T.C. GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü TÜRKİYE TURUNÇGİLLER (NARENCİYE) BİBLİYOGRAFYASI (1935-1990) Yrd. Doç. Dr. Ali Yılmaz HIZAL ANKARA 2012
Oldukça uzun ve "kesintili" aşamalar içeren hazırlık sürecinde; "Aşırı" olarak nitelendirilebilecek bir "hoşgörü" yüklenen, "Mağduriyet"e "metanet"le "sabır" gösteren, Özellikle Ekonomik, kültürel ve sosyal yaşamlarında ortaya çıkan, "Boşluk", "çalkantı" ve "kopukluk"lara, "Dayanılmaz" bir "özveri" ile göğüs geren; Sevgili eşim Sevim ile Oğullarım Ümit Burak ve Uğur Fırat'a Hak ettiklerine inandığım, Fakat bir türlü sağlayamadığım, Yaşam boyu Esenlik, mutluluk ve sağlık dileklerimle Yrd. Doç. Dr. A. Yılmaz HIZAL Antalya, Kasım 2011
ÖNSÖZ Turunçgil (narenciye) meyveleri, sahip oldukları tür ve çeşit zenginliği, çok uzun bir hasat dönemi, oldukça uzun muhafaza süresi, taşımaya uygunluk ve sanayi hammaddesi olma gibi özellikleri nedeniyle, dünyada ve Türkiye'de, üretim, tüketim, endüstri ve ticarete konu olan ender meyvelerin oluşturduğu bir aile konumundadır. Bu özellikleri nedeniyle, başlıca ticari türleri olan portakal, mandarin, limon ve altıntop (greyfurt) meyvelerinin; üretim, pazara hazırlama, sanayi-işleme, taşıma, iç ve dış satım gibi temel aşamalarında, oldukça fazla sayıda kişiye iş olanağı sağlamaktadır. Bu neden de, tarımsal hatta Ülke ekonomimizde, hiç de küçümsenemeyecek bir yeri bulunmaktadır. Turunçgil meyvelerinin erişeceği bu durum, Cumhuriyet Türkiye'sini yönetenlerin basireti ve öngörüleriyle; Cumhuriyetin 10. yıllarında Antalya'da kurulan Narenciye Araştırma İstasyonu, bu meyvelere yönlendirilmiştir. Bugün "Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü" adını taşıyan bu kuruluş, çeşitli yıllarda birkaç kez isim değiştirse ve çalışma alanlarına başka konular eklense de, turunçgiller üzerindeki işlevini hiçbir zaman yitirmemiştir ve bugün de etkin bir şekilde sürdürmektedir. Gerçekten, 70 yılı aşkın bir süredir, turunçgil meyvelerini ana işlev konusu olarak alan Kuruluş, başlangıçta ıslah ve yetiştirme tekniği dallarında çalışmaktayken, gelişmeleri yakından izleyerek, günün koşullarının gerektirdiği dallara geçme becerisini göstermiştir. Bu çerçevede belirtilebilecek başlıca etkinlikler olarak; ilgili tesisleri kurmak ve araştırma çalışmalarına dayandırarak pazarlama, modern ve çağdaş yöntemlerle ürün üretimi, bitki besleme (gübreleme) ve virüs hastalıklarından arındırılmış (virüssüz) fidan üretimi gibi dallarda doğrudan yetiştiricilere (üreticilere) yansıyan somut sonuçlar elde etmiştir. Bir yandan bunları gerçekleştirirken, öte yandan Bakanlıkça ele alınan Ülkesel Projeler zincirinde, Ülkesel Turunçgiller Projesi nin merkezi konumuna giren Enstitü, araştırma çalışmaları yönünden de ilgili kuruluşlar arasında etkin bir işbirliği ve koordinasyon sağlayıcı bir konum kazanmıştır. Geçmişten gelen birikimlerin ve elde edilen bilgi ve bulguların ilgili kesimlere aktarılmasına da önem veren ve yayın konusundaki birikimini devreye sokmak isteyen Kuruluş, 1990 lı yılların başlarında, "Türkiye Turunçgil Yayınları Arşivi"ni kurmuştur. Temelini söz konusu arşivde toplanan yayınların oluşturduğu bu Bibliyografya ile biraz gecikerek de olsa, Bakanlığımızın önemli görevlerinden birini daha yerine getirdiğimize inanıyoruz. Başta olağanüstü bir sabır ve özveri ile çalışıp, tüm verileri bir araya getiren Sayın Yrd. Doç. Dr. Ali Yılmaz HIZAL olmak üzere, emeği geçen tüm turunçgil meyveleri uzmanı Üniversite ve Bakanlık mensuplarına ve bu değerli eserin yayınlanması için bizleri teşvik eden saygıdeğer Prof. Dr. Önder TUZCU ya içtenlikle teşekkür eder, bütün ilgililere yararlı olmasını dilerim. Doç. Dr. Masum BURAK Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürü I
SUNUŞ Ülkemizde, ilk dönemlerde kullanılmış olan ve hala yetiştiricilerinin çoğu tarafından tercih edilen, "Narenciye" yada yeni dönem çalışanlarının uygun bulduğu ve yayılmasını istedikleri, bizim de "benimsediğimiz" terimiyle, "Turunçgiller", dünyada ve Türkiye'de en çok yetiştirilen meyve türleri arasında ilk sıraları almakta, aynı şekilde ticarette de önde gelmektedir. Gerçekten, dünyadaki üretimi, son on yıl içerisinde % 16 kadar artarak, 122 milyon tona ulaşmıştır. Türkiye turunçgil üretimi ise son on yılda % 35 artarak, 2010 yılında 3,5 milyon tonu geçmiş bulunmaktadır. Turunçgil meyvelerinin üretimindeki bu artışa paralel olarak, dış ticaret hacminde de önemli genişlemeler gerçekleşmiş; dünyada 17-18 milyon tonlara, Ülkemizde ise 1.5 milyon tonlara yaklaşan dışsatım miktarları söz konusu olmuştur. Üretimdeki bu olağanüstü "artış hızı"nın "lokomotifi", hiç kuşkusuz, ticaret hacminde ortaya çıkan büyümeler ve özellikle de dış satımdaki yükselmeler ve yeni pazarlar ve yeni pazarlama tekniklerinin Ülkemizde geliştirilmesidir. Turunçgil meyveleri üretimindeki gelişmeler, önceleri alanda ortaya çıkan genişlemelerle, daha sonraları da birim alandan (yada ağaç başına) elde edilen meyve verim artışlarıyla gerçekleşmiştir. Ülkemiz turunçgil alanlarındaki artışlar, önce "temel bilgiler" alanında "ihtiyaç"ları ortaya çıkarmıştır. Turunçgil yetiştiriciliği yapılan yörelerindeki bahçelerin alan olarak artışı, her üründe olduğu gibi, "sorunlar"ı da beraberinde getirmiştir. Bu durum ise, "araştırma çalışmaları" gereksinimi arttırmıştır. Araştırmada, önceleri verim ve kalite üzerinde durulurken, zaman içinde, "ağaç üzerindeki kalite"nin hasat-sonrasında da korunması yanında, meyvelerin "hammadde" olarak kullanıldığı "teknolojik ürün"ler konularına girilmiştir. Kısacası, 1930 lu yıllardan sonra, işin içine araştırma girince olgu yaygınlık kazanmış ve böylece yayın hayatını da canlandırmıştır. Genel olarak belirttiğimiz bu "tespit"imizi, geriye doğru götürdüğümüzde 1935'lere dönmemiz gerekiyor. Yayınlanmış olmakla birlikte, "elimize geçmeyen" ancak literatür listelerinde rastlayabildiğimiz, "Ülkemiz turunçgilleri"ne ilişkin ilk yayın, bir "yabancı" yazara aittir. BODENHEIMER, "Nisan 1934'de Güney Türkiye'nin Turunçgil Yörelerine Bir Ziyaret" başlığıyla, 1935 yılında İsrail de yayınlanan "Hadar" dergisinde İngilizce olarak bir makale yayınlanmış, 4 sayfalık yazının, içeriğini "tam olarak bilemiyoruz. Ancak, başka bir yayınına "istinaden", "zararlılar" bölümüne aldık. "Elimizde bulunan" ilk yayın ise, bir "Türk"e ait, ancak "yabancı" dilde yazılmış. 1936 yılında, "Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü" (o zamanki adıyla "Sıcak İklim Nebatları Islah İstasyonu") nün ilk müdürü Dr. Ali Sami YEN tarafından, İtalyanca kaleme alınan yayın, turunçgil anaçlarına ilişkin Arşivdeki ilk "Türkçe" ve "Türk"e ait yayın, 1937 tarihli olup, "temel bilgiler" içeren bir kitap. "Narenciye Tarım ve Tekniği" adını taşıyor. Trabzon'da basılmış A. Kemal ATİLA isimli "büyüğümüz" yazmış" ellerine sağlık". Daha sonraki yayınlar, 1940'lı yılların tarihlerini taşıyor. Fidan dikimi, zararlılar vb. ana konulara ilişkin olup, daha ziyade mülga "Antalya Narenciye İstasyonu" elemanları tarafından yazılmış. Yayınlar 1950'li yıllardan itibaren, "ilgili" çoğu kuruluşa "sıçrayarak" sayıları artıyor. II
