Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı Ruk ye DİLLİ Nuray MAMUR Öz Günümüzde sanat eğ t m araştırmacıları çağdaş dünyada görsell ğ n artışına bağlı olarak, görsel okuryazarlığı ve eleşt rel düşünme becer ler n sanat eğ t m müfredatlarıyla bütünleşt rme çabasındadır. Görsel kültür kuramı olarak adlandırılan bu çabalar sanat eğ t m n daha gen ş b r perspekt fte ele almakta ve sanat eserler n n yanı sıra günlük yaşamda b rey etk leyen her türlü görsel kurguyu kapsamaktadır. Bu gen şlemeye st naden görsel kültür bağlamında sanat öğren m ve öğret m nde farklı eğ tsel stratej lere gereks n m duyulmaktadır. Bu araştırmanın amacı, sanat eğ t m nde görsel kültür kuramı perspekt finde kavram har talarının öğrenme-öğretme ve ölçmedeğerlend rme sürec nde nasıl kullanılab leceğ üzer ne b r öner get rmekt r. Araştırma sanat eğ t m nde yen b r öğrenme kuramı bağlamında eğ t m öğret m sürec n gel şt rmey hedefleyen n tel b r çalışmadır. Araştırmanın katılımcıları TOBB Ekonom ve T caret Ün vers tes Güzel Sanatlar, Tasarım ve M marlık Fakültes Görsel İlet ş m Tasarımı Bölümü'nden, 2014-2015 eğ t m-öğret m yılının Bahar dönem nde Desen ders n alan toplam 15 öğrenc d r. Araştırmanın ver ler katılımcı grupla yapılan müze z yaretler ve eğ t m etk nl ğ nde gel şt r len kavram har talarından ve sürece l şk n görüşler n bel rt ld ğ değerlend rme formundan elde ed lm şt r. Araştırma sonucunda öğrenme- öğretme sürec nde kavram har talarının öğrenc ler n sanat eserler nde gördükler kavramları sorgulama ve formüle etme b ç mler n gösterme yönünden etk l l ğ tesp t ed lm şt r. Süreç öğrenc ler kavramlar üzer nden çoklu bakış açılarına yöneltm şt r. İşb rl kl takım çalışması şekl nde planlanan ders etk nl ğ nde öğrenc ler farklı bakış açılarını keşfetme olanağının yanı sıra, toplumsal ortak bakış açılarını da keşfetm şlerd r. Dahası kavram har taları öğrenme sürec ne gömülü şb rl kl değerlend rme stratej s olarak öğrenc ler n kavram eks kl kler, kavram yanılgıları, kavramlar arası l şk ler nasıl kurduğu, düzenled ğ ve kurduğu h yerarş k ve çapraz bağlantılarla düşünme süreçler n zleme ve değerlend rme açısından etk l olmuştur. Anahtar Kel meler: Görsel sanatlar eğ t m, görsel kültür, görsel kültür kuramı, kavram har taları, sanat eğ t m nde ölçme ve değerlend rme Bu araştırma 2015 yılında 24. Eğ t m B l mler Kongres 'nde sunulan b ld r n n gen şlet lm ş vers yonudur. Dr., MTA, Genel Müdürlüğü Tab at Tar h Müzes Eğ t m Uzmanı, Ankarad ll ruk ye@yahoo.com Doç. Dr., Pamukkale Ün vers tes Eğ t m Fakültes Güzel Sanatlar Eğ t m Bölümü, Den zl - nmamur@pau.edu.tr 19
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı The Use of Concept Maps in Learning and Evaluation Process in Art Education in the Perspective of Visual Culture Theory Abstract Nowadays, art education researchers are endeavoring for unifying visual literacy and critical thinking skills with art education syllabus due to the increase in visuality in contemporary world. These endeavors that are named as visual culture theorem address art education in a broader perspective and encompass all kinds of visual construction that influences individuals in daily life as well as the works of art. Referring to this expansion, in art learning and teaching within the context of visual culture, different educational strategies are needed. It is to bring up a suggestion on how to use concept maps in the process of learning-teaching and measurement-evaluation, in art education in the perspective of visual culture theorem. The research is a qualitative study that aims at improving the process of education and teaching within the context of a new learning theorem in art education. The participants of the research are in total 15 students who took Pattern course during the spring semester of 2014-2015 academic year in TOBB University of Economics and Technology, Faculty of Fine Arts, Design and Architecture, Department of Visual Communication Design. The data of the research were obtained from the evaluation form where thoughts concerning the process were stated and from the concept maps that were developed during the event of museum visits and education done with the participating group. In the process of learningteaching the effectiveness of concept maps in showing the students' ways of questioning and formulating the concepts they see in works of art, was detected. The process directed the students toward multiple viewpoints through concepts. During the course event planned as a cooperative team work, the students discovered societal common viewpoints along with the opportunity to discover different viewpoints. Furthermore, as the cooperative evaluation strategy embedded in the process of learning, concept maps became effective in terms of observing and evaluating the students' concept deficiencies, concept misimpressions, way of establishing and organizing relationships between concepts and the thought processes along with the crosswise connections they established. Keywords: Visual arts education, visual culture, visual culture theorem, concept maps, measurement and evaluation in art education 20
