DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDEKİ GIDA SANAYİNİN DURUMU VE İYİLEŞTİRME OLANAKLARI

Transkript

1 DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDEKİ GIDA SANAYİNİN DURUMU VE İYİLEŞTİRME OLANAKLARI Yrd. Doç. Dr. İbrahim YILDIRIM1 Arş. Gör. İbrahim ACAR1 Arş. Gör. Hakkı ÇİFTÇİ1 1.GİRİŞ Gıda sanayi tarımsal hammaddenin işlenerek katma değerinin artırılması, tarımsal üretimin teşvik edilmesi, tarım tekniğinin gelişmesi, istihdama katkıları ve dışsatım yoluyla ülkeye döviz kazandırması bakımından büyük önem taşımaktadır. Ayrıca, hammadde kaynaklarına yakın merkezlerde kurulan gıda sanayi işletmeleri, bölgeler arasındaki gelişmişlik farkının azaltılmasında ve kırsal kesimin kalkınmasında önemli rol oynarlar. Tanmsal hammaddeyi uygun yöntemlerle işleyen, hazırlayan, muhafaza eden ve ambalajlayan sanayi dalı olarak bilinen gıda sanayi, tanmsal üretim artışının güvencesi olması ve her mevsim beslenmeye olanak tanıması nedeniyle ülke ekonomisinin temel sektörlerden birisidir (Vural 1994) Ancak, Türkiye'de uygun bir işletme yerinin seçimi, hammadde, işletme sermayesi ve eleman yetersizliği ile birlikte, finansman, pazarlama, dış rekabet, yetersiz devlet desteklemeleri ve teknolojiyle ilgili kimi sorunlar, bu işletmelerin kurulu kapasitelerinin çok altında çalışmasına neden olmaktadır (Bülbül ve ark., 1996; Çetin ve ark., 1996; Vural, 1994; Ekim, 1992, Arıkbay 1994,). Bu nedenle, küçük kapasiteli ve ilkel koşullarda çalışan işletmelerin büyütülmesi ve ileri teknolojiler ile çalışır duruma getirilmesi gerekmektedir. Buna ihtiyaç duyulacak finansman için bazı sübvansiyonların yapılması önem kazanmaktadır (İnan ve ark., 1995). Bu çalışmanın başlıca amacı Doğu Anadolu Bölgesinde gıda sanayi işletmelerinin ekonomik yapısını incelemek, başlıca sorunlarını belirlemek ve bu sorunlara ilişkin bazı çözüm önerileri geliştirmektir. Çalışmada bölgenin gıda sanayi ile ilgili bazı ekonomik büyüklükleri genel hatları ile incelenmiş olup, gıda sanayinin alt sektörler itibariyle incelenmesi ve kimi sorunların alt sektörler itibarıyla ortaya konulması Van ili örneğinden hareket edilerek yapılmıştır. Çalışmanın materyalini bölge ile ilgili çeşitli istatistik yıllıklarından elde edilen ikincil veriler ile Van ilinde bulunan 2 adet et ve et mamulleri, 4 adet süt ve mamulleri, 7 adet un ve un mamulleri, 6 adet şeker ve mamulleri, 2 adet yem sanayi işletmelerinden elde edilen orijinal nitelikli veriler oluşturmuştur. Çalışmada ildeki gıda sanayisi alt sektörler itibariyle işyeri sayısı, istihdam durumu, kapasite kullanım oranları, üretim değeri ile dış satım ve dış alım durumları bakımından incelenmiştir. Çalışmanın Van İli ile ilgili olan bölümünde son üç yılın 1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Van. 371