Bu dönem de, Ülkemizde turunçgil bahçeleri kuruluşunun "hızlandığı" döneme tekabül ediyor. 1960'lı yıllara geldiğimizde, turunçgiller üretimine paralel olarak, hem "yayın üretimi"nin arttığını, hem de içeriklerinin "zenginleştiğini" görüyoruz. Böylece "start" alan "yüksek ivme", giderek "semere"sini veriyor ve yayınlar, 1990 yılı (bibliyografyanın kapsadığı son yıl) itibariyle, 20 değişik ana grupta toplanabilecek "düzeye" ulaşıyor. Gerçekten, ilk yayınların yapıldığı yıllarda, Ülkemizde 27-30 bin ton dolaylarında olan, toplam turunçgil meyveleri üretimi, 1990 yılında 1.5 milyon ton dolaylarında gerçekleşirken; önceleri "birkaç" olan yayın sayısı da 800'lere (elde edebileceğimiz miktar olarak) yaklaşıyor. Yayınların kronolojik "ilk"lerinden sonra, içerikleri yanında sayısal "ilk"lerine baktığımızda "Çukurova"yı görüyoruz. Ziraat Fakültesinin üç "güzide" öğretim üyesi, "ilk üç sırayı paylaşıyor. "Yazar dizini" bölümü incelendiğinde görülebileceği gibi, bunlar "fazla mesai" alanlar değil, "fazla çalışma" yapanlar grubundan Araştırma gönüllüsü, çalışma arkadaşım ve sevgili dostum Prof. Dr. Önder TUZCU, değerli hocam Prof. Dr. Mithat ÖZSAN ile sayın Prof Dr. Ahmet ÇINAR'ın "elleri", "kalemleri" ve "beyinleri" "dert görmesin". Kendileri, naçizane benzetmemle, "turunçgil fedaileri"nin liderleridirler... Yayın çokluğu bakımından "ilk"lere göz attığımızda ise, "Zararlılar", "Bitki Besleme" ve "Virüs ve Virüs-benzeri Hastalıklar" adlarını verdiğimiz bölümler karşımıza çıkıyor. Gerçekten, bölümlerin kod numaralarının da gösterdiği gibi; öbürleri 35-65 arasında değişen sayıda, bunlarsa sırasıyla 130-85 ve 70 dolaylarında yayın içeriyorlar. Yani, "besleyip-büyütüp", "kurda kuşa" "yedirip-içirmeme" çabası ağır basıyor. Demek ki, yeme-içme-asalak ilişkisi, yalnız insan toplumuna özgü değil; bitki toplulukları için de "geçerli", böcek toplulukları için de. Tüm canlıların "doğa"sında var. Turunçgiller yetiştiriciliği ve yayınlarının zamansal ve sayısal akışına "kısaca" değindikten sonra; "turunçgiller"i "kendi haline" "bir kenara" bırakarak, "fazla uzatmadan" yazar ve yayınları"na, yani "bibliyografya 90"a dönelim. Eski tarihleri taşıyan yayınların giderek azalmaları, hatta çoğunun "mevcutlarının kalmaması"; kamu kurum ve kuruluşları ile kimi özel kuruluşların, zamanla, eleman, ödenek ve donanım yönünden çoğu eksikliklerini gidererek "altyapı"larını oluşturmaya başlamak suretiyle, "bilgi birikimi" düzey ve dönemlerine ulaşmaları; bunlara paralel olarak, yayının öneminin "anlaşılması" ve yazım ve basım teknolojisi"ndeki gelişmeler sonucunda, ortaya çıkan yayınların çoğalması; "bilgi-erişim" yönünden yeni kaynak arayışlarına gidilmesine neden olmuştur. Bu çerçevede değişik kuruluşlarca, farklı konularda "bibliyografya"lar yayınlanmasından "esinlenerek", turunçgiller üzerinde de "iletişim"i kolaylaştırmak amacıyla; "konu kuruluşu" olarak, mülga "Narenciye Araştırma Enstitüsü"nce, hem bir yayın "arşiv"i oluşturmak, hem de "bibliyografya" düzenlemek üzere, 1991 yılında, adları "Kurum ve Kuruluş Kısaltmaları" çizelgesiyle, doğrudan yayınlar üzerinde yer alan, 100 dolayında Kurum ve Kuruluşla yazışma yapılmıştır. Bibliyografya'nın materyalini, bu yazışmalar sonucu elde edilen 700 kadar "yayın"la, bu ve eldeki başka yayınların literatür listeleri taranarak çıkarılan 100 kadar "yayın adı" III
oluşturmuştur. Bibliyografyada başlıca olarak, araştırma sonuç raporları, lisans, yüksek lisans (master-ihtisas-uzmanlık), doktora ve doçentlik tezleri (yayınlanmış yada yayınlanmamış); yurtiçi ve yurtdışında gerçekleştirilen, bilimsel ve teknik kongre, simpozyum, tarım haftası, seminer gibi toplantılarda sunulan bildiriler; bilimsel inceleme ve teknik raporlar; bibliyografya, kitap, kitapcık, broşür, liflet (leaflet), teksir vb. yayınlar biraraya getirilmiştir. Yabancı dilde yapılan yayınlar "özgün (orginal) adlarıyla verilmiş, açıklamaları Türk diliyle yapılmıştır. Her yayın, ilke olarak, içerik, kapsam ve hacim gözetmeden, çıkarıldıkları dönem ve ortam bakımından, işlevlerinin önemine "binaen", "eşdeğer" olarak değerlendirilmiştir. Çoğu bibliyografya örneğinde olduğu gibi, "bizimki" de anadallar itibariyle bölümlere ayrılarak oluşturulmuş, ancak yayınlar, "literatür listesi" şeklinde sunulmayıp (ulaşılamayanlar dışında), altlarına "açıklama lar eklenmiştir. "Yayın tanıtımı" deyimini kullanabileceğimiz açıklamalarda, yayının kendisinde kullanılan "terim" ve "deyim"ler değiştirilmezken, "sözcük" ve ifadeler, "ortalama bir" turunçgilcinin, ziraatçının veya ilgilinin "anlayabileceği" şekilde, "yorumsuz", "öz", "özet" "abstract" olarak düzenlenmeye ve yazarlar arasında "kaçınılmaz" olan, ifade farklılığı giderilmeye çalışılmıştır. Bölümler oluşturulurken, elde edilebilen yayın sayıları dikkate alınarak, fazla "parçalama"dan "kaçınmak" amacıyla, birbirine yakın dalda "görülen"ler birleştirilmiştir (örneğin, "anaççoğaltma" gibi). Aynı bölüme "alınan" yayınlar, "yazar soyadı" sistemine, göre "alfabetik" olarak sunulmuştur. Bölümler, harflerle kodlanmış; yayınların "alfabetik sırası" bunlara eklenerek "her yayın" için, 4 haneli bir "kod numarası" (örneğin, A001; F155) oluşturulmuştur. Böylece bibliyografya, yaygın olarak kullanılan ve isimleri "İçindekiler" de topluca verilmiş bulunan disiplin dalı "ad"larını taşıyan 11 bölüm ile, bu dalların dışında kaldığı "düşünülen" yayınların toplandığı, "Diğer Konular" bölümü olmak üzere, 12 "yayın tanıtıcı bölüm" halinde düzenlenmiştir. Bibliyografyanın sonuna, 12 yayın tanıtıcı bölüm için, bir "yazar dizini" eklenmiştir. İster "bireysel", ister "ortak" çıkarılsın; ister birinci, ister sonuncu isim olsun, her yayının yazar ya da yazarları, soyadlarına göre alfabetik olarak sıralanmış olup, her birine "yayın tanıtıcı bölümler"deki; yayın kod numaraları "aktarılmıştır". Ayrıca, yayın tanıtıcı bölümlerden önce, bu bölümlerde yer alan ve "alıntı" yapılan dergiler ve kimilerinin kısaltmaları ile yayınları gerçekleştiren kurum ve kuruluşların kısaltma "notasyon"ları "liste"lenerek yerleştirilmiştir. Ülkemizdeki "turunçgil bahçe"leri ile "turunçgil tesisleri"ne, bunlarla da, "turunçgil endüstrisi"ne "ulaşılması" dileğiyle Yrd. Doç. Dr. Ali Yılmaz HIZAL Antalya, Kasım 2011 IV