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34 G r ş Teknoloj n n ve b lg n n hızla değ ş me uğradığı ve b lg n n nanılmaz ölçüde gen şled ğ çağımızda etk l öğrenme üzer ne yapılan araştırmalar hız kazanmıştır. B rey n g tt kçe artan b lg yığınları çer s nden ş ne yarayacak olanları seçme, seç len sorgulama ve amaca uygun olarak kullanab lmeler eğ t m n öncel kl amacı hal ne gelm şt r. Bu doğrultuda sanat eğ t m de eleşt rel anlayış kazandırmak ya da öğrenc ler n kend anlamlarını keşfetmeler n sağlamaya dönük uygulamalara yönelm şt r. İnsandak yaratıcı gücü ortaya çıkarmak, onu özgür, yapıcı, araştırıcı kılmak, düşünen, üretken b reyler hal ne get rmek (Mamur, 2010, s. 175) perspekt finde özell kle öğret m stratej ler n n yapılandırılmasında katılımcıların akt f katılımı, şb rl ğ ve sorgulama temell yaklaşımlara ve sanatın sosyal bağlamını araştırmaya dönük uygulamalara odaklanılmıştır. Görsel kültür; görsel bulguların, deney mler n ve kültürün farklı yönler n yorumlayan eleşt rel b r çalışma alanı (Tav n, 2003) olarak sanat eğ t m n n tabanını gen şletm şt r. Çünkü sanat eğ t m bağlamında görsel kültür telev zyonda, filmlerde, k taplarda, derg lerde, reklamlarda, ev ve g ys tasarımlarında, alışver ş merkez ve eğlence parkı tasarımlarında, göster sanatlarında ve d ğer görsel ürün ve let ş m şek ller nde olduğu g b günlük hayatımızda karşılaştığımız her türlü nesne ve mgeler kapsamaktadır (Duncum, 2001, s. 19). Sanat eğ t m n n görsel kültür kuramı yoluyla daha gen ş b r perspekt fte alınmasıyla b rl kte, öğret m nde farklı eğ tsel stratej lere gereks n m duyulmaya başlanmıştır. Özell kle sanatın ve görsel kültür mgeler n n sosyal bağlamını araştırmaya ve alt anlamları keşfetmeye dönük eleşt rel öğret m etk nl kler n n gel şt r lmes sanat eğ t m araştırmalarında önem kazanmıştır. Gel nen bu noktada yapılandırmacı öğrenme kuramının öğrenme tekn kler nden b r olan kavram har talarının görsel kültür kuramının felsefes yle uyumlu yaklaşımlardan b r olarak öğrenc ler n kend anlamlarını oluşturmaları yönünde etk l olab leceğ düşünülmüştür. Kavramlar, b rey n düşünmes n sağlayan z h nsel araçlardır. F z ksel ve sosyal dünyayı anlamayı ve anlamlı let ş m kurab lmey sağlarlar. Dolayısıyla kavramları anlamak, lkeler anlama, problem çözme ve dünyayı anlamak ç n gerekl d r (Senemoğlu, 2001). Cüceloğlu'na (2000) göre kavram, aralarında bel rl özell kler paylaşan b r grup nesne veya olaya ver len semboldür ve b rey n son derece karmaşık ve ayrıntılı algısal yaşantısını özetler. Kavram har taları se ç zg lerle kavramlar arası l şk ler gösteren ve kavramları h yerarş ye sokan b r s stemd r (Kaptan, 1998, s. 95). Kavram har tası, nsanların nasıl öğrend kler le anlamlı öğrenme konuları arasında köprü kuran b r öğrenme- öğretme stratej s d r. Kaptan'a (1998, s.95) göre b r kavram har tası daha gen ş b r kavram başlığı altındak kavramların b rb rler yle l şk ler n gösteren k boyutlu b r şemadır. Novak ve Musonda'ya (1991) 21
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı göre se kavram har taları b rey n b lg ve düşünme yapısındak der nl k ve zeng nl ğ gösteren şemalardır. Kavram har taları 1970'l yılların başında, J. D. Novak ve arkadaşları tarafından Cornell Ün vers tes 'nde gerçekleşt r len b r araştırma programı kapsamında; Ausubel' n anlamlı öğrenme teor s ne dayalı olarak b r öğret m stratej s ve materyal olarak gel şt r lm şt r (Kaptan, 1998; İngenç, 2008; Çakmak ve Baysen, 2013, Kaya 2003). Bu har talar b reysel olarak oluşturulab leceğ g b küçük gruplar hal nde de oluşturulab l r n tel kted r. Küçük gruplarla çalışıldığında b lg n n anlamlandırılıp öğren lmes ç n d yalog, fik r alışver ş, paylaşım ve bazen de uzlaşma gerekt rmekted r. Kavram har talarında farklı gruplar arasında çapraz bağlantılar vardır. Çapraz bağlantıların varlığı b rey n farklı kavramlardan oluşmuş grupları b rb r ne bağlayarak nasıl sentezled ğ n n ve yaratıcı düşünme becer s n n b r gösterges olarak kabul ed lmekted r (Novak, 1998). B reyler günlük yaşantısında ed nd ğ deney mler sonucunda kavramları adlandırmakta ve bu kavramları bellekte b r har ta (şema) formunda saklamaktadır. Gerek