2 ( ) verileri yüzde ve oranlar kullanılarak değerlendirilmiştir. 2. DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDEKİ GIDA SANAYİ İŞLETMELERİ 2.1. İşyeri ve istihdam Durumu Doğu Anadolu Bölgesinde 1994 yılı itibariyle Gıda Sanayinde 10 ve üzerinde kişi çalıştıran 158 adet işletmede kişi istihdam edilmiştir, iller bazında incelendiğinde, Doğu Anadolu Bölgesinde en fazla işyeri ve çalışana sahip olan il Erzurum dur. Bölgedeki Gıda Sanayii işyerlerinin % 21,4 ü ve çalışanlann ise % 32,8 i Erzurum da olup, bu ili 30 işyeri (% 19) ve çalışanı (%20,5) ile Bitlis izlemektedir. Doğu Anadolu Bölgesindeki illerden Bingöl de sadece 1 adet Gıda Sanayii işletmesi vardır. Bölgede mevcut olan Gıda Sanayi işletmelerinde en az çalışanı olan il ise Tunceli dir (35 kişi) (Çizelge 1) Çizelge 1. Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi İşletmelerinin İşyeri ve Çalışan Sayısı İller İşyeri Sayısı Çalışan Sayısı Adet % Adet % Ağn 16 10, ,3 Bingöl 1 0,6 74 0,6 Bitlis 30 19, ,5 Elazığ 8 5, ,3 Erzincan 15 9, ,6 Erzurum 38 24, ,8 Hakkari 12 7, Kars ,3 Muş ,0 Siirt 4 2, ,0 Tunceli ,3 Van 7 4, ,1 Toplam , ,0 Kaynak: Anonymous ble, Yıllık Imala Sanayi İstatistiklerin 994). ; 2.2. Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi İşletmelerinde Kurulu Kapasite, Üretim ve Kapasite Kullanım Oranlan 1990 Gıda Envanteri II istatistiklerine göre Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi işletmelerinin toplam kurulu kapasiteleri ton/yıl* dır. Üretim ise aynı yıl ton/yıl olarak gerçekleşmiştir. Bölgede gıda sanayindeki kurulu kapasitenin % 90,4 ü ve üretim miktannın % 86,5 i un ve unlu mamuller sanayine ait bulunmaktadır. Bölgede faaliyet gösteren bütün Gıda Sanayi işletmeleri 372

3 itibariyle yıllık ortalama kapesfle kullanım oranı % 8.6 gibi oldukça düşük bir orandadır. Kapasite kullanım oranı. % 46.6 ile bitkisel yao ve margarin sanayii işlen^^erinde en fazla olup, bu sanayii kolunu % 19.7 ile meyve ve sebze işleme sanayii ve % 10.7 ile de şekerli mamuller sanayii İzlemektedir Kapasite kuttanım oranının en düşük olduğu Gıda Sanayii alt dalı ise et ve mamulleri sanayidir (% 0.8) yılı için ülkemizdeki Gıda Sanayi işletmelerinin yıllık ortalama kapasite kullanım oranı ise % 31 olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 2) Çizelge 2. Doğu Anadolu Bölgesi Gıda Sanayi İşyerlerinde Kurulu Kapasite. Üretim Mikten ve Kapasite Kuttanım Oranlan Sanayi DaMan Kurulu Kapasite Üretim KKO (tonfyıl) % (lon/yıl) % (%) Et ve Mamulleri , ,1 0,8 Süt ve süt Mamulleri , Un ve Unlu Mamuller , ,5 8,3 Şekerli Mamuller ,7 Meyve-Sebze İşleme Sanayi 735 0, , Bitkisel Yağlar , , Toplam , ,0 8.8 Kaynak: Anonymous Tan m ve Köy İşleri Bakanlığı, Koruma Kontrol Genel Müdürlüğü, Gıda Sanayi Envanteri II (1990) 2.3. Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi işletmelerinin Katma Değeri 1994 yılı itibariyle Doğu Anadolu Bölgesindeki 10 ve üzerinde kişi çalıştıran Gıda Sanayii işletmelerinin toplam katma değen milyar TL' dir.. Bu katma değerden en yüksek payı % 34,4 ile Erzurum ili almaktadır. Bunu sırasıyla % 18,8'lik payla Ağrı ili ve % 13,8'lik payla Muş ili izlemektedir. Gıda Sanayii katma değerinin en düşük olduğu iller ise % 0,1 lik paylarıyla Tunceli ve Bingöl'dür (Çizelge 3). 373