TEŞEKKÜR Yazar, bibliyografya ve tüm hazırlık aşamalarında, fikir veren, görüş bildiren, destek veren, katkıda bulunan ve emeği geçen; adları aşağıda sunulan, bütün kişilere teşekkür eder: Bibliyografyanın gerekliliği, içerik, şekil ve bütünlüğü yönünden düşünce, görüş ve katkılarını esirgemeyen, yayın temini hususunda özel gayret gösteren ve bizi her aşamada destekleyen; Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Öğretim Üyelerinden Prof. Dr. Önder TUZCU; Bibliyografyanın ele alınması ve çalışmalarının başlatılması olanağını sağlayan Enstitünün eski müdürlerinden Merhum Necati ULUDAĞ; Bibliyografyanın şekil içerik ve kapsamı konularında fikir veren ve katkıda bulunan, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü emekli araştırıcılarından Doç. Dr. Macit ULUBELDE; Bazı yayın tanıtıcı bölümlerin metnine destek veren ve katkıda bulunan, Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsünün emekli araştırıcılarından (alfabetik sırayla) Dr. Şerif Ali AKTEKE; H. Yener APAYDIN; Türker GÖRAL; M. Özlem YALÇIN; Halen çalışmakta olan Dr. Ahmet ÖZKAN; Bilgisayar programlarına uyum, yazılım ve düzeltmelerinin gerçekleştirilmesi gibi işlemleri, istek, gayret ve özveriyle yürüten, Enstitü araştırıcılarından Fatma AKKAYA; tüm metnin bilgisayarda istek, sabır ve dikkatle ilk yazılımını yapan, Enstitü elemanlarından Aysel GÜLLÜ; yayınların arşivlenmesi ve metin düzeltilmesinde titizlikle yardımcı olan Naciye GÖKŞEN; bilgisayar yazılımını değiştiren, düzelteme ve ekleme yapan, Enstitü elemanlarından Gülcan ALDEMİR ve Aysel ÖZSOY bibliyografyanın her aşamasında maddi ve manevi destek ve katkılarını esirgemeyen, Enstitünün değerli yönetici ve araştırıcıları ile teknik ve idari elemanları; Bibliyografyanın "Yazar Dizini" bölümünde yer alan, rahmetli olmuş yada yaşamakta olan bütün kişiler ile, ilgili listede sıralanan kurum ve kuruluşlar ve Bibliyografyanın yayın ve yayımına yardımcı olup, destek sağlayan Bakanlık Müşavirlerinden Doç. Dr. Şahin ANIL... V
İÇİNDEKİLER Sayfa No BÖLÜMLER. 1-203 A- Genel. 1 B- Islah-Ekoloji.. 10 C- Anaç-Çoğaltma... 22 D- Yetiştirme Tekniği... 41 E- Bitki Besleme.... 53 F- Zararlılar.... 76 G- Hastalıklar. 106 H- İlaç Denemeleri... 121 I- Virüs ve Virüs-Benzeri Hastalıklar.. 131 J- Gıda Teknolojisi-Uçucu Yağlar... 151 K- Ekonomi-Ticaret... 164 L- Hasat-Depolama.. 178 M- Diğer Konular... 190 DERGİ KISALTMALARI... 204 KURUM VE KURULUŞ KISALTMALARI 206 YAZAR DİZİNİ. 207 VI
BİBLİYOGRAFYA A- GENEL A001 ANAMERİÇ, M. 1969. Turunçgiller ve Türkiye'de Turunçgil Ziraatı. T.B., Z.İ.G.M. Yayınları : D-144. Ankara. 35 s. Yayında, kısaca turunçgil türlerinin tarihçe ve anavatanlarına değinildikten sonra; Türkiye'deki durumuna geçilmiş; üretim ve ihracatına ilişkin rakamsal bilgiler verilerek, Akdeniz ülkeleri ile karşılaştırılmış; virüs hastalıklarının zararı belirtilmiş; maliyet hesaplamaları yapılmış; standard çeşitlere ilişkin, ayrıntılı tanımlamalara yer verilmiştir. A002 ANONİM. Tarihsiz. Citrus-Top Quality From Turkey-İGEME (Export Promation Center of Turkey). Ankara. pp: 8. Renkli fotoğraflarla tanıtıma yönelik olan yayında, Türkiye'nin turunçgil üretimine değinildikten sonra, turunçgil türleri itibariyle, önemli miktarlarda yetiştirilen çeşitler, ana hatlarıyla tanıtılmış; kısaca depolama, standardazisyon ve ambalajlama hususlarında bilgi verilerek, ihracatına geçilmiş; bu konuda yapılan kısa açıklamalar yanında, belli başlı ihracat firmalarının adresleri verilmiştir. A003 ANONİM. 1953.Birinci Narenciye Kongresinde Alınan Kararlar. T.V. Neşriyat ve Haberleşme Müdürlüğü. Sayı: 16. Ankara. 51 s. Yayında, aşağıda adı geçen dört ayrı komisyon halinde toplanan Birinci Narenciye Kongresinde alınan kararlar, bu komisyonlar itibariyle verilmiş olup; bunlardan üretim komisyonunca, yetiştirme teknikleri; mücadele komisyonunca, turunçgil bölgeleri itibariyle, başlıca zararlılar ve hastalıklar ile bunların mücadelesi; değerlendirme komisyonunca, hasat ve sonrası işlemler, tüketim, turunçgil teknolojisi, pazarlama ve taşımacılık hususları üzerinde durulmuş ve üretici birlikleri ve federasyonu kurulmasına ilişkin temennide bulunulmuş; teşkilatlandırma komisyonunca ise daha çok, krediler ve tarımsal sigorta konularına değinilmiştir. A004 ANONİM. 1968. Türkiye'de Turunçgiller. Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Piyasa Etüdleri No: 9. İstanbul. 55 s. Kitapçıkta, turunçgillere ilişkin genel bilgiler verildikten sonra, dünya ve Türkiye itibariyle üretim miktarları, tüketim durumu, maliyeti, fiyatlar ve standardizasyon ele alınmış; Türkiye'nin turunçgil ihracatı ve konuyla ilgili kuruluşlar sıralanmıştır. Daha sonra portakal, limon, mandarin, altıntop ve turunç türleri, ayrı ayrı olarak, yukarda ki başlıklara uygun bir şekilde incelenmiştir. A005 ANONİM. 1971. Narenciye Teknik Kongresi Dokümanı. T.M.M.O.B.-Z.M.O. İzmir. 1
A006 ANONİM. 1974. Bir Mandarin Bahçesinin Seçimi, Tesisi, Bakımı, Yıllara Göre Gübrelenmesi ve Hasadı ile İlgili Teknik Bilgiler. İzmir İli Teknik Ziraat Müdürlüğü, Meyvecilik- Gübreleme Sayı: 66. 11 s. Çiftçi broşüründe, Satsuma (Rize) mandarini yetiştiriciliği hususunda; bahçe yerinin seçimi, toprak ve suyun analizi, bahçe kurulması, budama, sulama ve metotları, gübreleme ve ağacın yaşı itibariyle verilecek gübre cins ve miktarları ile hasat konularında bilgiler verilmiştir. A007 ANONİM. 1985. Çukurova'da Portakal Tarımı. Köy Hizmetleri Tarsus Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları. Çiftçi Bülteni. Seri No: 5. Genel Yayın No: 120. Tarsus. Çiftçi bülteninde, portakalın toprak istekleri, bahçe yerinin seçimi ve hazırlanması; fidan dikimi, portakal çeşit özellikleri; gübreleme, sulama, hastalık-zararlıları ile mücadelesi konusunda bilgiler verilmiştir. A008 ANONİM. 