yen deney mler gerekse formal öğret m sırasında ed n len b lg ler bu har tayı gün geçt kçe gen şletmekte ve karmaşıklaştırmaktadır. Bazı kavramlar se değ şt r lerek yen şekl le har tadak yer n almaktadır (Kalaycı ve Çakmak, 2000). Bu durum b r şek lde b tk lerde b rden çok yerde, b rden yayılan aynı anda pek çok yerden tomurcuklarını fırlatan, görünüşte rastgele b r b ç m andıran kök yapısına (Rh zome) (F neberg, 2014, s. 18) benzet leb l r. Bu, düşünmen n doğrusal b r mantıktan öte çok yönlü şlen ş açısından da öneml d r. Dolayısıyla etk l b r öğrenmey gerçekleşt rmede b rey n belleğ nde oluşturduğu har talama yoluyla öğrenme s stem n n, aynı zamanda öğret mde de kullanıldığında etk l olab leceğ anlamında yorumlanab l r (Kalaycı ve Çakmak, 2000). Bu nedenle kavram har taları görsel kültür bağlamında öğrenc ler n görsel kültür mgeler üzer nden k ş sel ve toplumsal anlamları keşfetmes nde öneml rol oynayab l r. Çünkü görsel kültür kuramı postmodern felsefeyle bağlantılı olarak hem görüntüler hem de kavramları rad kal b r b ç mde çok taraflı görmeyle lg lenmekted r. Kavram oluşturma yeteneğ olmasaydı, yaşam karışık ve b rb r yle l şk lend remez yaşantılarla dolu olarak algılanırdı. H çb r gruplaşma, soyutlama, sembolleşt rme olmadan düşünme ve let ş m kolaylığı dah ortadan kalkardı (Reed, 1992'den aktaran Özbay, 2004). Kavram har talarına görsel kültür kuramı perspekt finden bakıldığında z h nde yer alan protot pler ortaya çıkarmada öneml b r araç olma potans yel d kkat çekmekted r. Çünkü z h nde kavramlarla lg l protot p düşünceler vardır. B r protot p, herhang b r kategor y en y tems l ed c d r. Örneğ n Arap kavramını z hn m zde canlandırdığımızda aklımıza gelen lk şey esmer, sarıklı b r protot p olab l r. 22
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34 Pek bütün Araplar öyle m d r? İşte bu örnekte olduğu g b kavramları öğrenmede kend özel yaşantımızdak bellek kayıtlarını kullanırız. Bu kayıtlar bell olayları zamanla toplayarak protot pler oluşturur. Görsel kültür açısından bakıldığında bu kayıtların oluşumu, sürekl tekrar eden görüntülerd r. Popüler kültür çer s nde Arap kavramı le lg l görüntüler n medyada tekrar tekrar yer almasıyla b rl kte belleğ m zde k bu protot p kavramlar yerleş r. Teknoloj n n gel ş m le küreselleşen kavram bütün dünyada aynı protot p n algılanmasına neden olur. B r kategor y bel rlerken pek çok örnekleme başvururuz ve protot pler pek çok örneklemden meydana gel r (Özbay, 2004). Bu anlamda kavram har taları k ş n n z hn nde anlam bulan, yaşantısında anlam kazanan ve toplumsal olarak kabul ed lm ş her türlü kavramı görsel kültür mgeler yoluyla ortaya çıkarmada etk l olab l r. Çünkü kavram har taları, kavramlar arasındak l şk ler, etk leş mler ve bağlantıları b r kuş bakışı le görmeye olanak sağlar. Bu da öğrenme sürec n n daha anlamlı hale gelmes demekt r. Kavram har taları öğrenme aracı olarak kullanılab ld ğ g b b r değerlend rme aracı olarak da kullanılab lmekted r (Ga nes ve Shaw, 2002; Croasdell, Dav d, Freeman ve Urbaczewsk 2003, Kaya 2003). Öğrenc ler n kavram eks kl kler, kavram yanılgıları, kavramlar arası l şk ler nasıl kurduğu, düzenled ğ ve kurduğu çapraz bağlantılarla yaratıcı düşünme becer ler zleneb lmekted r (Kılınç, 2007). Kavram har talarını değerlend rmek ç n kullanılab lecek ölçütler se; ŸKavramların uygun şek lde n telend r lmes, ŸBağlantıların anlamlı olması ve ŸÇapraz bağlantıların kurulması üzer nden yapılandırılır (Kılınç, 2007). Kavram har taları üç farklı yöntem le puanlanab lmekted r. Bunlar; 1- Bütünsel, 2-İl şk sel, 3-Yapısal puanlama metodudur. Bütünsel puanlama metodunda, her b r kavram har tasının bütününe bakılarak kavramların har tada göster lmes ne göre yargıda bulunulur. İl şk sel puanlama metodunda puanlayıcılar har ta üzer nde bel rt len önermeler puanlandırırlar. Yapısal puanlama metodunda se kavram har taları üzer ndek h yerarş k sev yeler, çapraz bağlantılar ve örnekler n sayılarına dayalı olarak puanlama yapılır (Mc Clure, Sonak ve Suen, 1999'den aktaran İngeç, 2008, s. 198). Bu puanlama metotları, öğrenc ler sınırlamaktan öte b lg y daha fazla gen şletme ve göstergeler arasında l şk ler görme yönünde yaratıcı düşünmey teşv k ed c n tel kted r. Görsel kültür eğ t m görsel mgeler üzer nden k ş sel ve toplumsal anlamları keşfetmeye odaklanır. Kavram har taları bu sürec desteklemek ç n göstergeler arasında kurulan bağlantılar, ya da görsel kültür mgeler altında yatan varsayım ve önyargılara çok yönlü bakma, ayrıntıları saptama ve b rleşt rmeye dönük becer ler gel şt rmede hem öğrenme sürec n n b r parçası 23
