Keyword: Diyarbakır, agricultural equipment, manufacturing industry Giriş İmalat sanayini tarım sektörüne bağlayan tarım makinaları imalat sanayisi, genel imalat sanayinin önemli dallarından biridir. Bu sektörde üretilen tüm mekanik araç ve gereçler Tarımsal Mekanizasyon Araçları olarak adlandırılmaktadır. Mekanizasyon; tarımsal üretimde işgücü verimliliğini artıran, maliyetleri düşüren, modern üretim teknolojilerinin kullanılmasını ve işlemlerin zamanında, agroteknik isteklere uygun şekilde yapılmasını sağlayarak ürün kalitesini ve verimini artıran, çok önemli bir tarımsal üretim teknolojisi ve girdisidir. Bu nedenle, Tarım Makinaları İmalat Sanayii sektörü ile tarım sektörü birbirleriyle doğrudan ilişkili ve birbirini tamamlayan iki önemli sektördür. Birinin olumlu veya olumsuz gelişimi diğerini aynı oranda etkilemektedir. Günümüzde imalat sanayisi gelişmiş ülkelerde tarım da gelişmiş ve karşılıklı uyum içerisine girmiştir. Bu uyum ve işbirliği sayesinde her iki sektörde de teknoloji gelişimi ve kullanım etkinliği artmış ve buna bağlı olarak da bir taraftan tarımsal verimlilik artarken, diğer taraftan da çalışanların çalışma koşulları iyileştirilmiştir. Ülkemizde ise her geçen yıl olumlu gelişmeler olmakla birlikte teknolojik ve işlevsel olarak gelinen nokta istenilen düzeyde değildir. Bölgeler ve iller arasında büyük farklılıklar mevcuttur. Makinalaşma düzeyinin yüksek olduğu bölgelerimizde tarım makinaları imalat sanayisi aynı oranda gelişmiştir. Nitekim ülkemizde tarımı gelişmiş ve mekanizasyon düzeyinin yüksek olduğu Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde tarım makinaları imalat sanayisi buna paralel olarak gelişmiştir. Bu bölgelerde imalat sanayisi teknoloji ürünü tezgahlar kullanarak makine imal edebilecek büyük ölçekli işletmelerdir. Buna karşın mekanizasyon düzeyi düşük olan bölgelerimizde tarım makinaları imalat sanayisinin düzeyi de oldukça düşüktür. Türkiye de tarımsal mekanizasyon düzeyi bakımından en geri kalmış bölge Güneydoğu Anadolu Bölgesidir. Bölgedeki tarım makinaları imalat sanayisi sayısal ve imal edilen makine çeşitliliği bakımından düzeyi diğer bölgelere göre oldukça düşüktür. İmalattan doğan boşluk bölge dışından getirtilen makinalarla kapatılmaya çalışılmaktadır. Bu durum bir yandan makine satın alma maliyetinin artışına ve diğer yandan mekanizasyon uygulamalarının sınırlandırmasına neden olmaktadır. Tarımsal mekanizasyon düzeyinin belirlenmesinde kullanılan göstergelerden birisi traktör başına düşen farklı tip tarım alet ve makine sayısı veya ağırlığıdır. Bu gösterge tarım makinaları imalat sanayisinin gelişmesiyle ilişkilidir. Ülkemizde traktör imalat sanayisi dışında faaliyet gösteren işletmelerin tümü küçük ve orta ölçekli genellikle 10 kişiden az eleman çalıştıran küçük imalathaneler niteliğindedir. Küçük ölçekli olanlar daha çok yöresel veya bölgesel olarak faaliyet gösteren küçük ve ilkel koşullarda imalat yapan imalathanelerdir. Orta ölçekli ve daha büyük işletmelerin önemli bir kısmı TARMAKBİR bünyesinde (225 imalatçı) örgütlenmiş, ülkemizin çoğu yöresinde bayilik ağı kurmuş veya Tarım Kredi kooperatifleri vasıtasıyla pazar olanağına kavuşmuş olup, bunların bir kısmı da ihracata yönelik olarak çalışan işletmelerdir. 2009 yılı TARMAKBİR Tarım Makinaları sektör raporuna göre ülke genelinde 2008 yılında 174.637.314 dolar lık tarım makinaları ihracatı gerçekleşmiştir (İleri, 2009). Bu ihracat miktarında Diyarbakır ve civarındaki imalatçıların herhangi bir katkısı bulunmamaktadır. GAP bölgesi önemli tarım potansiyeline sahip olmasına rağmen tarımsal mekanizasyon düzeyi bakımından ülkemizde son sırada yer almaktadır. Bölgedeki tarımsal yapının elverişliliğine rağmen mekanizasyon düzeyi, uygulamaları ve etkinliğinin oldukça yetersiz olduğu görülmektedir. Bölgede kullanılan makinaların önemli bir kısmı, yaşlı ve yenileme ihtiyacını duymaktadır. Çünkü 169