4 Çizelge 3. Doğu Anadolu Bölgesindeki Gıda Sanayi İşletmelerinin Katma Değeri (Milyar TL) İller Girdi Çıktı Katma Değer (Milyar TL) % (Milyar TL) % (Milyar TL) % Ağn , , ,8 Bingöl 192 1, ,8 8 0,1 Bitlis , , ,0 Elazığ 415 2, , ,9 Erzincan , , ,0 Erzurum , , ,4 Hakkari 450 2, ,0 64 0,7 Kars 522 3, , ,8 Muş 686 4, , ,8 Siirt 28 0,2 54 0,2 25 0,3 Tunceli 44 0,3 52 0,2 8 0,1 Van 159 1, , ,2 Toplam , , ,0 Kaynak: Anonymous DİE, Yıllık İmalat Sanayi İstatistikleri (1994) 3. VAN İLİNDEKİ GIDA SANAYİ İŞLETMELERİ 3.1. İşyeri ve İstihdam Durumu 1997 yılı itibariyle ildeki tarıma dayalı sanayii işletmelerinde toplam kişi istihdam edilmiştir. Toplam istihdamın % 70,1 gibi büyük bir kısmı gıda sanayinde bulunmaktadır yılı itibariyle gıda sanayindeki istihdamın yarısından fazlası (% 52,2) şeker ve mamulleri sanayinde bulunmaktadır. Bunu % 29,7 ile et ve mamulleri sanayi ve % 8,1 ile un ve mamulleri sanayindeki istihdam izlemektedir (Çizelge 4). Çizelge 4.Van İli Tanma Dayalı Sanayii ve Alt Dallan İtibariyle İstihdam Durumu Sanayiler Adet (%) Adet (%) Adet (%) Et ve Mamulleri , , ,7 Süt ve Mamulleri 52 4,1 76 6,0 64 4,8 Yem Sanayi 50 3,9 50 3,9 70 5,2 Un ve Unlu Mamuller 69 5,4 89 7, ,1 Şekerli Mamuller , , ,2 Toplam , , ,0 374

5 3.2. Kurulu Kapasite, Üretim ve Kapasite Kullanım Oranı 1996 yılı itibariyle Van İlindeki Tarıma Dayalı Sanayii üretim değerinin % 93,5 i gıda sanayine ait bulunmaktadır yılında gıda sanayi işletmelerinin toplam kurulu kapasiteleri 563 bin ton/yıl dır. Üretim ise aynı yıl 130 bin ton/yıl olarak gerçekleşmiştir. Gıda sanayiinde ortalama kapasite kullanım oranı % 23,1'dir. Kapasite kullanım oranı % 34,6 ile et ve mamullerinde ve % 26,7 ile süt ve mamullerinde en yüksektir. En düşük kapasite kullanım oranı ise % 16,8 ile yem sanayinde bulunmaktadır. (Çizelge 5). Çizelge 5. Van İli Gıda Sanayinde Kurulu Kapasite, Üretim Miktarı ve Kapasite Kullanım Oranlan Sanayi Dallan Et ve Mamulleri Süt ve Mamulleri Yem Sanayii Un ve Mamulleri Şekerli Mamuller Kurulu Kapas ite (Bin ton/yıl Üretim (Bin ton/yıl) Kapasite Kullanım Oranı (%) , , ,3 26,7 33, ,7 16,8 27, ,9 23,2 38, ,0 25,6 25,6 Toplam ,7 23,1 34,2 Tarıma dayalı sanayiler içinde istihdam ve üretim değeri açısından büyük öneme sahip olan gıda sanayinin, Van İli için alt sektörlere göre kurulu kapasite ve üretimlerinin yüzdesel dağılımı Çizelge 6'da verilmiştir. Buna göre yılı itibariyle gıda sanayii kurulu kapasitesinin % 61,5 i ve toplam üretimin ise % 61,3'ü un ve uniu mamuller sanayisine aittir. Kurulu kapasitenin % 16,9 u yem sanayinde ve % 14,6'sı şekerli mamuller sanayisinde bulunmaktadır. Yine toplam üretimin % 16,2 si şekerli mamuller sanayinde ve % 12,3 ü ise yem sanayindedir (Çizelge 6). 375