1987. Ege Bölgesinde Satsuma Mandalini Yetiştirilmesi. Köy Hizmetleri Menemen Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları. Genel Yayın No: 148, Çiftçi Bülteni No: 27. Menemen. 12 s. Broşürde, Satsuma mandarininin Ege bölgesi için önemi vurgulandıktan sonra; iklim ve toprak istekleri, bahçe yeri ve anaç seçimi, fidan dikimi, çeşit özellikleri, gübrelemesi, sulaması, budaması ile hastalık ve zararlılarla mücadele gibi konularda, özet bilgiler verilmiştir. A009 ANONİM. 1989. Türkiye'de Turunçgiller Açısından Sorunlar Anketi ve Çözüm Önerileri (Narenciye Araştırma Enstitüsü ). TOK, 45: 23. Yayında, turunçgil yetiştiriciliğinin yaygın olduğu Adana, Antalya, Hatay, İçel ve Muğla Tarım İl Müdürlükleri nezdinde yapılan ankete göre: virüs ve virüs benzeri hastalıklardan temiz fidan elde edilememesi; hasat, ambalajlama ve pazarlama konularında yeterli organizasyona gidilememesi; toplu mücadele gerektiren durumlarda, bunun sağlanamaması; yetiştirme tekniklerine ilişkin konularda etkili olunamaması; turunçgil alanlarının sanayi ve turizm gibi sektörlere ve yeni yerleşimlere kayması; özellikle, dış pazarlara uygun yeni çeşitlerin ele alınmaması; bütün konularda giderlerin yeterince karşılanamaması gibi hususların, başlıca sorunlar olduğu belirlenmiş ve bunlara ilişkin çözüm önerileri verilmiştir. A010 ANONİM. 1990. Turunçgiller ve Subtropik Meyveler Semineri Notları. 19-23 Kasım 1990. Antalya. T.O.K.B., Narenciye Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Antalya. (Teksir). 211 s. Seminer notları niteliğindeki yayında, sırasıyla turunçgillerin üretimi, tüketimi, ticareti; tür ve çeşitlerin tanıtımı; virüs ve virüs-benzeri hastalıklardan temiz aşıgözü elde edilmesi; fidan üretimi; bahçe tesisi; sulama, toprak işleme; budama; bitki besleme; zararlılar, hastalıklar ve mücadelesi; biyolojik mücadele; bitki gelişmesini düzenleyicilerin kullanımı; hasat ve 2
depolama ile teknolojik değerlendirilmeleri gibi hususlar, ayrı yazarlarca ele alınmış ve bu konularda temel bilgiler verilmiştir. Subtropik meyve yetiştiriciliğinin önemi ve sorunlarına da yer verilen yayında ayrıca; yenidünya, trabzonhurması, pikan, avokado ve nar yetiştiriciliğine ilişkin bilgiler verilmiştir. A011 ATİLA, A.K. 1937. Narenciye Tarım ve Tekniği. Yeniyol Basımevi. Trabzon. 153 s. Ülkemizde yayınlanan ilk telif turunçgil kitabı niteliğindeki eser, dört bölüm halinde düzenlenmiş olup; birinci bölümde, sırasıyla, başlıca olarak iklim ve toprak istekleri, çoğaltma, anaç, dikim teknikleri ile, toprak işleme, gübreleme, sulama, dondan korunma, budama, türler itibariyle hasat, ambalaj ve botanik özellikleri üzerinde durulmuş; ikinci bölümde, sırasıyla portakal, turunç, mandarin, limon, tatlı limon, bergamot, ağaç kavunu, altıntop ve üç yapraklı ve çeşitleri ile bunların yetiştiriciliğine ilişkin özel bilgiler verilmiş; üçüncü bölümde, zararlı ve hastalıklar ile bunlarla mücadele yolları açıklanmış; dördüncü bölümde ise, kısaca teknolojik ürünlerin elde edilmesi hususu ele alınmıştır. A012 AYFER, M., S.İ REN, N. KILINÇER, T. GÜNEŞ. 1981. Sağlık Varlık Kaynağı Turunçgil. Pamukbank Tarım Dizisi: 6. İstanbul. 24 s. Broşürde, ana hatlarıyla, turunçgillerin iklim ve toprak istekleri, tür ve çeşit seçimi, bahçe kurma ve bakım işlemleri ile hasadı verilmiştir. A013 DOKUZOĞUZ, M. 1969.Ege Bölgesinde Satsuma Mandarini Yetiştiriciliği ve Bazı Sorunlar. İçinde: M.P.M. Seminerleri. Yaş Meyve ve Sebze İhracını Artırma İmkanları Semineri. İzmir Ticaret Odası, 3-7 Kasım 1969. İzmir. 14 s. Bildiride, Ege bölgesi ve özellikle İzmir ilinde, Satsuma mandarini yetiştiriciliğinin önemli sorunlarından bazılarının, anahatlarıyla ortaya konmasının amaçlandığı ifade edilmiştir. Metinde, yetiştirilen Satsuma çeşitleri ve anaçlara ilişkin bilgiler verilmiş virüs hastalıkları ve fidancılık gibi konularda, mevcut sorunlar üzerinde durulmuştur. A014 ER, C. 1983. Narenciye. Garanti Bankası Çiftçinin El Kitapları: 7. Marsan Matbaacılık Tesisleri. 32 s. Broşürde, turunçgillerin önemine değinildikten sonra, kullanım alanları, tür ve çeşitleri, Türkiye'deki üretim miktarları, iklim ve toprak istekleri, bahçe kurulması, bakım işlemleri, hastalık ve zararlıları, derimi, muhafazası, ambalajlanması ve pazarlanması hususlarında, özet bilgiler verilmiştir. A015 HAYIRLIOĞLU, S., B. TOPRAK. 1981. Turunçgil Yetiştiriciliğini Geliştirme Konusunda Meyseb Çalışmaları. İçinde: Akdeniz Bölgesi Bahçe Bitkileri Yetiştiriciliğinde Sorunlar, 3
Çözüm Yolları ve Yapılması Gereken Araştırmalar Simpozyumu. 9-13 Nisan 1979. İncekum- Alanya. TÜBİTAK Yayınları No. 501.TOAG Seri No. 99. Ankara. s: 199-227. Bildiride, Meyve ve Sebze İhracatını Geliştirme Projeleri (MEYSEB) nin hazırlanışı, geçirdiği evreler ve son durumdaki teşkilatı ile işleyişi konusunda açıklamalarda bulunulmuş ve yayım alanında yapılan çalışmalara değinilmiştir. Bunların yanında, fidancılık, yeni bahçe tesisi, işletme ve bakım işlemleri gibi hususlardaki kredi uygulamaları açıklanmış ve karşılaşılan güçlük ve darboğazlar dile getirilmiştir. Yayının sonunda, konu üzerindeki soru ve cevaplar yer almaktadır. A016 HIZAL, A.Y. 1986. Finike ve Yöresinde Turunçgil Yetiştiriciliğinin Sorunları. İçinde: Tarım Haftası. 17-21 Şubat 1986.Antalya. Akd.Ü.Z.F. Antalya. s: 34-47. Bildiride, başlıca bölgeler ve türler itibariyle Türkiye; yıllar ve türler itibariyle Antalya; türler ve ağaç sayılarıyla birlikte, Finike ve Kumluca'nın turunçgil üretim durumu verilmiş ve adı geçen ilçeler yönünden çeşitler ele alınmıştır. Sorunlar bakımından yörenin gösterdiği özellikler, bahçe tesisi sırasında, bahçelerin bakımı esnasında ve derim ve sonrasında gibi, ana başlıklar altında irdelenmiş ve bu konulara ilişkin öneriler sıralanmıştır. A017 HIZAL, A.Y. 1987. Antalya Yöresi Turunçgil Yetiştiriciliği ve Özellikleri. Derim, 4 (3): 126-140. Yayında, Türkiye'nin Turunçgil üretim durumuna, bölgeler ve Akdeniz bölgesindeki iller itibariyle kısaca değinildikten sonra; Antalya iline geçilmiş, son on yıldaki gelişmeler ele alınmış ve bu çerçevede; ilçelerin ayrı ayrı son durumları ile, yetiştirilen tür ve çeşitlere ilişkin bilgiler verilmiştir. İldeki Turunçgil bahçelerinin özellikleri incelerek; kuruldukları arazi, dikim aralıkları, anaç, fidan kaynağı, çeşit seçimi gibi hususlar yanında; gübreleme, sulama, toprak işleme, budama, tarımsal mücadele gibi kültürel işlemlerin nitelikleri hakkında görüşler bildirilmiştir. Hasat, ambalajlama, muhafaza ve işleme sanayii yönünden, yörenin durumunun gözden geçirildiği yayında; ekonomik analize geçilerek, fiyatlar ve ihracat konuları üzerinde durulmuştur. A018 HIZAL, A.Y., H.Y. APAYDIN, M.Ö. YALÇIN. 1990. Türkiye'de Turunçgil Yetiştiriciliğinin Sorunları ve Çözüm Yolları. İçinde: Türkiye Ziraat Mühendisliği 3. Teknik Kongresi. 8-12 Ocak 1990, Ankara. s: 376-383. Yayında, Türkiye Turunçgil yetiştiriciliğinin dünyadaki yeri ve Türkiye'deki durumuna kısaca değinildikten sonra, sorunları; bahçe kuruluşu sırasındakiler (ekolojik yerleşim, sertifikalı fidan, derin dikim, dikim aralıkları), yetiştirme teknikleri uygulamasındakiler (budama, gübreleme, sulama, toprak işleme, hastalık ve zararlılar, bitki gelişmesini düzenleyiciler), teknolojik olanlar ve pazarlama zincirindekiler (derim, ambalajlama, muhafaza, fiyat istikrarsızlıkları) gibi başlıklar altında irdelenmiş ve bu sorunların çözümüne ilişkin görüşler, maddeler halinde verilmiştir. 4