tarımsal verimliliğin artışı, tarımda mekanizasyon uygulamalarının artışına paralel olarak artmaktadır. Mekanizasyon düzeyinin geliştirilmesi ise tarım makinaları imalat sanayisinin geliştirilmesiyle mümkün olmaktadır (Sessiz ve ark.,2001). Bu çalışma, Diyarbakır ilinin Tarım alet ve makinaları imalat sanayisinin mevcut durumunu, üretim potansiyelini, karşılaşılan sorunlarını belirlemek amacıyla yapılmıştır. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmada Diyarbakır ili ve ilçelerinde Tarım Alet ve Makinaları imalatı konusunda faaliyet gösteren işletmeler araştırmanın materyalini oluşturmuştur. İşletmelerin mevcut durumları, üretim potansiyelleri ve sorunlarını belirlemek amacıyla hazırlanan anket soruları işletme sahipleri ile birebir görüşülerek doldurulmuştur. Anket kapsamında incelenen işletmelerin doğrudan bu sektörde faaliyet göstermesine dikkat edilmiştir. Bu nedenle, sadece faaliyet alanı tarım makinaları imalatı olan, aktif olarak seri imalat veya seri imalatın yanı sıra sipariş üzerine çalışanlar ziyaret edilmiş ve çalışma kapsamına alınmıştır. Daha önceleri sipariş üzerine imalat yapan ancak, mevcut durumda imalatı bırakıp sadece tarım makinalarının bakımonarımı şeklinde hizmet veren işletmeler anket kapsamının dışında tutulmuştur. Çalışmada, işletmelerin genel özellikleri, büyüklükleri, istihdam durumları, imalat yöntemi ve sahip oldukları tezgahlar, imal edilen makinalar, geleceğe yönelik faaliyetler gibi sorulara yer verilmiştir. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA İşletmelerin Genel Özellikleri Yapılan anket çalışması sonucunda Diyarbakır merkez ve tarımsal alan potansiyeli yüksek olan Bismil ilçesinde aktif olarak faaliyet gösteren 8 tarım iş makinaları imalatçısı tespit edilmiştir. Bismil ilçesi dışında kalan ilçelerde ise doğrudan tarım makinaları imal eden işletmeye rastlanmamıştır. Bunun yanı sıra çok sayıda bakım-onarım atölyesi şeklinde çalışan işletme tespit edilmiştir. Ancak, doğrudan faaliyet alanları tarım makinaları imalatı olmadığından söz konusu bu işletmeler anket kapsamında değerlendirmeye alınmamıştır. Anket yapılan imalathanelerin üretime başlangıç yıllarına göre dağılımı Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge incelendiğinde imalatçı sayısının toplamda yetersiz olduğu ve 1980 yılına kadar Diyarbakır ili ve ilçelerinde faaliyet gösteren ve faaliyet alanı doğrudan tarım makinaları imalatı olan tarım makinaları imalatçısının sayısının sadece 2 olduğu görülmektedir. Geriye kalanlar ise, bu tarihten itibaren üretime başlamıştır. Ayrıca, daha önceleri sipariş üzeri yılda birkaç tane römork, su tankı, kültivatör, tapan gibi makinaların imalatını yapan küçük atölye şeklideki işletmelerin artık bu makinaların imalatını gerçekleştirmedikleri, imalat yerine sadece bakım onarım işlerini yaptıklarını ve hatta bazılarının tümden bu işi bıraktıkları tespit edilmiştir. 