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı olarak, hem de değerlend rme sürec ne h zmet edeb lecek b ç mde kullanılab lecek yaklaşımlardan b r d r. Ülkem zde sanat eğ t m nde görsel kültür kuramı oldukça yen d r. Son yıllarda kuramsal ve uygulama bazında çalışmalar (Balkır, 2009; D ll, 2013; Mamur, 2012, 2014, 2015; Soğancı, 2011; Türkkan, 2008) yapılmıştır. Ancak ülkem zde uygulanan sanat eğ t m yöntemler nden oldukça farklı ve yen b r yaklaşım olan görsel kültür kuramının öğret m ne l şk n hem sanat eğ t mc ler ne hem de araştırmacılara uygulama boyutunda destek ver lmes açısından daha fazla örnek etk nl klere gereks n m vardır. Bu araştırmanın amacı, sanat eğ t m nde görsel kültür kuramı bağlamında kavram har talarının öğrenme-öğretme ve ölçmedeğerlend rme sürec nde nasıl kullanılab leceğ üzer ne b r öner get rmekt r. Bu amaç doğrultusunda aşağıda yer alan sorulara yanıt aranmıştır. ŸGörsel kültür kuramı bağlamında kavram har talarının öğrenmeöğretme sürec ne yansımaları nasıldır? ŸGörsel kültür kuramı bağlamında kavram har taları ölçmedeğerlend rme sürec nde nasıl kullanılab l r? Yöntem Bu araştırma sanat eğ t m nde yen b r öğrenme kuramı bağlamında eğ t m-öğret m sürec n gel şt rmey hedefleyen n tel b r çalışmadır. Araştırma, son yıllarda sanat eğ t m n daha gen ş b r perspekt fte ele alan görsel kültür çalışmalarının b r atölye ders ne entegrasyonu bağlamında yapılandırılmıştır. Bu entegrasyonda kavram har talarının hem öğrenme, hem de değerlend rme sürec ndek şlevler nden yola çıkılmıştır. Özell kle görsel kültür kuramının postmodern felsefeyle bağlantılı olarak hem görüntüler hem de kavramları rad kal b r b ç mde çok taraflı görmeye dönük yaklaşımlarının kavram har taları le örtüştüğü düşünülmekted r. Kavram har taları öğrenc lere b lg y ayrıntılandırma, gen şletme ve bütünleşt rme olanağı sunduğu ç n görsel kültürün temel felsefes n oluşturan eleşt rel ve yansıtıcı düşünmen n gel şt r lmes ne ve değerlend r lmes ne katkı sağlar n tel kted r. Çalışma Grubu Araştırmanın katılımcıları TOBB Ekonom ve T caret Ün vers tes Güzel Sanatlar, Tasarım ve M marlık Fakültes Görsel İlet ş m Tasarımı Bölümünden, 2014-2015 eğ t m-öğret m yılının Bahar dönem nde desen ders n alan toplam 15 öğrenc d r. Araştırmanın ver ler katılımcı grupla yapılan müze z yaretler ve eğ t m etk nl ğ nde gel şt r len kavram har talarından ve sürece l şk n görüşler n bel rt ld ğ değerlend rme formundan elde ed lm şt r. Değerlend rme formu öğrenc ler n etk nl k sürec nden elde ett kler kazanımlar ve deney mler n paylaşımı çerçeves nde yapılandırılmıştır. 24
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34 Ver Toplanması Araştırma ver ler n n toplanması üç aşamalı b r ders sürec nde gerçekleşm şt r. İlk ders b r sanat eser nde yer alan görsel kodlar üzer nden kavram har tası yöntem ne öğrenc ler ısındırmak, kavramlar üzer ne nasıl düşünüleceğ n ve fik rler n nasıl organ ze ed leceğ n göstermek çerçeves nde ele alınmıştır. Bu süreçte öğrenc lere eserde gördükler b lg ler kavramlar hal nde nasıl sıralayacakları, eserle lg l yen kavramları nasıl gel şt recekler, kavramlar arası l şk ler kurma b ç mler le kavramları organ ze etme b ç mler göster lm şt r. Sürec n k nc aşaması se Ankara Res m ve Heykel Müzes 'nde gerçekleşm şt r. Bu aşamada öğrenc ler müzede 3'er k ş l k şb rl kl gruplar hal nde çalışmış ve onlardan kend ler bel rled kler b r eser üzer nden görsel kültürün kavramsal yapısını ve sosyal bağlamını görsel b r şema (kavram har tasında) olarak çözümlemeler stenm şt r. Bu süreç görsel kültür kuramı perspekt finde yansıtıcı düşünme, tar hsel ve bağlamsal araştırmalar yapma ve temat k sorgulamalar çerçeves nde planlanmıştır. Sürec n son aşamasında se her b r grup bel rlend kler sanat eser üzer nden ulaştığı kavramları ve bağlantıları sınıf arkadaşlarına sunmuş ve oluşturulan kavram har taları araştırmacılar tarafından değerlend rmeye alınmıştır. Kavram har talarının değerlend r lmes araştırmacı ve eğ t mc lere yol göstermes açısından yapısal puanlama metodu çerçeves nde ele alınmıştır. Ed n len kavram har taları, Novak ve Gow n n (1984) tekn kler ne göre oluşturulmuştur. Har talarda kavramların/göstergeler n sayısı, h yerarş k düzey, çapraz bağlantılar ve örnekler puanlanmıştır. Her kavram ve her l şk l kollara 1'er puan, her h yerarş k sev yeye 5 puan ve her çapraz l şk ye 10 puan ve her örneğe 1 puan ver lm şt r. Ver ler n Anal z Araştırma sürec nde elde ed len tüm kavram har taları ve süreç değerlend rme formları çer k anal z le çözümlenm şt r. İçer k anal z, toplanan ver ler açıklayab lecek kavramlara ve l şk lere ulaşma olarak tanımlanmaktadır (Yıldırım ve Ş mşek, 2005). Ver ler n anal z nde öncel kle her k alan uzmanı b rb r nden bağımsız b r şek lde çalışmıştır. Daha sonra kodlama güven rl ğ n sağlamak amacıyla alan uzmanları b r araya gelm ş yapılan kodlamaları karşılaştırma ve ortak kodlar konusunda uzlaşma şlem n gerçekleşt rm şt r. Bu çerçevede kodlayıcılar arası güven rl k; Güven rl k = Görüşb rl ğ / Görüş b rl ğ + Görüş ayrılığı formülü (Huberman ve M les, 1994) kullanılarak bel rlenm şt r. Bu formüle st naden kodlayıcılar arası güven rl k oranı: % 86'dır. Kodlama güven rl ğ nde %70' n üstü olması yeterl görüldüğünden ver anal z güven rl ğ açısından sten len sonuca ulaşılmıştır. 25