A019 HIZAL, A.Y., M. ULUBELDE. 1989. Turunçgiller (Narenciye) Tarımında Yeni Araştırma Sonuçları. içinde: K.ÇAĞLAYAN (Derleyen). Türkiye'nin Tarımsal Üretimi ve Bu Üretimin 1992 Yılından Sonra Avrupa Topluluğuna Sürüm Şansı Semineri. 2-3 Ekim 1989, Bornova- İzmir. Ege Ü.Z.F. Tarım Ekonomisi Bölümü, Bornova-İzmir. s: 236-266. Yayında, son yıllarda turunçgiller konusunda Türkiye'de elde edilmiş olan araştırma bulgularından, doğrudan üretime dönük olanları; ekoloji, ıslah, yetiştirme tekniği, bitki besleme, hasat ve sonrası işlemler, tarım ürünleri teknolojisi, bitki koruma, ekonomi ve pazarlama adlı, ana başlıklar altında sunulmuş ve bu konulara ilişkin olarak, seminerde yapılan tartışmalara yer verilmiştir. A020 KARAKIR, M.N. 1983. Turunçgiller. Ege Ü.Z.F., Bahçe Bitkileri Bölümü. Bornova-İzmir. 30 s. Seminer notları niteliğini taşıyan yayında, turunçgillerin anavatanı ve Ülkemizdeki üretimi üzerinde durulduktan sonra; mandarinler ele alınmış, gruplar itibariyle mandarinlere ilişkin bilgiler verilmiş; daha sonra, turunçgillerin ekolojik istekleri ile sulama, toprak işleme, gübreleme ve budama gibi kültürel işlemlere ilişkin açıklamalarda bulunulmuştur. A021 MENDİLCİOĞLU, K., İ.KARAÇALI. 1981. Mandarin Yetiştiriciliği ile İlgili Sorunlar. İçinde: Akdeniz Bölgesi Bahçe Bitkileri Yetiştiriciliğinde Sorunlar, Çözüm Yolları ve Yapılması Gereken Araştırmalar Simpozyumu. 9-13 Nisan 1979. İncekum-Alanya. TÜBİTAK Yayınları No: 501, TOAG-Seri No: 99. Ankara. s: 228-247. Bildiride, mandarin üretim ve buna bağlı olarak tüketiminin artış nedenleri anlatılmış; Türkiye, özellikle Ege bölgesi üretim ve dışsatım miktarları verilmiş ve önemli sorunları üzerinde durulmuştur. Sorunlar arasında, ekolojik koşullara uygun çeşit seçimi, anaç seçimi, fidan temini, kültürel işlemler, hasat ve pazarlama gibi faktörlerin önem kazandığı vurgulanmıştır. Yayının sonunda, konuya ilişkin soru ve cevaplar yer almaktadır. A022 ÖZBEK, S. 1966. Turunçgil Meyveleri. H.H.HUME 1957'den çeviri. Ank. Ü.Z.F. Yayınları: 265, Yardımcı Ders Kitabı: 92. Ankara. 462 s. ABD'de Turunçgil yetiştiriciliğinin ele alındığı bir yayının çevirisi olan kitapta; sırasıyla Turunçgil meyvelerinin ekonomik önemi, akrabalarının botaniği, üç yapraklı ve melezleri, başlıca türler ve bunlara ilişkin çeşitlerin özellikleri; turunçgillerin ıslahı, çoğaltılması, belli başlı anaçları, toprak istekleri, bahçe tesisi, toprak işleme metotları, gübreleme, sulama, don ve buna karşı alınacak tedbirler, budama, hasat ve sonrası işlemler; ABD' deki pazarlama ve satış metotları; Turunçgil zararlıları, hastalıkları ve bunların mücadelesi ile biyolojik mücadele hususlarında, geniş ve ayrıntılı bilgiler verilmiştir. A023 ÖZÖLÇÜM, Ü., S. ŞENER. 1988. Ege Bölgesinde Satsuma Mandalini Yetiştirilmesi. T.O.K.B., Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Genel Yayın No: 148, Çiftçi Bülteni No: 27. Menemen. 9 s. 5
Liflet biçimindeki yayında, Satsuma mandarinin Ege bölgesi için önemi vurgulanmış, iklim ve toprak istekleri, bahçe yeri ve anaç seçimi ve fidan dikimi gibi hususlarda bilgi verilerek; çeşit özellikleri üzerinde durulmuş, gübreleme ve sulama konularında, ayrıntılı açıklamalara yer verilmiş; budamaya kısaca değinilerek, hastalık ve zararlılar yönünden ilgililere danışılması önerilmiştir. A024 ÖZSAN, B. 1967. Türkiye de Turunçgil Ziraatı. T.B. Teknik Kitap, D-111. Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü. Antalya. 283 s. Kitapta, turunçgillerin ekolojik istekleri, turunçgil fidanı yetiştiriciliği, bahçe kurma tekniği, ekonomik öneme sahip tür ve çeşitler, kültürel ve teknik işlemler ile meyvelerin pazara hazırlanması ve değerlendirilmesi, konularına ilişkin ayrıntılı bilgiler verilmiş; önemli hastalık ve zararlılar, fizyolojik düzensizlikler ve don zararları hususlarında açıklamalarda bulunulmuş ve bunlara karşı alınacak önlemler sıralanmış; ayrıca kitabın sonuna, yetiştiricilerin başarı sağlamaları için gerekli görülen, 11 maddelik öğüt bölümü eklenmiştir. A025 ÖZSAN, M. 1964. Dünya Turunçgil Ziraatında Türkiye'nin Yeri ve Üzerinde Öncelikle Durulması Gereken Başlıca Problemlerimiz. T.M.M.O.B.-Z.M.O. Yayınları. Sıra No: 15. Ankara. 16 s. Yayında, turunçgillerin anavatanı, yayılışı ve tarihçesi ele alınmış, üretim ve tüketim yönünden dünya ve Türkiye turunçgil tarımına ilişkin bilgi verilmiştir. Bu tarım kolunda çeşit seçimi, aşı gözü seleksiyonu, anaç seçimi, gübreleme, virüs hastalık ve nematodları üzerinde, öncelikli olarak durulması gerektiği vurgulanmıştır. A026 ÖZSAN, M. 1969. Turunçgil Yetiştiriciliğimiz ve Problemleri. İçinde: Meyveciliğimizin Geliştirilmesi ve Ürünlerinin Değerlendirilmesi ile İlgili Problemler ve Bu Maksatla Yapılması Gerekli Araştırmalar Simpozyumu. 28-30 Haziran 1967. TÜBİTAK TOAG s: 55-75. Bildiride, kısa bir giriş yapılarak, turunçgiller yetiştiriciliğinin ekoloji ile ilişkisine değinilmiş, türler itibariyle Türkiye'nin bölgesel yapısı incelenmiş; belli başlı turunçgil üreticisi ülkelerin, çizelgeler kullanılarak üretim ve tüketimleri Ülkemizle karşılaştırılmıştır. Daha sonra, Türkiye turunçgil tarımının, üzerinde önemle durulması gereken sorunları ele alınarak; çeşit seçimi, aşıgözü seleksiyonu, anaç seçimi gibi temel hususlarla; gübreleme, virüs hastalıkları ve nematodlar gibi, teknik hususlar üzerinde açıklamalarda bulunulmuştur. A027 ÖZSAN, M. 1972. Turunçgiller Tarımımızın Geleceği Üzerinde Bir Araştırma. Ank.Ü.A.Z.F.Yıll. - 1971, 2 (1-2): 1-36. Yayında, istatistik veriler, üretim ve tüketim eğilimlerinden elde edilen projeksiyonlar ve çeşitli literatür kaynaklarından yararlanılarak, turunçgiller tarımımızın geleceği yönünden fikir üretilmiş olup; üretimin artırılmasında olağanüstü bir potansiyel bulunduğu; kaliteli ihracat için standardların gözden geçirilmesi gerektiği; tutulan çeşitlerin, uygun ekolojilerde yetiştirilmesinin zorunluluğu; uygun bir üretim politikası güdülmesi; ihracatın teşvik edilmesi 6