1980 yılından önce 2 tane olan imalatçı sayısı, 2012 yılında 8 adet olmuştur. Çizelge 1. İmalathanelerin sayısı ve üretime başlangıç yıllarına göre dağılımı. Yıl İmalatçı Sayısı Dağılım (%) < 1980 2 25 1981-1990 2 25 1991-2012 4 50 Toplam 8 100 İşletmelerin kapladıkları alana ilişkin veriler Çizelge 2 de verilmiştir. Mevcut durumda faaliyet gösteren bu 8 işletmenin büyük alanlarda imalat yaptıkları görülmüştür. Toplam (m 2 ) Çizelge 2. İmalathanelerin sayısı ve kapladıkları alan göre dağılımı. Alan İşletme sayısı % 250-500 2 25 500-1000 - - 1000-1500 2 25 1500-2000 1 12,5 >2000 3 37,5 İmalathaneler kapladıkları alan bakımından incelendiğinde, % 75 i gibi büyük bir çoğunluğunun 1000 ile 7500 m 2 arasında değişen toplam alanlara sahip oldukları tespit edilmiştir. Bütün işletmelerin açık alanlarının 170

kapalı alanlarına göre daha büyük oldukları görülmüştür. İmalathanelerin ortalama kapalı alanları 600 m 2, açık alanları ise ortalama 1150 m 2 dir. Sessiz ve ark.(2001) Diyarbakır ilinde imalatçılarla yürütmüş oldukları bir anket çalışmasında tarım makinaları imalatçılarının küçük sanayi sitelerinde faaliyet gösteren küçük işletmeler şeklinde olduğunu bildirmektedirler. Oysa, bu çalışmada tarım makinaları imal eden işletmelerin tümünün ya organize sanayisi veya Sanayi sitesi dışında büyük alanlarda faaliyetlerini sürdürdükleri görülmektedir. DPT (1989) tarafından yapılan ve çoğunluğu tarım makinaları imalatçılarının oluşturduğu küçük sanayi sitelerinde ülke düzeyinde yapılan bir çalışmada ise ortalama imalathane büyüklüğü 130 m 2 bulunmuştur (Anonymous,1989; Pınar ve ark.,1995). Sessiz ve ark., (2001) tarafında da bölge imalathanelerinin ortalama kapalı alan büyüklüğünün 135 m 2, açık alanlarında 71 m 2 olduğu bildirilmiştir. Dilay ve Özkan (2007) Karaman ilinde tarım makinaları imalatçılarıyla yürütmüş oldukları çalışmalarında en küçük işletmenin 60 m 2 kapalı, toplam 110 m 2 lık alana sahip olduklarını bildirmişlerdir. Bu çalışmadaki en büyük işletmenin alanı, 1500 m 2 si kapalı olmak üzere, 2800 m 2 lik toplam alana sahip olduğu görülmüştür. Bu sonuçlar, Türkiye ve Bölge ortalaması ile karşılaştırıldığında, Diyarbakır ilinde mevcut durumda tarım alet ve makina üretimi yapılan imalathanelerin genellikle büyük işletmeler şeklinde olduğunu göstermektedir. Bu sonuçlara göre son 2000 yılından bugüne kadar tarım makinaları imalatı sektöründe çok önemli değişimlerin olduğu rahatlıkla ifade edilebilir. Personel Durumu ve Özellikleri Diyarbakır ilinde faaliyet gösteren tarım alet ve makinaları imalathanelerinin personel durumu Çizelge 3 de verilmiştir. Person el Sayısı 10 10 Topla m Çizelge 3.İmalathanelerin Personel Sayılarının Durumu İmalatha ne Sayısı Dağılı m(%) Top. Personel Sayısı 3 37,5 19 6,33 Personel/ İmalatha ne 5 62,5 95 19,00 8 100,0 114 14,25 Çizelgeden görüldüğü gibi, bu imalathanelerin %37,5 inde 10 kişiden daha az sayıda çalışan istihdam edilmektedir. Bu imalatçılar genelde sipariş üzerine basit yapılı makine üretmekte olup, daha çok tamirbakım işleri ile uğraşmaktadırlar. Buna karşın diğer işletmelerin % 62.5 gibi ortalama 19 personel istihdam etmektedir. Bu ise, imalathanelerin personel yönünden çoğunlukla orta büyüklükte tesisler olduğunu göstermektedir. Ayrıca, imalathane başına düşen ortalama personel sayısı 14,25 olmakla birlikte, imalathanelerin tümünde ağırlıklı olarak aile fertleri çalışmaktadır. Hiç bir imalatçının, araştırma ve adaptasyon çalışmaları yapabilecek kalifiye personeli ve üniteleri yoktur. En büyük sorun yeterli kalifiye eleman bulamamaktır. Sadece, 2 işletmede makine mühendisi düzeyinde teknik elemana rastlanmıştır. Tarım Makinalarından mezun Ziraat Mühendisi çalıştıran işletmeye rastlanmamıştır. Bu elemanlar da daha çok idari ve pazarlama işlerinden sorumludur. Her işletmede en az iki kişi idari