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı Bulgular Araştırmada görsel kültür kuramı bağlamında kavram har taları: 1)Öğrenme- öğretme sürec, 2)Ölçme-değerlend rme sürec çerçeves nde k ana tema altında çözümlenm şt r. 1-Kavram har talarının öğrenme-öğretme sürec ne yansımalarına l şk n bulgular Öğrenme- öğretme sürec nde kavram har talarının öğrenc ler n sanat eserler nde gördükler kavramları sorgulama ve formüle etme b ç mler n gösterme yönünden etk l l ğ ncelenm şt r. Sürec n öğrenc ler kavramlar üzer nden çoklu bakış açılarına yöneltt ğ görülmüştür. Öğrenc ler n görsel kültür mgeler üzer nden k ş sel ve toplumsal anlamları keşfetmes temel nde eleşt rel b l nc ncelemeye dönük b r anal z yapılmıştır. Res m 1: Grup 1 Res m 2: Grup 2 Res m 1 de görüldüğü g b Grup 1 soyut b r res mden (Adnan Turan, Sak n Den z D nl yorum) Sünger Bob g b popüler kültüre a t an masyon filme ulaşmıştır. Ayrıca bu grupta yer alan öğrenc ler n res mde yer alan ç zg ler p nokyonun burnuna benzetmes ayrı b r popüler kültür unsurunun etk ler olarak yorumlanab l r. 26
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34 Res m 2: Grup 3 Res m 3: Grup 4 Grup 3 ve Grup 4 seçt kler eserlerde (İbrah m Çallı-Zeybekler Kurtuluş Savaşında ve Turgut Za m- Yaylada Yörükler) yer alan kadın figürler n g zem, anne, aşk, sevg, mağdur kavramları altında b rleşt rm şt r. At resm n as l, keç resm n natçılık kavramları le tanımlayarak popüler kültüre a t medyada yansıyan ya da çocukluktan t baren okuduğumuz h kâyelerdek sembol k anlatımlarla eşleşt rm şlerd r. Öğrenc ler kahramanlık kavramını s lah, acı ve ş ddet kavramları le nsan kavramını vahş, kötü, saygısız g b n telemelerle har taya yerleşt rm şlerd r. Görsel kültür perspekt finden bakıldığında öğrenc ler n yaptıkları kavram har talarında ç nde bulundukları çevren n özell kler n ve bu çevrede oluşturdukları kend anlamlarını yansıtmışlardır. Burada fark ed lmes gereken nokta farklı grupların aynı anlamlara benzer kavramlar üretmes d r. Bu durum se küreselleşen medyanın aynı görüntüler sürekl tekrar etmes n n nsan b l nc ne ve yaşantılara etk s olarak yorumlanab l r. Uygulama sürec nde öğrenc lerden her kavramın har tada yalnızca b r kez yer alması ve en az b r kavramla l şk lend r lm ş olması stenm şt r. Öğrenc ler n müzede seçt kler farklı sanat eserler nden yola çıkılarak yapılan kavram har talarına bakıldığında hüzün, acı, mutsuzluk, vb. ortak kavramlarının yazıldığı fark ed lm şt r. 2014 OECD İy Yaşam Endeks Raporu'na göre Türk vatandaşlarının OECD vatandaşlarına göre, genelde hayatlarından pek memnun olmadıkları görülmekted r. 36 sanay leşm ş ülke ç nde en mutsuz olanın Türk ye olduğu bel rt len araştırmada Türk ye'de ortalama b r günde, olumlu duygu ve düşünceler ç nde olduklarını söyleyenler n oranı % 68, OECD ortalaması se % 80 d r. Öğrenc ler n 27
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı hazırladığı kavram har talarında kullanılan olumsuz kavramların çokluğu da d kkate değer b r bulgudur. Seç len sanat eserler, z h nler nde canlandırdıkları kel melere aracı olmuştur. Yapılan kavram har talarından sonra öğrenc ler çeş tl önyargılara sah p olduklarını bel rtm şlerd r. B r grup oluşturdukları kavram har tasında temel kavramı olan köy kavramından başlayarak köy- nsan-vahş -kötü kavramlarına ulaşmıştır. Yapılan tartışmalar sonunda grup öğrenc ler nden b r ortaya çıkan kavramlara st naden çeş tl önyargılara sah p olduğumu anladım cümles n kurmuştur. Başka b r kavram har tasında (Res m 3) yer alan kadın temel kavramından anne-mağdur-ş ddet-s lah kavramlarına ulaşan öğrenc grubu anne kavramından s lah kavramına ulaşacağım h ç aklıma gelmem şt yorumunda bulunmuştur. Bu durum k tle let ş m araçlarında yer alan kadın tems ller n n öğrenc kavram har talarında b r protot p olarak karşımıza çıkmasının b r sonucudur. Ayrıca çocuk temel kavramından hüzün-acı çekm ş- savunmasız kavramlarına ulaşan öğrenc grubu çocuklarla lg l acı haberler n sosyal medyada sıklıkla yer alması, savaş haberler nde yer alan çocuk görüntüler n n çocuklarla lg l olumsuz