6 Çizelge 6. Van İlinde Gıda sanayi Alt Sektörlerinin Kumlu Kapasite ve Üretimlerinin Yüzdesel Dağılımı (%) Sanayi Dallan Kurulu Kapasite Üretim Et ve Mamulleri 5,0 4,6 5,0 9,3 6,9 5,1 Süt ve süt Mamulleri 2, ,1 3,1 2,8 Yem Sanayi 18,3 16,9 18,3 14,4 12,3 14,7 Un ve Unlu Mamuller 58,1 61,3 57,9 64,9 61,5 65,5 Şekerli Mamuller 15,8 14,6 15,8 9,3 16,2 11,9 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100, Üretim Değeri 1996 yılı itibariyle Van İlindeki tarıma dayalı sanayii üretim değeri milyar TL olup, tanma dayalı sanayi üretim değerinin % 89,8 gibi büyük bir kısmı gıda sanayi üretim değerinden oluşmuştur. Bu oran program yılı olan 1997 yılı için ise 83,41^. İldeki gıda sanayii alt dalları itibariyle incelendiğinde, 1996 yılı itibariyle toplam gıda sanayii üretim değerinin yaklaşık yarısı (%47,2) et ve mamulleri sanayiine aittir. Bunu sırasıyla şeker ve mamulleri (% 20,6) ve yem sanayii (% 15,1) izlemektedir (Çizelge 7). Çizelge 7. Van ili Gıda Sanayinde Üretim Değeri (Milyar TL) ve Alt Sektörlere Göre Yüzdesel dağılımı iB 1997 Sanayi Dalları Milyar TL Milyar % % Milyar TL TL % Et ve Mamulleri , , ,0 Süt ve Mamulleri 78 2, , ,3 Yem Sanayii , , ,4 Un ve Mamulleri 245 7, , ,1 Şeker ve Mamulleri , , ,2 Gıda Sanayi , , , Dış Satım ve Dış Alım Durumu Van ilinde gıda sanayi genel olarak yurt içine satış yapmakta et ve mamulleri sanayisi dışında dış alımda bulunan sanayi işletmesi mevcut bulunmamaktadır. Et ve Mamulleri Sanayi 1995 yılında bin dolarlık ve 1996 yılında ise bin dolarlık et ithalatı yapmıştır. 376

7 4. BAŞLICA SORUNLAR VE BAZI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Ülke genelinde faaliyet gösteren Gıda Sanayi işletmelerinde olduğu gibi yapılan araştırma sonuçlarına göre Van örneğinden hareketle Doğu Anadolu Bölgesinde faaliyet gösteren işletmelerde de en önemli sorun, finansman yetersizliğidir. Finansman yetersizliği ise daha çok öz sermaye yetersizliğinden kaynaklanmaktadır, özellikle son yıllarda yaşanan yüksek enflasyon, girdi fiyatlarının yükselmesine ve işletmelerin öz sermayelerinin yetersiz kalmasına yol açmıştır. özellikle enflasyonist dönemlerin cazip borçlanma koşulları, Tarıma Dayalı Sanayi genelinde olduğu gibi Gıda Sanayi işletmelerinin de yetersiz öz sermaye yapısı ile girişimlerde bulunmalarını teşvik etmiştir. Bu husus, gıda sanayi işletmelerinde sermaye birikiminin gerçekleştirilememesine ve bir yıl sonraki talebin karşılanabilmesi için borçlanma miktarlarının artmasına neden olmuştur (Çadırcı, 1993). Genel olarak bölgedeki Gıda Sanayi işletmelerinin ikinci temel sorunu ise, hammadde ile ilgili sorunlardır. Hammadde sorunları daha çok finansman, kaliteli hammadde ve hammaddenin sağlanması konusunda karşılaşılan güçlüklerden kaynaklanmaktadır. Ülke genelindeki küçük işletmelerde olduğu gibi, ildeki işletmeler de hammaddeyi stok edememekte ve üretimlerini küçük partiler halinde aldıkları hammadde ile sürdürmeye çalışmaktadır. Bu durum, oldukça değişken olan hammadde fiyattan nedeniyle maliyetlerin ve dolayısıyla fiyatların yükselmesine yol açarak ürün satışını güçleştirmekte ve işletmelerin rekabet şansını azaltmaktadır. Ayrıca sektörde istenilen kalite ve miktarda hammadde bulunamaması da üretimde dar boğazlara neden olmaktadır Ülkemizde tanmsal üretim potansiyelinin yüksek olmasına karşın üretilen hammaddeler tür, çeşit ve kalite bakımından yurt dışı talepleri karşılayabilecek düzeyde değildir. Bu bakımdan sanayicilerin sözleşmeli üretime ağırlık vermesi gerekmektedir. Ayrıca devletçe üreticiye teknik bilgi aktarımı, girdi temininde kolaylıkların sağlanması hizmetleri etkili hale getirilmelidir (Bingöl,1992). Van ilindeki un ve unlu mamuller sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin yarısından çoğu, (%55,6) işletme sermayelerinin yetersizliğinin «/e kendilerine gelen hammaddenin kalitesiz olmasının işletmeleri için en önemli problem olduğunu belirtmiştir. Bu sektörde çalışan işletmelerin 1/3 ü (%33,3) özellikle son yıllarda hayvancılık sektöründeki gerilemenin kendileri için problem olduğunu belirtirken, % 22,2 si de hammadde maliyetlerinin yüksekliğinden ve hammadde yetersizliğinden şikayetçi olmuşlardır. Ülke genelinde yapılan bir çalışmada un ve unlu mamuller sanayii işletmelerinin % 22,1 i finansman sorunu ve % 21,3 ü de hammadde yetersizliği ile karşı karşıya oldukları belirlenmiştir (Baykal ve ark., 1989). Un ve unlu mamuller sanayinde faaliyet gösteren işletmeler, karşılaştıkları bu problemlere karşılık, işletme sermayelerini artırmaya yönelik bir takım önlemlerin alınması, kalitesiz ve ucuz unların denetlenmesi, hayvancılığın canlandırılması, çiftçilerin desteklenmesi, ildeki gümrük kapılarının faal hale getirilmesi, 377