personel olarak çalışmakta olup, bu kişiler ya işletme sahibi veya aile fertlerinden oluşmaktadır. Tarım makinaları imalatı sektöründe faaliyet gösteren işletme sahipleri bu işi yapma nedenlerini çıraklıktan kaynakçı veya tornacı olduklarını veya babasından kalan meslek olduğu için bu işi yaptıklarını ifade etmişlerdir. Aile bireyleri çalıştırmayan küçük atölyelerin çoğu imalat işini bırakmışlardır. Sadece, bakım onarım işlerini yapmaktadırlar. Sessiz ve ark. (2001) ilde yürütmüş oldukları çalışmalarında önemli kısmı küçük atölyeler şeklinde faaliyet yapan 16 adet imalatçının önemli bir kısmının yetersiz sermaye ve eleman sıkıntısından dolayı imalatı sürdüremedikleri görülmüştür. Personelin eğitim durumları incelendiğinde, çalışan personelin büyük bir oranının (% 79.22) ilkokul ve ortaokul mezunlarından oluştuğu görülmektedir (Şekil 1). Lise mezunlarının oranı % 1.2 iken, bunlar içerisinde Meslek Lisesi, Çıraklık Okulu veya benzeri sanat okullarından mezun eleman bulunmamıştır. Meslek Yüksek Okulu ve Lisans düzeyinde Üniversite mezunlarının sayısı ise oldukça azdır (Toplam 5 kişi). 171

(pamuk, mısır) Su tankı 3 55 Silindir- Tapan 3 110 Gübreli gübresiz 3 190 ara çapa Hortum toplama ve 2 85 serme Çayır biçme 1 200 makinası Sap parçalayıcı 2 250 Şekil 1. Çalışanların Eğitim Durumu Çalışanların eğitim durumlarının çok düşük olmakla birlikte bunların % 17.2 sinin çırak, geriye kalanların tümü en az 5 yıl deneyimli kalfa ve usta olduğu görülmüştür. Buna işletme sahipleri de dahildir. Usta ve kalfa sayısının fazla olmasının nedeni, imalathane sahiplerinin aynı zamanda usta kişiler olması ve imalathane başına düşen personel sayısının az olmasından kaynaklanmaktadır. Bu durum, bu tür işlerde çalışacak çıraklık ve meslek lisesi gibi okullardan mezun eleman bulunamamasından veya işletmede çırak olarak çalışan elemanların işi öğrendikten sonra ayrılmasından kaynaklanmaktadır. Çırak olarak çalışacak eleman sıkıntısı imalatçı için en büyük sorunu teşkil etmektedir. Ayrıca, çıraklık okulları ve meslek lisesinden mezun olan öğrencilerin çırak olarak çalışmak istememesinden kaynaklanan bir durum söz konusudur. İmalat Durumu Diyarbakır ilinde imal edilen tarım alet ve makinaları çoğunlukla, tarım arabası, su tankı, kültivatör, tapan, silindir, gübreli ara çapa makinası, biçerdövere monte edilen tek ve çift rotorlu sap parçalayıcılar, damlama sulama hortumu serme ve toplama ve çayır biçme makinalarından ibarettir. İmalathanelerde üretilen makinaların işletme sayısına göre dağılımı Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelge 4.İmal edilen makinaların işletme sayına göre dağılımı Makine çeşidi İmal eden işletme sayısı Römork (tüm 3 160 çeşitler) Kültivatör 3 200 Ekim makinası 1 50 Yıllık ortalama satış adedi Bu işletmelerde imal edilen makine sayıları ve çeşitlerinin Diyarbakır ilinin ve çevresinin alet ve makina ihtiyacını karşılamada yeterli olmadığı Çizelge 4 te görülmektedir. İl in ve bölgenin tarımsal alan potansiyeli ve son yıllarda artan sulu tarımın bir gereği olarak yapılan tarımsal uygulamalar göz önüne alındığında mutlaka modern imalathanelerin sayısının ve bölgenin ürün çeşidine uygun makine-ekipman imalatının yapılması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Anket kapsamında incelenen bu 8 işletmenin 3 ünde tarım arabası, su tankı, kültivatör, gübreli ara çapa makinası, silindirtapanın üretildiği belirlenmiştir. Bunun yanı sıra klasik makinalardan farklı olarak 2 işletmenin (ULUDAĞ BİÇER ve ÖZ ÇINAR) biçerdövere takılabilen tek veya