duyguları çağrıştırdığını fade etm şlerd r. Kavram har tası, b r b rey n ya da grubun b lg ve düşünce yapısını şemat k olarak göstereb ld ğ ç n, öğretmenler öğrenc lerle kavram har tası üzer nde tartışırken öğrenc ler n b lg ler n n doğruluğunu, anlam yanılgılarını ve düşünme b ç mler n göreb l rler. Dolayısıyla süreçte öğrenc ler n kurduğu çapraz bağlantılar düşüncen n der nl ğ n yansıtma adına değerl görülmekted r. Öğrenc ler Ş ddet le mağdur, yoksulluk le mağdur, para le yoksul, barış le umut, anne le çoğalma ve paylaşım vb. çapraz bağlantılar kurmuştur. Kavram har talarında farklı gruplar arasında çapraz bağlantılar vardır. Çapraz bağlantıların varlığı b rey n farklı kavramlardan oluşmuş grupları b rb r ne bağlayarak nasıl sentezled ğ n n ve yaratıcı düşünme becer s n n b r gösterges olarak kabul ed lmekted r (Novak, 1998). Çapraz bağlantılar ın yaratıcılığı bel rleyen yollardan b r olduğunu düşünürsek, öğrenc ler n daha çok toplumda yerleşm ş sembol k anlamlar üzer ne bağlantılar oluşturdukları görülmüştür. 2- Ölçme-değerlend rme sürec nde kavram har talarının nasıl kullanılab leceğ ne l şk n bulgular Ölçme-değerlend rme sürec çerçeves nde şb rl kç takım çalışması şekl nde planlanan ders etk nl ğ nde kavram har taları öğrenme sürec ne gömülü şb rl kl değerlend rme stratej s olarak öğrenc ler n kavram eks kl kler, kavram yanılgıları, kavramlar arası l şk ler nasıl kurduğu, düzenled ğ ve kurduğu çapraz bağlantılarla düşünme süreçler n zleme ve değerlend rme açısından etk l olmuştur. 28
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34 Res m 4: Grup 5 Müze etk nl ğ nde Neşet Günal'ın 1963 tar hl Çocuklar adlı eser n seçen grup, eserdek k göstergeden yola çıkmıştır. Bunlar: 1) Çocuklar, 2) Kırsal kes m kavramları le har tada yer n almıştır. Bu kavramlar aynı zamanda b r nc düzey h yerarş y de göstermekted r. Bu göstergelerden yola çıkan öğrenc ler Kırsal kes m gösterges altında üç kavrama ulaşmıştır. Bunlar: İnsanlar, Fak rl k ve Köy olarak bel rt lm şt r. Öğrenc ler k nc düzey bu h yerarş n n altında fak rl ğ ; zorluk ve açlık, köyü toprak ve geç m derd, nsanları da vahş, kötü ve saygısız g b olumsuz kavramların yanı sıra sevg dolu, yardımsever ve anlayışlı olarak k farklı zıtlıkta ele almışlardır. Grup b r nc düzey çocuklar gösterges altında se; sevg s z, hüzünlü, yalnız ve kardeş kavramlarına yer verm şlerd r. Sevg s z kavramının altında, acımasız, yalancı, hüzünlü kavramının altında a leden uzak ve acı, yalnız kavramının altında savunmasız ve korkmuş, kardeş kavramının altında se ht yaç ve sevg kavramlarına yer verm şlerd r. Öğrenc ler n bu kavramlar arasında kurduğu çapraz l şk ler se; kuraklık ve açlık, a leden uzakta ve zorluk, köy ve zorluk, açlık ve acı, savunmasızlık ve acı, kötü ve yalancı kavramları arasında olmuştur. Öğrenc ler n günümüze da r ulaştıkları en öneml çıkarım ya da l şk se toprak kavramı kuraklık ve günümüzün en öneml problemler nden b r olan çevre sorunları le l şk lend rme örneğ olmuştur. Bu bağlamda yapısal puanlama metodu çerçeves nde kavram har tasının nasıl puanlandığı Tablo 1'de sunulmuştur. 29
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı Değerlend rme Ölçütler Puanlama Her kavram/gösterge 1x28 28 H yerarş k düzey 5x3 15 Çapraz bağlantılar 10x6 60 Ver len örnekler 1x1 1 Toplam 104 Tablo 1: Yapısal Puanlama Metodu çerçeves nde Grup 5' n puanlanması Kavram har tası bağlamında öğrenc ler n yoğun olarak eser n tekn k ya da b ç msel kurgusundan öte anlam ve fadey çözümlemeye dönük kavramlara yöneld ğ görülmüştür. Bu görsel kültür kuramı bağlamında sten len b r sonuçtur. Öğrenc ler n eser n anlamını pas f b r şek lde b r k tap ya da öğretmenden elde ett kler b lg lerle yapılandırmaları yer ne kend anlamlarını keşfetmeler ve bu keş fte sanat ve günlük yaşam deney mler n b leşt reb lmeler adına öneml görülmekted r. Etk nl ğ n öğrenc ler k ş sel ve toplumsal anlamları keşfetmeye odakladığı görülmüştür fakat öğrenc ler n günlük yaşamla l şk lend rme ve örneklend rme konusunda yeters z kaldıkları görülmüştür. Grupların oluşturulan kavram har talarından aldıkları puanlar b rb r ne yakındır. Öğrenc ler kavram har talarının değerlend r lme b ç m n güven l r, şeffaf ve yaratıcı düşünmeye sınırlamadığı ç n kend ler adına yararlı bulduklarını bel rtm şlerd r. Sonuç ve Öner ler İşlevsel, let ş m ve/veya estet k kaygı ver lm ş olan, nsanların yarattığı, ürett ğ veya yorumladığı her şey görsel kültür tanımlaması çer s nde yer alab l r" (Barnard, 1998: 25-50). Görsel kültür kuramı postmodern felsefeyle bağlantılı olarak görsel kültür mgeler n eleşt rel yollu keşfetmeyle lg lenmekted r. Kavram har taları görsel mgeler