ve etkin bir pazarlama organı kurulması;dünya tüketim açığının dikkate alınarak, limon üretimine ağırlık verilmesi; meyve suyu üretiminin önem kazanacağının dikkate alınması; Doğu Avrupa ülkelerine ihracat için, gerekli çabaların harcanması gibi konularda; geleceğe dönük olarak, önlemler alınması ve girişimlerde bulunulması gerektiği vurgulanmıştır. A028 ÖZSAN, M. 1981. Akdeniz Bölgesi Turunçgiller Yetiştiriciliğinin Ana Sorunları. İçinde: Akdeniz Bölgesi Bahçe Bitkileri Yetiştiriciliğinde Sorunlar, Çözüm Yolları ve Yapılması Gereken Araştırmalar Simpozyumu. 9-13 Nisan 1979, İncekum-Alanya. TÜBİTAK Yayınları No: 501. TOAG Seri No: 99. Ankara. s: 175-198. Bildiride, Turunçgil yetiştiriciliği yönünden Ülkemizde önemli bir potansiyel bulunduğu vurgulanmış ve bu potansiyelden yararlanma yoluna giderken, aşağıda sıralanan önemli sorunların dikkate alınması gerektiği ifade edilmiştir. En önemli sorun olarak; çeşit seçimi, anaç seçimi, aşı gözü seleksiyonu, fidancılık, bahçe tesisi, derin dikim, drenaj, dikim aralıkları, gübreleme, virüs ve benzeri hastalıklar ile muhafaza ve pazarlama, ele alınmış ve herbiri hususunda ayrı ayrı açıklamalarda bulunulmuştur. Yayınının sonunda, konu üzerindeki soru ve cevaplar yer almaktadır. A029 ÖZSAN, M. 1981. Turunçgiller Konusundaki Bildirilerin Değerlendirilmesi. İçinde: Akdeniz Bölgesi Bahçe Bitkileri Yetiştiriciliğinde Sorunlar, Çözüm Yolları ve Yapılması Gereken Araştırmalar Simpozyumu. 9-13 Nisan 1979, İncekum-Alanya. TÜBİTAK Yayınları No: 501. TOAG Seri No: 99. Ankara. s: 999-1006. Yayında, Simpozyum süresince turunçgiller üzerine sunulan bildiriler topluca değerlendirilerek, Ülkemizde turunçgil yetiştiriciliği yönünden büyük bir potansiyel bulunduğu ve bu avantajın vakit geçirilmeden kullanılması gerektiği vurgulanmıştır. Bu arada, çeşit seçimi, anaç, aşıgözü seleksiyonu, fidan yetiştiriciliği, yetiştirme teknikleri ve özellikle gübreleme; mekanizasyon, hastalık ve zararlı kontrolu, biyolojik mücadele ile muhafaza ve pazarlama konularına ağırlık verilerek, bu alanlarda ilgili kişi ve kuruluşlarca işbirliği ve koordinasyona gidilmesi zorunluluğu üzerinde durulmuştur. A030 ÖZSAN, M. 1986. Türkiye Turunçgil Yetiştiriciliğinin Dünyadaki Yeri ve Turunçgil Tarımımızın Sorunları. İçinde: Tarım Haftası. 17-21 Şubat 1986. Antalya. Akd. Ü.Z.F. Antalya. S: 22-33. Bildiride, turunçgil meyvelerinin avantajlı özellikleri anlatılmış, daha sonra üretim yönünden, Türkiye'nin dünyadaki yeri yorumlanmış ve dünya Turunçgil ticareti üzerinde durularak, Ülkemizin durumu ele alınmıştır. Türkiye turunçgil yetiştiriciliğine ilişkin kısa bilgiler verilerek, başlıca sorunların toprak ve taban suyu, iklim olayları, sağlıklı aşı gözü temini, anaç, yıllık bakım işlemleri, hasat, pazarlama ve ihracat konularında yoğunlaştığı ifade edilmiş ve çözüm önerileri verilmiştir. 7
A031 ÖZSAN, M., M. ANAMERİÇ, E. ALTAN. Tarihsiz. Turunçgil Tarımımızın 1965'den 2000 Yılına Kadar Gösterebileceği Gelişme ve İcra Programı Raporu. T.B. (Yayınlanmamış ). 37 s. Raporda, Türkiye turunçgil yetiştiriciliğinin o tarihlerdeki durumu ele alınarak; üretim miktarı, yetiştirme teknikleri, dünya üretim, tüketim, ithalat ve fiyatları, çizelgelerle desteklenerek incelenmiş; Türkiye talep projeksiyonu çıkarılmış ve bu talebin karşılanması doğrultusunda; alınması gereken teknik önlemlerle, değerlendirme, fiyat politikası, kredi durumu, çiftçinin teşkilatlandırılması ve tarım hizmetlerinin iyileştirilmesi gibi hususlarda açıklamalarda bulunulmuş; Türkiye'nin ithalat ve ihracat projeksiyonları çizelgelerle sunularak; bunların gerçekleşmesi yönünden, yapılacak yatırımlar ve alınacak önlemlerle, elde edilecek katma değer konusunda bilgilere yer verilmiştir. A032 SAYLAM, B. (Ed.). 1988. Turunçgil Yetiştiriciliği. T.O.K.B. Narenciye Araştırma Enstitüsü. Çiftçi-Üretici Yayınları. Genel No: 276, Seri No: 11. Ankara. 40 s. Broşürde, önemli turunçgil çeşitleri ve özelliklerine ilişkin kısa bilgiler verildikten sonra, iklim ve toprak istekleri üzerinde durulmuş, özet olarak fidan yetiştiriciliği anlatılmış, bahçe kurulması sırasında dikkat edilecek hususlar hakkında açıklamalarda bulunulmuş; budama, toprak işleme, sulama, gübreleme ile hastalık ve zararlılar gibi teknik işlemler ele alınmış, bitki gelişmesini düzenleyiciler (hormonlar)'in kullanımı ve derim (hasat) konuları işlenmiştir. A033 TUZCU, Ö. 1990. Türkiye de Yetiştirilen Başlıca Turunçgil Çeşitleri (Main Citrus Varieties Cultivated in Turkey). (Varietes d'agrumes Cultivees en Turquie). Akdeniz İhracatçı Birlikleri Yayınları. Mersin. 71 s. Türkçe, İngilizce ve Fransızca olarak ayrı ayrı kaleme alınan yayında, 11 mandarin, 13 portakal, 11 limon, 5 altıntop ve 1 turunç olmak üzere, toplam 41 Turunçgil çeşidine ilişkin; çoğunun çeşitli pozisyonlarda çekilmiş renkli meyve fotoğraflarıyla destekli olarak, meyvelerin pomolojik özellikleri, ağaç özellikleri, olgunluk zamanı, ticari özellikleri ve ticari durumu ile, ekolojik istekleri hususlarında, açıklamalarda bulunulmuştur. A034 ULUBELDE, M. 1982. Mediterranean Mandarin. in: Eds.C. HACKETT and J.CAROLANE. Edible Horticultural Crops: A Compendium of Information on Fruit, Vegetable, Spice and Nut Species. Part I, Section 4. Crop number: 585. p. 132. Yayında, Yerli mandarin (Akdeniz mandarini)'in botaniği, ekolojisi, kullanım alanları, agronomisi, depolama ve ambalajlanması, hastalık ve zararlıları ile başlıca üretim yerlerine ilişkin özet bilgiler verilmiştir. A035 ULUBELDE, M. 1990. Satsuma Mandarini (Citrus unshiu Marc.) Yetiştiriciliği. Tarımsal Araştırmaları Destekleme ve Geliştirme Vakfı. Yayın No: 21. Yalova. 64 s. Yayında, kısa bir girişten sonra, Satsuma mandarininin tarihçesi ve çeşitlerinin gelişimi, sistematikteki yeri, botanik özellikleri, yetiştiriciliği yönünden istekleri ve anaçları hakkında 8