çift rotorlu sap parçalayıcı ve kıyıcı üniteleri imal ettikleri görülmüştür. Bu imal edilen üniteler sadece Diyarbakır ili ve çevresine değil aynı zamanda Konya, Karaman, Ankara, Çankırı, Çorum, Kırşehir, Yozgat gibi Türkiye nin değişik illerinden gelen biçerdöverlere de montaj edildiği belirlenmiştir. Bölge dışından oluşan bu talebin temel nedeni sap parçalama makinesi, sap toplamalı saman makinesi gibi sap parçalayıcı ve saman makinalarının devlet tarafından % 50 hibe kapsamına alınması ve sapın saman olarak değerlendirme isteğinin olmasından kaynaklanmıştır. İlde faaliyet gösteren her iki imalatçı iki yıl öncesine kadar sanayi sitesinde küçük bir alanda imalat yaparken, artan talep ve hibe destekleriyle birlikte daha büyük alanlara taşınarak imalat yapmaktadırlar. Bu işletmelerden bir tanesi ayrıca TAMTEST merkezinden deney raporu almıştır. Diğeri ise girişimlerini başlatmıştır. Bu makinaların yanı sıra (ESM BASATİS) çayır biçme makinası imalatı yapan bir imalatçı tespit edilmiştir. Bu işletmede bazı 172

makina parçaları ithal edilerek montaj işlemi kendi fabrikasında yapılmaktadırlar. Bu firma tarafından farklı tipte olmak üzere yılda yaklaşık 200 adet makine imal edilmektedir. Bu makinaların satışı Diyarbakır ili ve hayvancılığın yoğun olduğu Doğu Anadolu illerine yapılmaktadır. İmal edilen makinaların yaklaşık % 75 inin %50 makine-ekipman hibe programı kapsamında satıldığı ifade edilmiştir. Diğer farklı bir ekipman ise damlama sulama hortumlarını serme ve toplama makinalarının imalatıdır. Bu ekipmanın iki imalatçı tarafından imal edildiği tespit edilmiştir. Bu imalatçılardan birisi Bismil ilçesinde faaliyet göstermektedir. Bu işletmelerdeki üretimin önemli bir kısmını damlama sulama hortumlarını serme ve toplama makinaları oluşturmaktadır. Yalnız bu ekipman hibe kapsamında olmadığından istenilen oranda satılamamaktadır. Bunun hibe kapsamına alınması durumunda önemli oranda satışların olabileceği ifade edilmiştir. Ayrıca, Üniversite ile imalat, araştırma ve geliştirme yönünden işbirliği yapan işletmeye rastlanmamıştır. Kapasite Kullanımı ve Satış İmalatçıların tümü seri imalattan öte sipariş üzeri çalıştığından mevcut kapasiteleri ile ilgili net bir bilgi alınamamıştır. Ancak, tüm imalathanelerin kurulu kapasitelerinin çok altında bir kapasite ile üretim yaptıkları belirlenmiştir. Üretim kapasitesi mevsime ve devlet hibe desteğine bağlı olarak büyük dalgalanmalar olmaktadır. Bütün imalatçılar talebin olması durumunda üretimlerini iki kat arttırabileceğini ifade etmişlerdir. Bu durum imalatçıların % 50 kapasiteyle çalıştığını göstermektedir. Üretim kapasitesinin düşüklüğünün nedenleri; sermaye ve teknik eleman yetersizliği, pazarlama sorunu ve istenilen nitelikte kaliteli işçi bulamama gösterilmektedir. Doğal olarak da bu sorunların neden olduğu talep yetersizliği oluşmaktadır. Bu da üretim düşüklüğüne neden olmaktadır. Kapasite kullanımının düşüklüğü de, yüksek maliyetler, kalite düşüklüğünü ve yüksek fiyatları beraberinde getirmektedir (Zeren, 1990; Sessiz ve ark., 2001). Tarım makinaları imalatına yönelik üretim yapan işletmelerin 7 sinde imalatın yanı sıra başka bir firmaya ait tarım makinaları bayiliğini yürüttükleri belirlenmiştir. Özellikle 2008 yılından bu yana % 50 hibe desteğinden yararlanan üretici sayısının artmasıyla ilde tarım makinaları satan bayii sayısında da çok önemli artışlar olmuştur. Anket sonuçlarına göre, işletmelerdeki imalatın ağırlıklı olarak sipariş üzerine yapıldığı ve imalatla birlikte bütün işletmelerin sipariş