8 hammadde teşviki, düşük faizli kredi temini ve vergi muafiyeti sağlanması gibi bir takım önerilende de bulunmuşlardır. İşletme sahiplerinin beklenti içerisinde oldukları bir başka konu da, karşılaştıkları mevzuatla ilgili birtakım bürokratik engellerin en aza indirilmesi ve acil olarak bir ürün borsasımn kurulmasıdır. Süt ve Mamulleri sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin tamamı, sermayelerinin yetersiz olduğunu ve hammadde temininde bir takım güçlüklerle karşılaştıklarını belirtmişlerdir. Süt mamulleri sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin tam kapasite ile çalışması durumunda bile mevcut işletmeler toplam süt üretiminin ancak % 5,2 sini işleyebileceklerdir (Anonymous 1997). Bu oran bize bölgede sağlıklı bir süt toplama ve değerlendirme sistemi ile süt üreticileri kooperatifleri kurulduğu takdirde çok sayıda süt fabrikasının kurulabileceği anlamına gelmektedir. Bu da hem bölgedeki sütün daha iyi değerlendirilmesini sağlayacak hem de istihdam imkanı sağlayacaktır. Van İli Et ve mamulleri sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin hepsi, işletmelerine yeterince yatmm yapamadıklarını ve işletme sermayelerinin yetersiz olduğunu belirterek, üzerlerindeki faiz yükünün kaldırılması ve kendilerine işletme sermayesi sağlanması yönünde talepleri olduğunu dile getirmişlerdir. Bu nedenle, işletme sermayesi darboğazının çözümlenmesi için özellikle Kalkınmada I. öncelikli yörelerde devlet desteği büyük önem kazanmaktadır ( Tekinel, 1988). Bölgedeki İşletmelerin büyük bir kısmında başta hammadde yetersizliği olmak üzere elektrik kesintisi, kimi teknolojik sorunlar, kalifiye eleman yetersizliği ve pazarlama sorunları bulunmaktadır. Tarıma dayalı sanayinin ve özellikle gıda sanayinin geliştirilmesi, her şeyden önce sektöre hammadde temin eden tarımın geliştirilmesine bağlıdır. Bu nedenle, kısa sürede tohum, sulama, gübre gibi girdilerin istenilen miktar ve kalitede teminini sağlayacak önlemler hayata geçirilerek, kaliteli ve gerektiğinde sanayi tipi hammadde üretimi teşvik edilmeli ve uzun dönemde de üretim tekniğinin geliştirilmesine dönük bir tarım politikası saptanmalıdır. Halen ilkel teknolojinin terk edilmemesi ve küçük kapasiteli üretimin varlığı, pazarda rekabet şartlarını güçleştirmektedir. (Ekim, 1992). Bu nedenle daha büyük ölçekli tesislerin kurulabilmesi için işletmeler güçlerini birleştirebilir Gıda Sanayinde genellikle ilkel, küçük ve dağınık ünitelerin çokluğu, etkin bir denetleme sistemi, koordinasyon ve örgütlenmenin olmaması ekonomik kayıpların artmasına neden olmaktadır, özellikle soğuk zincirden oluşan altyapının geliştirilmesi, rasyonel kapasite ve teknolojide tesislerle gıda sanayinde çağdaş seviyeye ulaşılmasını sağlayacaktır. (Tanrıöven, 1984). Gıda sanayi ürünleri maliyetlerinde en yüksek payı, hammadde giderleri ve işgücü masrafları oluşturmaktadır. İşletmelerin maliyet yapılarını etkileyebilecek ölçülerde yatırım faaliyetlerinde bulunmaları ile belirtilen maliyetlerin üretim başına düşen miktarının azalması mümkün olacaktır. Gıda sanayinin gelişmesinde özellikle teknolojik yeniliklerin rolü büyüktür. Bu nedenle teknolojik yenileme açısından da sektörün 378