üzer nden temel kavramların/göstergeler n çıkartılması, kavramlar arası/göstergeler arası l şk ler n kurulması, kavram yanılgılarının bel rlenmes ve g der lmes, önöğrenmeler n sağlanması, öğret m n etk l l ğ n n değerlend r lmes g b b rçok amaç bağlamında görsel kültür kuramı perspekt finde sanat dersler nde b r araç olarak kullanılab l r görülmekted r. B reyler günlük yaşantısında ed nd ğ deney mler sonucunda kavramları adlandırır. Bellekte b r har ta (şema) organ ze ederek, bu kavramları saklar. Gerek yen deney mler gerekse formal öğret m sırasında ed n len b lg ler bu har tada yerler n alır, har ta gün geçt kçe gen şler ve karmaşıklaşır. Bazı kavramlar se değ şt r lerek yen şekl le har tadak yer n alır. Tüm bu yaklaşımlar etk l b r öğrenmey gerçekleşt rmede b rey n belleğ nde oluşturduğu har talama yoluyla öğrenme s stem n n, aynı zamanda öğret mde de kullanıldığında etk l olab leceğ ne şaret etmekted r. Dolayısıyla k ş n n 30
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34 z hn nde anlam bulan, yaşantısında anlam kazanan ve toplumsal olarak kabul ed lm ş her türlü kavram, sanat ve görsel kültür eğ t m ç n hem uygulama hem de sorgulama boyutunda daha fazla kullanılab l r. Bu araştırmada öğrenme- öğretme sürec bağlamında kavram har talarının öğrenc ler n sanat eserler nde gördükler kavramları sorgulama ve formüle etme b ç mler n gösterme yönünden etk l l ğ tesp t ed lm şt r. Süreç öğrenc ler kavramlar üzer nden çoklu bakış açılarına yöneltm şt r. İşb rl kl takım çalışması şekl nde planlanan ders etk nl ğ nde öğrenc ler farklı bakış açılarını keşfetme olanağının yanı sıra, toplumsal ortak bakış açılarını da keşfetm şlerd r. Dahası kavram har taları öğrenme sürec ne gömülü şb rl kl değerlend rme stratej s olarak öğrenc ler n kavram eks kl kler, kavram yanılgıları, kavramlar arası/göstergeler arası l şk ler nasıl kurduğu, düzenled ğ ve kurduğu h yerarş k ve çapraz bağlantılarla düşünme süreçler n zleme ve değerlend rme açısından etk l olmuş, n cel ksel anal ze mkân yarattığından puanlama açısından ayrıca güven l r ve uygulanab l r bulunmuştur. Bu nedenle sanat dersler nde sanat eserler ndek sosyo-kültürel kavramları keşfetme, kavramları b rb r yle l şk lend rme ve kavramlar aralarındak l şk n n rdelenmes açısından kullanımının yararlı olacağı düşünülmekted r. Görsel sanatlar öğretmenler kavram har talarını, öğrenc ler n tems ller ve mgeler nasıl yorumladığını ve görseller yoluyla elde ett kler toplumsal ve kültürel kodları nasıl anlamlandırdığını bel rlemede kullanab l r. Bu konuda çıkış noktası kavramlar olab leceğ g b bu çalışmada olduğu g b b r müze deney m nde seç len b r sanat eser üzer ndek göstergeler anlamlandırma ve l şk lend rme b ç m nde gerçekleşeb l r. N tek m Kaya (2003) kavram har talarının özgür ve esnek yapısından ötürü l teratürde çok farklı yapıda oluşturulmuş kavram har talarının varlığına şaret etmekted r. Bu çalışmada da sanat ve görsel kültür öğret m n n yapısı kavram har talarını yapı t bar yle yen den yorumlamayı gerekl kılmıştır. Çünkü bazı b lg ler genelden özele doğru sunulurken, öğrenc ler n ön öğrenmeler le l şk n n kurulab lmes, benzerl k ve farklılıkların ortaya konulması, b lg ler n kodlanarak uzun sürel belleğe yerleşt r lmes n gerekt r r. Bellekte kodlanan bu b lg ler n ne kadarının b ze a t olduğu, ne kadarının küreselleşen dünyanın empoze ett ğ görüntülerle oluştuğu ve dolayısıyla güven l rl ğ ve gerçekl ğ görsel kültür kuramı le açıklanab l r. Bu çalışma görsel kültür kuramının kavram har taları yoluyla b r sanat atölye ders ne entegrasyonu b ç m nde gerçekleşm şt r. Dolayısıyla kavram har tası tekn ğ alanın öğret m perspekt finde yen den yorumlanmıştır. Görsel kültür kuramı Türk ye sanat eğ t m ç n yen b r yaklaşımdır. Dolayısıyla sanat sınıflarında öğret m n n çeş tl tekn klerle zeng nleşt r lmes gerekmekted r. Dahası farklı sanat dersler nde kuramın uygulamaya dönük b ç mler n ortaya çıkarmaya yönel k daha fazla çalışmaya gereks n m vardır. Ayrıca 31
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı öğretmenler n ve öğretmen adaylarının sanat eğ t m nde görsel kültür kuramı konusunda kend ler n gel şt rmeler, farkındalıklarının artırılması ve kavram har tası, z h n har tası, b lg har tası, çalışma yaprakları vb. öğret m materyaller tasarlayıp gel şt reb lmek ç n h zmet- ç ve h zmet-önces eğ t mde uygulamalı örneklere yer ver lmes n tel kl b r görsel sanatlar öğret m ç n öner leb l r. 32