usulü üretimin yanı sıra tamir bakım ve onarım işlerini de yaptıkları görülmüştür. İmalat sanayisi genelde ilin talebini karşılamaya yöneliktir. İlde sulu tarım alanlarının artması ve özellikle pamuk ve mısır üretiminin artması ve devletin sağlamış olduğu hibe ve destekler vasıtasıyla tüm imalatçıların üretimlerinin ve satışlarının son 3 yılda en az % 50 arttığını ifade etmişlerdir. Mühendislik hizmetlerinin yanı sıra, muhasebe ve pazarlama gibi konularda da, profesyonel eleman çalıştıran işletmeye rastlanmamıştır. Pazarlama ve satış işleri işletmeci tarafından doğrudan çiftçilere yapılmaktadır. Bu da kapasiteye etkili bir faktördür. Sermaye Ve Hammadde Durumu Anket uygulanan imalatçılardan birisi hariç geriye kalanların tümü imalatta çeşitliliği artırmak için sermayelerinin yetersiz olduğunu ve aile ferleri olmayan yabancı biriyle ortaklı çalışmadıklarını ifade etmişlerdir. Ortaklık tamamen aile ortaklığı şeklinde olup aynı zamanda idari işleri de kendileri yapmaktadırlar. Sermayelerinin yetersiz olması nedeniyle banka kredisi kullanan iki imalatçı olmuştur. Zorunlu olmadıkça kredi kullanmadıkları ifade edilmiştir. Hammadde, başta Gaziantep ili olmak üzere, İstanbul, İskenderun, Adana, Konya, Ereğli ve Diyarbakır dan temin edilmektedir. Hammadde, imalatçıların ekonomik güçlerinin ve üretim kapasitelerinin yetersiz olması nedeniyle fabrikalardan doğrudan alım yerine daha çok bu piyasaya hakim olan aracı kuruluşlardan temin edilmektedir. Durum böyle olduğundan zaman zaman istenilen özellikte olmayan malzeme, imalatçılara daha yüksek fiyatlara satılmaktadır. Ayrıca, malzemenin il dışından uzak yerlerden temin edilmesi, hem gecikme hem de nakliye ücretlerini etkilemektedir. Bu maliyetler çiftçinin alacağı makinaya ilave edilmektedir. 173

Dolayısıyla, imal edilen makinalar çiftçiye daha yüksek fiyatla satılmaktadır. Tezgah Durumu Anketin uygulandığı imalatçılardan 5 inin imalat tezgahlarının yeterli olduğunu, diğerleri ise çok eski tezgahlara sahip olduklarını söylemişlerdir. İmalatçıların sahip oldukları imalat tezgâhları Çizelge 5 de verilmiştir. Çizelge5. İmalat tezgahlarının durumu İmalat tezgahı İmalatçı sayısı İşletme başına düşen tezgah Sahip olan işletmelerin oranı (%) Torna 6 1.7 75 Pres 8 1.7 100 Ayaklı 8 3.1 100 matkap Testere 8 1.7 100 Giyotin 4 0.6 50 makası Kaynak 8 7.6 100 makinası Boru 8 1.5 100 bükme Freze 5 0.6 62.5 Planya 3 0.3 37.5 Balans makinası 2 0.3 25 İmalatçılar, mevcut durumda imal edilen makine-ekipman için sahip oldukları bu imalat tezgahlarının yeterli olabileceğini, önümüzdeki süreçte işlerin düzelmesi durumunda bunların yarısı CNC tezgahını almayı planladıklarını beyan etmişlerdir. Ayrıca, işletmelerin % 100 nün pres, matkap, testere, kaynak makinaları ve boru bükme makinalarına sahip oldukları belirlenmiştir. Çizelge incelendiğinde 6 işletmede torna tezgahı, 4 ünde farklı şekilde kesme özelliğine sahip giyotin makası, 5 inde freze, 3 ünde planya, 2 sinde balans makinasının olduğu tespit edilmiştir. İşletme başına düşen torna, testere, pres tezgahı 1.7 dir. Bu durum imalatçıların büyük bir çoğunluğunun dışarıya bağımlı kalmadan imalatlarını yapabildiklerini göstermektedir. İşletmelerin %60 i ürettikleri makine-ekipman için sahip oldukları imalat tezgahlarının yeterli olduğunu belirtmiştir. Tarım Kredi Kooperatifleri, Tarmak- Bir, Deney Raporu Ve Geleceğe İlişkin Yaklaşımları Anket kapsamında incelenen işletmelerin sadece 2 si geleceğe dönük olarak üretimi çeşitlendirmeye ve arttırmaya yönelik faaliyetlerinin olmadığını ifade