9 teşvik edilmesi sağlanmalıdır Sanayinin kurulup gelişmesinde etkili olan yer seçimi, alt yapı eksiklikleri, teknik ve kapasite kullanımı gibi (Gürler ve ark., 1991) sorunların çözümü ile sanayinin çağdaş yapıya kavuşturulması olası görülmektedir. İşletmelerin çabuk bozulabilir gıda sanayi ürünlerinin pazarlama aşamasında güçlü olabilmeleri için soğuk zincirin yeterli düzeyde kurulması ve çalışması gerekmektedir (Bülbül, 1993). KAYNAKLAR Anonymous, Gıda Sanayi Envanteri 11.(1990) Tarım Orman ve Köy İşleri Bakanlığı. Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü. Ankara Anonymous, DİE. Yıllık İmalat Sanayi İstatistikleri (1994). Yayın No: Ankara. Anonymous, 1997 DİE. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer 1995). Yayın No: 2031.Ankara. Ankbay, C., Ege Bölgesinde Tarıma Dayalı Sanayilerin İstihdam Etkileri. Türkiye I. Tarım Ekonomisi Kongresi. Cilt I İzmir Baykal,O..N.Ergün.,O.Pazarcık,,1989.Gıda Sanayinde Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Karşılaştıkları Sorunlar ve Çözüm Yollan. MPM Yayınları No: 382.Ankara.160 s. Bingöl,Ş., Sebze işleme Sanayinde Girdi Kullanımı İle Verimlilik Sorunları ve öneriler. MPM. Yayınları No: 456. Ankara. Bülbül,M.,1993.Tarıma Dayalı Sanayi İşletmeciliği Ders Notları. Ankara. Bülbül,M., Erdoğan,G., Orhan,F., Türkiye de Gıda Sanayinin Tarıma Dayalı Sanayi İçindeki Gelişimi, Sorunları ve Çözüm önerileri. Türkiye II. Tarım Ekonomisi Kongresi. 4-6 Eylül Cilt I. Adana Çadırcı, E.,1993. Kırsal Kesim Sanayileri ve Finansmanı. DPT. Kırsal Sanayi Sempozyumu. Ankara Çetin,B., Gönenç,S., Budak,Ş., Türkiye'de Dış Satıma Yönelik Gıda Sanayinin Sektörel Durumu ve Geleceği. Türkiye II. Tarım Ekonomisi Kongresi. 4-6 Eylül Cilt I. Adana Ekim,A.,1992. Türkiye'de Gıda Sanayiinin Durumu ve Geleceği. Gıda Teknik Dergisi. Sayı 17(1). Ankara. Gürler,A.Z., O. Karaciğer., E. Şimşek Tarıma Dayalı Sanayi İşletmeleri. Tokat. İnan, I.H., Aksoy, Ş., Kubaş, A., Gaytancıoğlu, O., Türkiye de Süt Sanayinin durumu sorunları ve çözüm önerileri, III. Milli Süt ve Süt Ürünleri Sempozyumu, 2-3 Haziran MPM Yayınlan No Ankara. Tanrıöven,S., İhracat Açısından Tarıma Dayalı Sanayi Ürünlerinin Değerlendirilmesi. Tarım Ürünleri Dış Pazarlaması Sempozyumu. TÜBİTAK Yayınları No: 618. Adana. 379

10 Tekinel.O., Türkiye de Gıda Sanayinin Sorunları ve Serbest Bölgeler ile Olabilecek ilişkileri. Gıda Sanayinin Sorunları ve Serbest Bölgelerin Gıda Sanayine Beklenen Etkileri Sempozyumu. Adana. 12 s. Vural, H., Türkiye de Gıda Pazarlamasının Yapısı ve İşleyişi. Türkiye I. Tarım Ekonomisi Kongresi, 8-9 Eylül Cilt II. İzmir. 380