KSBD, S. 13, Sonbahar 2015, y. 7, s. 19-34 Kaynaklar Bacanlı, H. (1999). Gel ş m ve öğrenme. Ankara: Nobel Yayınları Balkır, N., (2009). V sual culture n thecontext of Turkey: Percept ons of v sual culture n Turk sh pre-serv ce art teacher preparat on. Unpubl shed Doctoral D ssertat on, Un vers ty of North Texas, USA. Barnard, M. (2002). Sanat, tasarım ve görsel kültür. Ankara: Ütopya. Croasdell, Dav d T.; Freeman, Lee A.; and Urbaczewsk, Andrew (2003). Concept maps for teach ng and assessment, Commun cat ons of the Assoc at on for Informat on Systems Vol. 12, Art cle 24. Er ş m: http://a sel.a snet.org/ca s/vol12/ ss1/24 Cüceloğlu, D., (2000). İnsan ve davranışı: ps koloj n n temel kavramları. Remz : İstanbul Çakmak, N. Baysen, E. (2013). Kavram har talarının b lg arama süreçler nde kullanılması. B lg Dünyası, 14 (2) 358-372. D ll, R., (2013). Görsel kültür kuramının lköğret m 4. sınıf görsel sanatlar ders nde uygulanması, Yayımlanmamış Doktora Tez, Gaz Ün vers tes, Ankara. Duncum, P. (2001). The theor es and pract ces of v sual culture n art educat on, Arts Educat on Pol cy Rev ew, 105 (2) 19-25. F neberg, J. (2014). 1940'tan günümüze sanat varlık stratej ler, (Çev: S mber A.,G. E. Yılmaz) İzm r: Karakalem K tabev Yayınları Ga nes, B. ve Shaw, M., (2002). Concept maps as hypermed a component. Er ş m: http://www.sc enced rect.com/sc ence/art cle/p /S107158198571049X Huberman, A.M. and M les, M.B., (1994). Data management and analys s methods, In N. Denz n and Y. L ncoln (Eds.), Handbook of Qual tat ve Research (pp. 428-444), Thousand Oaks, CA: Sage Publ cat ons. İngec, Ş.K., (2008). Kavram har talarının değerlend rme aracı olarak fiz k eğ t m nde kullanılması. Hacettepe Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s, 35, 195-206. Kalaycı, N., Çakmak, M. (2000). Kavram har talarının öğret m sürec nde kullanılması. Kuram ve uygulamada eğ t m yönet m, 24 (güz), 571. Kaptan, F., (1998). Fen öğret m nde kavram har tası yöntem n n kullanılması. Hacettepe Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s, 14, 95-99. Kaya, O. N. (2003). Eğ t mde alternat f b r değerlend rme yolu: kavram har taları. Hacettepe Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s, (25), 265-271. Kılınç, A., (2007). B r öğret m stratej s olarak kavram har talarının kullanımı. Yüzüncü yıl Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s, 4 (2) 21-48 Novak, J. D. (1998). Learn ng Creat ng and Us ng Knowledge: Concept Maps as Fac l tat ve Tolls n Schools and Corporat ons (Mahvah, NJ: Lawrence Erlbaum Assoc ates). Novak J. D. & Musonda D., (1991), A twelve-year long tud nal study of sc ence concept Learn ng, Amer can Educat onal Research Journal, 28(1), 117-153. Novak, J. ve Gow n, D.B. (1984). Learn ng how to Learn. (Cambr dge: Cambr dge Un vers ty Press). Mamur, N., (2010). Görsel sanatlar eğ t m nde ölçme ve değerlend rme. Pamukkale Ün vers tes Eğ t m Fakültes Derg s, Sayı 28 (Temmuz 2010/II), 175-188. Mamur, N., (2012). Görsel sanatlar öğretmen adaylarının görsel kültür d yaloglarına yönel k algıları, Kuram ve Uygulamada Eğ t m B l mler Derg s, 12/3, 2166-2173. Mamur, N., (2014). Post-Modern zm n sanat eğ t m ne yansıma b ç mler : Görsel kültür ve eleşt rel pedagoj, Ah Evran Ün vers tes Kırşeh r Eğ t m Fakültes Derg s, 15 (2), 59-77. Mamur, N. (2015). Res m- ş(görsel sanatlar) öğretmen eğ t m Müze Eğ t m ve Uygulamaları ders nde görsel kültür kuramının kullanımı, E- Journal of New World Sc ences Academy, Er ş m: http://dx.do.org/10.12739/nwsa.2015.10.1.1c0631 OECD, (2014). İy Yaşam Endeks Raporu. www.oecd.org/turkey. 25.06.2015. Özbay, Y., (2004). Gel ş m ve öğrenme ps koloj s kursam-araştırma-uygulama, Öğret : Ankara Senemoğlu, N., (2001). Gel ş m öğrenme ve öğret m kuramdan uygulamaya. Ankara: Gaz K tapev. Soğancı, Ö., (2011). Türk ye'de görsel kültür: uluslararası öğrenc k tles ne yönel k b r uygulama örneğ, 1. Sanat ve Tasarım Eğ t m Sempozyumu B ld r K tabı(ss. 72-76), Başkent Ün vers tes, Ankara. Şah n, Ç., Kurudayıoğlı, M. ve Abalı Öztürk, Y., (2013). Yıl, D l ve Edeb yat Eğ t m Derg s, 2(7), 13-34. 33
Ruk ye DİLLİ-Nuray MAMUR Görsel Kültür Kuramı Perspekt finde Sanat Eğ t m nde Kavram Har talarının Öğrenme ve Değerlend rme Sürec nde Kullanımı Tav n, K., (2003). A cr t cal pedagogy of v sual culture as art educat on: Toward a performat ve nter/textualpract ce. Unpubl shed Doctoral D ssertat on. The Pennylvan a State Un vers ty. Türkkan, B., (2008). İlköğret m görsel sanatlar ders bağlamında görsel kültür çalışmaları: b r eylem araştırması. Yayımlanmamış Doktora Tez, Anadolu Ün vers tes. Wallace, J.D ve M ntzes, J.J., (1990). The concept map as a research tool: Explor ng conceptual change n b ology, Journal of Research n Sc ence Teach ng. 27(10) 1033-1052. Yıldırım, A. ve Ş mşek, H. (2005). Sosyal b l mlerde n tel araştırma. (5. Baskı) Ankara: Seçk n Yayınları. 34