bilgi verildikten sonra; bahçe tesisi, yıllık bakım işlemleri ve bu işlemler içersinde: gübreleme, yaprak örneklerinin alınması, toprak örneklerinin alınması makro ve mikro element noksanlıkları ve bunların giderilmesi konusuna ayrıntılı girilmiş; hasat ve sonrası işlemler, hastalık ve zararlılar ile bunların mücadeleleri hususlarında açıklamalarda bulunulmuştur. A036 YEN, A.S. 1953. Antalya Bahçe Kültürleri İstasyonunun 15/12/952 Tarihinde Mersin'de Toplanan Birinci Narenciye Kongresi'ne Sunduğu Etüd ve Deneme Neticeleri. T.V., Neşriyat ve Haberleşme Müdürlüğü. Sayı. 696. Ankara. 79 s. Yayın, esas itibariyle, Birinci Narenciye Kongresine sunulan bir rapor durumunda olup; Türkiye'nin değişik ekolojik yörelerinin, Turunçgil yetiştiriciliği yönünden özellikleri incelenmiş; bahçe tesisi, sulama, gübreleme, toprak işleme gibi kültürel tedbirlerin, uygulanma şekli ele alınmış ve bu konularda alınması gereken önlemler belirtilmiştir. Ayrıca, yukarda ki konularda İstasyonda yapılan çalışmalara değinilmiş ve elde edilen bulgulara yer verilmiştir. 9
B- ISLAH-EKOLOJİ B001 AK, O. 1977. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Turunçgil Deneme Bahçesinde Yabancı Çeşitlerin Ekolojiye Uygunlukları Üzerinde Pomolojik Araştırmalar. Çuk.Ü.Z.F. Bahçe Bitkileri Yetiştirme ve Islahı Bölümü. (Lisans tezi, yayınlanmamış) Adana. 30 +? s. Tez çalışmasında, bazı yabancı turunçgil çeşitlerinin, pomolojik özelliklerinin yardımıyla Çukurova ekolojik koşullarına uygunluklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Adana'da yürütülen pomolojik analizler sonunda; ele alınan portakal, altıntop, limon, mandarin ve tanjelo çeşitlerinin durumları ortaya konularak; bunların, daha ayrıntılı çalışmalar için, kaynak oluşturabileceği ifade edilmiştir. B002 ANONİM. Tarihsiz. Akdeniz Bölgesinde Yetiştirilen Mandarin Çeşitlerinin Değişik Ekolojik Şartlar Altında Gösterdikleri Özellikler. TÜBİTAK Bilgi Profili No. 12. Ankara. 7 s. Bir araştırma sonuç raporundan ayrıca derlenen ve 1970' li yılların başında çıkarıldığı tahmin edilen yayında; Satsuma, Klemantin ve Yerli mandarin ele alınarak, bunların Akdeniz bölgesindeki değişik yörelerde gösterdikleri pomolojik özellikler üzerinde durulmuş ve sonuçlar topluca değerlendirilmiştir. B003 BAHÇECİOĞLU, H.R., B. ÖZSAN, B. BÜLBÜL, E. ÖNCEL. 1960. Melezleme Yolu ile Hibrit Elde Edilmesi. Turunçgiller Araştırma Enstitüsü (Rapor). Antalya. içinde: Anonim. 1983. Ziraat İşleri Genel Müdürlüğü Araştırma Özetleri (1926-1982). Cilt 1. T.O.B., Z.İ.G.M., Araştırma Daire Başkanlığı, Yayın No: 6. Ankara. S: 5. Mevcutlardan üstün kaliteli bir turunçgil çeşidi elde etmek üzere, değişik çeşitlerle yapılan melezlemeler sonunda; ümitvar üç hibrit elde edilmiş, ancak ekonomik anlamda bir üretime alınamamıştır. B004 BOSTANCI, Ş. 1978. 1977-1978 Yılında Bazı Yerli ve Yabancı Orijinli Nüseller Portakal Çeşitlerinin Adana Koşullarında Gösterdikleri Bitkisel ve Pomolojik Özellikler Üzerinde Araştırmalar. Çuk.Ü.Z.F. Bahçe Bitkileri Yetiştirme ve Islahı Bölümü (Lisans tezi, yayınlanmamış). Adana. 14 +? s. Tez çalışmasında, bazı nüseller portakal çeşitlerinin, bitkisel ve pomolojik özelliklerinden yararlanılarak, Adana koşullarına uygunluk durumlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 1977-1978 mevsiminde, Adana koşullarında yürütülen çalışmalar sonunda; nüseller Biondo Riccio, Pineapple ve Yafa çeşitlerinin, Bölge için en uygun çeşitler olduğu ifade edilmiştir. B005 CAN, C., N.K. KOÇ, A. ÇINAR. 1988. In Vitro Doku Kültürü Teknikleri Kullanılarak Turunçta (Citrus aurantium L.) Zamklanma Hastalığı Etmenine (Phytophthora citrophthora Sm.Sm.L.) Dayanıklı Bitkiler Elde Etme Olanaklarının Araştırılması. İçinde: V. Türkiye 10
Fitapatoloji Kongresi. 18-21 Ekim 1988, Antalya. TÜBİTAK (TOAG)-T.F.D. Bildiri Özetleri. s: 98. Bildiri özetinde, doku kültürü yöntemleri kullanılarak Zamklanma hastalığına dayanıklı turunç bireyleri elde edilmesinin amaçlandığı belirtilmiştir. Kallus ve hücre kültürleri üzerinde yapılan çalışmalar sonunda; yeni bireylerin elde edilebilmesi için, uygun bitki dokularıyla, bitki gelişmesini düzenleyiciler (hormon) ve konsantrasyonları ortaya konmuş, köklendirme ve kültüre alınma ortamları belirlenmiş; hastalık etmeni mantarın, % 50 kültür filtratı konsantrasyonundan sonra, kallus ağırlığı ve somatik embriyogenesis oranında azalmaya yol açtığı ifade edilmiştir. B006 COŞKUN, M. 1977. Bazı Nusellar Limon Çeşitleri Üzerine Bir Araştırma. Çuk.Ü.Z.F. Bahçe Bitkileri Yetiştirme ve Islahı Bölümü (Mezuniyet tezi, yayınlanmamış). Adana. 19 +? s. Tez çalışmasında, pomolojik analizler yapmak suretiyle, Çukurova ekolojik koşullarına uyabilecek limon çeşitlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Limon çeşitleri üzerinde Adana' da yapılan çalışmalar sonunda; sırasıyla Lisbon, Lamas, İtalyan, Molla Mehmet, Demre Dikensiz, Lunario, Villafranca, Di Spina gibi çeşitlerin, yetiştiricilik yönünden uygun oldukları ifade edilmiştir. B007 ÇINAR, A. 1976. Phytophthora citrophthora (Smith ve Smith) Leonian Fungusuna Karşı Dayanıklı Turunçgil Türlerinin Araştırılması. Çuk.Ü.Z.F.Yıll.-1974., 5 (1-2): 111-116. Çalışmada, Akdeniz bölgesinde yetiştiriciliği yapılan turunçgil çeşitlerinin, P.citrophthora mantarına karşı gösterdikleri dayanıklılığın belirlenmesi amaçlanmıştır. Turunç üzerine aşılı ağaçların, anaç ve kalemlerine yapılan yapay bulaştırmalar sonucu oluşan, renklenme alanlarının ölçümüne dayandırılan değerlendirmelerde; turuncun en dayanıklı olduğu, bunu mandarinin izlediği, daha sonra ise bunları, portakal ve limonların takip ettiği ve tür içinde çeşitler arası farklılıklar belirlendiği ifade edilmiştir. B008 ÇINAR, A. 1988. Türkiye Turunçgil Aşıgözü Sertifikasyon Programı ve Sorunları. İçinde: V. Türkiye Fitapatoloji Kongresi, 18-21 Ekim 1988. Antalya. TÜBİTAK (TOAG)-T.F.D. Bildiri Özetleri. s: 30. Bildiri özetinde, turunçgil tarım teknolojisi yüksek ülkelere göre, Türkiye'deki verim düşüklüğü nedenlerinden en önemlisinin, virüsten temiz aşıgözü üretim programının henüz gerçekleştirilememiş bulunması olduğu; bunu gerçekleştirmek üzere, bazı kuruluşlar arasında son zamanlarda kurulmuş bulunan işbirliğinin, yetiştiricilerce de benimsenmesi ve yetiştiricilerin, turunçgiller bazında birlikler oluşturarak, sorunlarına fidan üretiminden meyve pazarlamaya kadar, bir bütünlük içersinde çözüm araması gerektiği ifade edilmiştir. B009 ÇINAR, A. 1991. Türkiye Turunçgil Çeşit Islah Programı. İçinde: Türkiye 1. Fidancılık Simpozyumu, 26-28 Ekim 1987. Tokat. TÜBİTAK (TOAG)-Cum.Ü.T.Z.F. T.K.B. Yayını. Ankara. s: 285-291. 11