etmiştir. Bunlar da üretim alanı, personel sayısı, sermaye ve imalat tezgahları bakımından zayıf olan işletmelerdir. Geriye kalan bütün imalatçılar, gelecekte sulu tarım ve devletin sağladığı % 50 makine-ekipman hibe desteklerinin devam etmesine bağlı olarak imalat kapasitesini ve farklı çeşit makine üretmeyi planladıklarını belirtmişlerdir. Mevcut imal edilen makinaların yanı sıra önümüzdeki süreçte üretimi yapmayı düşündükleri makinaların başında balya makinaları, silaj, yem kırma, saman römorkları ve sağım tesisleri gibi hayvancılığa yönelik makinalar gelmektedir. İmalat kapasitesini artırmak ve farklı çeşit makina geliştirmek için tüm imalatçılar devletin hibe desteklerinden haberdar oldukları, bunun içinde bu imalatçıların devlet tarafından verilen hibe desteğinden yararlanmak için girişimleri olmuş olup, ancak hiç biri yasal bazı prosedürlerden dolayı bu desteklerden yararlanmamıştır. Girişimlerinin devam etmekte olduğu belirtilmiştir. Bu işletmelerin % 60 ı TARMAK-BİR den haberdar olduklarını yine aynı kişilerin hibe desteği veya kredili satışlar için deney raporu almanın gerekli olduğunu bildirmişlerdir. Bu işletmelerin 2 tanesi ürettikleri makinalar için deney raporu aldıklarını ifade etmişlerdir. İmalatçıların 4 tanesi de ürettikleri makinaların %50 makine-ekipman hibe kapsamına alınması durumunda deney raporu için girişmelerde bulanacağını ifade etmişlerdir. Geriye kalan 2 imalatçının böyle bir düşüncesinin olmadığı görülmüştür. Sessiz ve ark.(2001) Diyarbakır ilinde tarım makinaları imalatçılarıyla yürütmüş oldukları çalışmada TARMAK-BİR in işlevinin ne olduğunu bilen işletmeci sayısının % 10 civarında olduğunu, aynı şekilde deney raporlarına ilişkin düşüncelerinde ise deney raporunun ne olduğu, nereden ve nasıl alınacağı konusunda hiçbir bilgilerinin olmadığı görülmüştür. Ancak, aradan geçen bu süre içerisinde imalatçıların % 60 ının TARMAK-BİR i tanıma ve deney raporunun ne 174

olduğunu hakkında bilinçlendikleri görülmüştür. Bu durumda 10 yıl öncesi ile kıyaslandığında çok önemli gelişmeler sağlandığı söylenilebilir. Tarım kredi kooperatifleriyle işbirliği yapan ve Tarım Kredi Kooperatifleri aracılığı ile satış yapan imalatçı bulunmamaktadır. Ayrıca, % 40 i Tarım Kredi Kooperatiflerinin işlevleri konusunda herhangi bir bilgiye sahip değildir. Ancak, Diyarbakır da yapılan Tarım Fuarlarına katıldıklarını, bu fuarların kendileri için önemli bir tanıtım alanı olduklarını bildirmişlerdir. Bunun dışında reklam ve tanıtım faaliyetleri bulunmamaktadır. Sonuçta, sulu tarım alanlarının artmasıyla birlikte üretim kapasitesinde % 50 gibi bir oranda artışın meydana geldiği, bu artışta devlet tarafından sağlanan tarım makinalarının satışındaki % hibe desteğinin etkili olduğu, sermaye sorunun giderilmesi, kalifiye eleman sıkıntısının giderilmesi, organize sanayilerinde tarım makinaları imalatçılarına yer verilmesi durumunda Diyarbakır ilinde tarım makinaları imalat sanayisinin daha da gelişeceği tüm imalatçılar tarafından ifade edilmiştir. SONUÇ VE ÖNERİLER Çalışma sonucunda, Diyarbakır ilinde hem tarım makinaları imalatçı sayısının he bu imalatçıların makine çeşitliliğinin oldukça yetersiz olduğu görülmüştür. İşletmelerin tümü sipariş üzerine imalat yapmakta ve pazarlamayı kendileri yapmaktadırlar. İlin ve bölgenin Pazar isteklerini karşılayacak durumdan oldukça uzaktır. Bu yüzden hem ulusal hem de uluslararası düzeyde rekabet edebilecek düzeyde değildir. Buda faaliyet alanlarını bölgeyle sınırlandırmaktadır. GAP ve ilin tarımsal alan potansiyeli ile