Metinde, Ülkemizde uzun yıllardan beri bir türlü uygulanamayan, Turunçgil Çeşit Islah Programının, 1982 yılında Tarım Orman Bakanlığı ile, Ç.Ü. Zİraat Fakültesi arasında yapılan bir protokolla, tekrar gündeme getirildiği belirtilerek; turunçgil endüstrisini olumsuz etkileyen ve kimyasal ilaçlarla mücadelesi yapılamayan, virüs ve virüs-benzeri hastalıklardan temiz aşı gözü elde edilmesinin planlanmış olduğu; seçilmiş aday ağaçlardan; nüseller embriyoni, termoterapi, sürgün-ucu aşılama, diğer doku kültürü teknikleri gibi arındırma işlemleri ile; biyolojik indeksleme, seroloji, elektroforez, kültüre alma gibi kontrol işlemlerini yapmak üzere; Çukurova Üniversitesinde çalışan Turunçgil Araştırma Grubunun, yeterli bilgi ve deneyime ulaştığı; 1988 yılında başlatılacak çalışmalarla, 2 yıl sonra, ilk temiz aşıgözlerinin üreticilere sunulacağı ifade edilmiştir. B010 ÇINAR, A., M. GÜLLÜ. 1988. Türkiye Turunçgil Çeşit Islah Programında Yer Alan Aday Ağaçlarda Virüs ve Virüs Benzeri Hastalıklara İlişkin İlk Bulgular. İçinde: V. Türkiye Fitapatoloji Kongresi, 18-21 Ekim 1988. Antalya. TÜBİTAK (TOAG)- T.F.D. Bildiri Özetleri. s: 52. B011 ÇINAR, A., Ö. TUZCU. 1976. Resistance Study of the Citrus Rootstocks to Phytophthora citrophthora (Smith and Smith) Leonian-II The use of New Method in Selecting Resistant Citrus Rootstocks to Phytophthora citrophthora (Smith and Smith) Leonian. J.Turkish Phytopath., 5 (2-3): 99-104. Çalışmada, turunçgil anaçlarının Kök Çürüklüğü hastalığına dayanıklılık durumlarının belirlenmesi yönünden, yeni bir metodun etkinliğinin belirlenmesi amaçlanmıştır. 14 değişik turunçgil anacına, hastalığın yapay olarak bulaştırılması ve ortaya çıkan yaraların iç ve dış kısımlarının, en ve boy ölçümleri ile yaraların, en ve boylarının iç ve dış çap ölçümlerinin; ayrı ayrı ve topluca değerlendirmelerinin, hastalığa dayanıklılığı ifade edebildiği belirtilmiş ve denemeye alınan bütün anaçların; en dayanıklıdan (Carrizo sitranjı), en duyarlıya (Savage sitranjı) doğru sıralamaları verilmiştir. B012 DOKUZOĞUZ, M., İ. KARAÇALI. 1972. Balçova, Gümüldür ve Bornova Bölgelerinde Satsuma Mandarininin Pomolojik Özellikleri Üzerinde Karşılaştırmalı Araştırmalar. Yalova B.K.A.E.M. Derg., 5 (3-4):7-24. Çalışmada, değişik Satsuma üretim bölgelerinde oluşan pomolojik özelliklerin, karşılaştırılmalı olarak belirlenmesi ve değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Üç değişik bölgeden alınan, Owari çeşidine ilişkin yaprak ve meyve örneklerinde yapılan değerlendirmeler sonunda; Bornova ve Gümüldür bölgelerindeki yaprak büyüklüklerinin eşit, Balçova'dan alınanların ise, daha küçük olduğu; Gümüldür'den alınan meyvelerin basık, Bornova'dakilerin ise, yuvarlak; Balçova'dakilerin ikisi arasında bir şekil gösterdiği; meyve ağırlığı yönünden, bölgeler arasında fark görülmediği; Bornova meyvelerinde kabuğun daha kalın; Gümüldür meyvelerinde, meyvesuyu miktarının, daha yüksek; suda çözünebilir kuru madde ve asit miktarlarının, düşük olmakla birlikte, bunların oranının, daha yüksek bulunduğu ifade edilmiştir. 12
B013 DUMAN, T. 1978. 1976-1977 Yılında Yabancı Kökenli Bazı Turunçgil Tür ve Çeşitlerinin Adana Koşullarında Gösterdikleri Bitkisel ve Pomolojik Özellikler. Çuk.Ü.Z.F. Bahçe Bitkileri Yetiştirme ve Islahı Bölümü (Lisans tezi, yayınlanmamış). Adana. 32 +? s. Tez çalışmasında, bazı yabancı kökenli turunçgil çeşitlerinin, bitkisel ve pomolojik özelliklerinden yararlanılarak, bölgeye uygun olanlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 1976-1977 mevsiminde, Adana'da yürütülen çalışmalar sonunda; ele alınan çeşitlerden Prior Lisbon ve Limoneira 8 A limonları; Olinda Valencia ve Frost göbekli portakalları; Kinnow mandarini ve J.B.C. 430 Marsh ile Redblush altıntoplarının, bölgeye uygun bulundukları ifade edilmiştir. B014 ERGÖRÜN, A. 1978. 1977-1978 Yılında Yabancı Kökenli Bazı Turunçgil Tür ve Çeşitlerinin Adana Koşullarında Gösterdikleri Bitkisel ve Pomolojik Özellikler. Çuk.Ü.Z.F., Bahçe Bitkileri Yetiştirme ve Islahı Bölümü (Lisans tezi, yayınlanmamış). Adana. 80 +? s. Tez çalışmasında, yabancı kökenli bazı turunçgil çeşitlerinin, bitkisel ve pomolojik özelliklerinden yararlanarak, bölgeye uygunluk durumlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 1977-1978 ürün mevsiminde, Adana koşullarında yürütülen çalışmalar sonunda; Shamouti, Salustiana ve Mars Early Sweet portakalları; Cascade Eureka (N), Carves Lisbon ve Frost Eureka limonları, Davis Seedless ve Frost Marsh altıntopları; Satsuma, Fortune ve Wilking mandarinleri ile, Yerli turunç, Brezilya turuncu, Benecke üçyapraklısı ve Carrizo sitranjı gibi anaçların, bölge için uygun oldukları ifade edilmiştir. B015 FİLCE, M. 1990. Yabancı Kökenli Bazı Klemantin Mandarini Klonlarının Bitkisel ve Pomolojik Özellikleri ve Çukurova Koşullarında Yetiştirilme Olanakları. Çuk.Ü.F.B.E., Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı (Yüksek lisans tezi, yayınlanmamış). Adana. 72 +? s. Tez çalışmasında, yabancı kökenli bazı KLemantin mandarini klonlarının, verimlilik ile morfolojik ve pomolojik özelliklerinin belirlenerek, Sidi-Aissa klonuyla karşılaştırılması amaçlanmıştır. Adana koşullarında yer alan, Korsika kökenli, turunç üzerine aşılı ve 4 yaşlı, 31 değişik Klemantin mandarini klonu ağaçlarında yürütülen çalışmalar sonunda; verim, meyve iriliği, kabuk kalınlığı, orta eksen açıklığı, çekirdek sayısı ve suda çözünebilir kuru madde miktarı gibi özellikler yönünden, klonların durumları ortaya konmuştur. B016 GÖRAL, T. 1983. Bazı Clementine Mandarini Klonlarının İntrodüksiyonu. Bahçe, 12 (1): 17-28. Çalışmada, halen üretimde kullanılan klon yerine, verimi daha yüksek ve düzenli ve daha kaliteli meyveli bir klonun üretime aktarılması amacıyla, bu klonla Sidi Aissa, A Gross Fruit d'espagne, Ristorcelli ve Cadoux adlı Klemantin klonları, Antalya koşullarında karşılaştırılmıştır. Cüceleşme (Exocortis), Kavlama (Psorosis) ve Gözenek (Xyloporosis) hastalıkları bakımından kontrolleri yapılan klonlar arasında; Sidi Aissa klonunun ötekilere üstünlük gösterdiği belirlenmiştir. Çalışmada ayrıca, meyve tutumunun, çiçeklenme ve bunu izleyen birkaç haftalık dönemdeki, düşük sıcaklık ve fazla yağışlardan olumsuz yönde etkilendiği ifade edilmiştir. 13