sulu tarım olanakları dikkate alınarak mutlaka sayısal ve tarım makinaları çeşidi yönünden arttırılması gerekmektedir. Üreticilerin ekonomik ve sosyal düzeyi dikkate alınarak tarımda mekanizasyon araçlarının sayısını ve etkinliğini artırmak için küçük işletmelerin yapısına uygun ekonomik makinaların imalatı gerçekleşmelidir. Genelde ildeki tarım makinaları imalat sektöründeki işletmelerin teknik eleman çalıştırmadığı, AR-GE çalışmalarının olmadığı, hammadde temininde veya seçiminde sıkıntılar yaşadığı, işletme sermayelerinin yetersiz olduğu, nitelikli ve eğitimli işgücüne sahip olmadıkları görülmüştür. İşletme sahiplerinin çoğunluğu ürettikleri makinalar için sahip oldukları imalat tezgâhlarının yeterli olduklarını ifade etmişlerdir. İmalatı yapılan alet ve makinaların çeşitleri az ve basit yapılı makinalardır. Bütün işletmeler kapasitelerinin çok altında çalışmaktadırlar. Kapasite kullanımı oldukça düşük (% 50 civarında) ve dolaysıyla rekabet gücü oldukça yetersizdir. Bunun temel nedeni, sermaye yetersizliğidir. Bu sorunun çözümü için Devlet tarafından imalat sanayisinin gelişimi için sağlanan hibe projelerden imalatçıların faydalanması sağlanmalıdır. Bu işletmelere düşük faizli kredi, teknik ve yetişmiş eleman bulmada katkı sağlatılmalıdır. Ayrıca, görüşülen imalatçıların ve imalatı bırakıp sadece bakım-onarım şeklinde faaliyet gösteren işletmelerin sorun anlamında en çok şikâyet ettikleri konuların başında kalifiye eleman bulamamak gelmektedir. Bu sektörde yaşanan kalifiye eleman sıkıntısı işletmelerin üretim kapasitesine ve ürün kalitesine etki etmektedir. İmalathanelerin bu sorunlarının çözülmesi için GAP İdaresi kırsal kalkınma projeleri kapsamında yılın belirli dönemlerinde bölgede imalat yapan tüm işletmecileri bir araya getirip teknik olarak bilgilendirmeli ve ara iş gücü temininde de yardımcı olmalıdır. Ancak bundan önce küçük imalatçıların kendi aralarında birleşerek, daha büyük firma ve kooperatiflere dönüşmeleri gerekmektedir. Bu oluşum gerçekleştirildiği taktirde mevcut sorunlar önemli oranda azaltılabilecektir ve imalatçıların rekabet güçleri artacaktır. Buda gerek iç Pazar ve gerek dış pazara açılmanın önünü açabilecektir. TEŞEKKÜR Bu çalışma, Diyarbakır İli Tarımsal Mekanizasyon Durum Analizi ve Planlaması Projesi çerçevesinde Karacadağ Kalkınma Ajansının 2011 yılı Doğrudan Faaliyet Desteği Programı kapsamında sağladığı Mali Destek ile Yürütülmüştür. Sözleşme No: TRC2-11- DFD-54. Katkılarından dolayı teşekkür ediyoruz. 175

KAYNAKLAR Anonymous, 1989. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Küçük Sanayi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara Dilay, Y., A. Özkan. 2007. Karaman İl indeki Tarım Makinaları İmalatçılarının Durumu ve Sorunları. Tarımsal Mekanizasyon 24. Ulusal Kongresi, Kahramanmaraş. İleri, M.S., 2009. TARMAKBİR Tarımsal Mekanizasyon Sektör Raporu, Ankara (www.tarmakbir.org). Pınar,Y.,A.Tekgüler,O.Kılıç, 1995. Samsun İlinde Tarım Alet ve Makinaları İmalatının Mevcut Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi,10(2):141-152 Samsun. Sessiz, A.,Eliçin, A.K., Esgici, R., 2001, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Tarım İş Makinaları İmalat Sanayiinin Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri, Tarımsal Mekanizasyon 20. Ulusal Kongresi, Şanlıurfa Zeren, Y., A.Bayat.1990. Tarım Alet ve Makinaları İmalat Sanayisinin İçindeki Durumu, Ekonomiye Katkısı, Sorunları ve Öneriler. 4. Uluslararası Tarımsal Mekanizasyon ve Enerji Kongresi Bildiri Kitabı, 1-4 Ekim, Adana. 176