KUZEY AFRİKA DA KAZANDIRAN SEKTÖR: İNŞAAT DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLER VE ULUSLARARASI ORGANİZASYONLAR MÜDÜRLÜĞÜ OCAK 2011 Hazırlayan: Zeynep ARMAĞAN Uzman Yardımcısı Dış İlişkiler Masası 2
KUZEY AFRİKA DA KAZANDIRAN SEKTÖR: İNŞAAT 2008 yılında Amerika da başlayan ve hızla tüm dünyayı etkisine alan ekonomik krizin etkisiyle mal ve hizmet kalemlerinde yaşanan talep düşüklüğü, müteahhitlik hizmetleri ticaretini de olumsuz yönde etkilemiştir. Türkiye nin yurtdışı müteahhitlilik işlerinde lider konumda bulunan Rusya pazarının da krizden etkilenmesi ve daralması sonucu Türk firmaları yeni pazarlar aramaya yönelmiştir. Alternatif pazarlar arasında Orta Doğu ve Türki Cumhuriyetler bulunmakla beraber en çok kazandıracağı öngörülen ise 30 milyon kilometrekareyi aşan yüzölçümü ve 1 milyarı geçen nüfusu ile Afrika kıtasıdır. Afrika da ekonomik büyüme son 10 yılda sürdürülebilir bir hal almıştır. Kıta ekonomisinin uzun vadeli büyümesinde özellikle artan işgücü, hızlı şehirleşme ve orta sınıf tüketici nüfusundaki artış etkili olmaktadır. Ekonomik büyüme sürecinin ortaya çıkardığı yeni yatırım fırsatları sadece Türk ihracatçısının değil tüm uluslararası yatırımcıların ilgisini kıtaya çekmektedir. 2008 yılında kıta genelinde geliri 5 bin dolar ve üzeri olan hane sayısı 85 milyon civarında iken bu sayının 10 yıl içinde hızla yükselişi ve 128 milyona ulaşması beklenmektedir. 2030 yılına gelindiğinde ise kıtada bulunan en büyük 18 şehirdeki harcama gücünün 1,3 trilyon dolara ulaşacağı tahmin edilmektedir. Orta sınıf tüketici nüfusunun sayısındaki ve alım gücündeki artış kıta ekonomisinin gelişmesine olumlu katkıda bulunmaktadır. Sağlık koşullarındaki iyileştirmeler ve bebek ölüm oranlarındaki azalma sayesinde iş gücünün 2040 yılında 1,1 milyara ulaşacağı öngörülmektedir. Bu sayı iş gücünün en yüksek olduğu Çin ve Hindistan a denk gelmektedir. Aylık 100 dolar gibi oldukça düşük ücretlerle çalışmayı kabul eden çok sayıda işçi rahatlıkla bulunabilmektedir. Ucuz iş gücü sayısının yüksek olması firmalar açısından Afrika kıtasında yatırım yapmayı cazip hale getirmektedir. Afrika nın yükselen ekonomisine karşın kıta genelinde sanayileşme seviyesi hala çok düşüktür. Sanayi ürünlerinin tamamına yakın kısmını ithal etmekte, her yıl 250 milyar doların üzerinde ithalat yapmaktadır. Bu durum kıtayı her türlü inşaat ve yapı malzemesi ihracatı ve sanayi yatırımı açısından da çok büyük fırsatları barındıran bir pazar haline getirmiştir. En çok öne çıkan sektörler tekstil ürünleri, gıda, tarım, tarıma dayalı sanayi, mobilya, otomotiv yedek parçası, inşaat ve alt yapı hizmetleridir. Bu kategorilerin toplam yıllık gelirinin 2020 yılında 2,6 trilyon dolara ulaşması beklenmektedir. Hızlı nüfus artışı ve son yıllarda özellikle Kuzey Afrika ülkelerinde gözlenen şehirleşme projeleri doğrultusunda inşaat sektörü gerek kısa gerekse uzun vadede en çok kazandıracağı düşünülen sektördür. 3
1. Müteahhitlik Hizmetleri Birleşmiş Milletler Habitat Afrika Şehirleri 2010 raporuna göre Afrika'da 1980'de yüzde 28 olan şehirli nüfus, günümüzde yüzde 40'a ulaşmış bulunmaktadır. Tahminlere göre 2050'de Afrika nüfusu 1.23 milyar olacak ve insanların yüzde 60'ı şehirlerde yaşayacaktır. Mısır, Libya, Fas ve Tunus gibi Kuzey Afrika ülkelerinde 1990'da 20.8 milyon olan gecekondu nüfusu, 2010'da 11.8 milyona gerilemiş ve hızla düşmeye devam etmektedir. BM Habitat görevlisi Joan Clos, hızla şehirleşen Afrika'nın önümüzdeki yıllarda en büyük probleminin konut sıkıntısı olacağını belirtmiştir. Konut projelerinin yanı sıra bölgede hastane, otel ve alışveriş merkezi konularında da ciddi eksiklikler mevcuttur. Bu durum yurtdışında yatırım arayışı olan Türk müteahhitlik firmaları için büyük bir fırsat oluşturmaktadır. Son üç yıl içinde Türkiye nin dış müteahhitlik hizmetlerinde özellikle Kuzey Afrika ya yapılan yatırımlar dikkat çekicidir, Libya başta olmak üzere Fas ve Cezayir deki Türk müteahhitlik firmalarının sayısı hızla artmaktadır. 1.1 Libya Libya Türk müteahhitlerinin hizmetlerini ihraç ettikleri ilk ülke olma özelliğini taşımaktadır. 1972 yılına dayanan müteahhitlik ilişkileri zaman zaman düşüş gösterse bile küresel ekonomik krizin ardından yeniden yoğunlaşmış ve yükselişe geçmiştir. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu ndan alınan bilgilere göre Türk müteahhitleri tarafından 2010 yılına kadar Libya da üstlenilen projelerin toplam değeri 26 milyar dolara ulaşmış durumdadır. Ülke ekonomisinin %4 ünü oluşturan sektör, yaklaşık 800.000 kişiye istihdam sağlamaktadır. Ülkedeki yenilenme çalışmaları doğrultusunda 2013 yılına kadar 420 bin konut projesi gerçekleştirilmesi ve turizm sektörünü geliştirmek amacıyla da 2025 yılına kadar ülkedeki otel sayısının 50 bine çıkarılması planlanmaktadır. Ülkede turizm ağırlıklı olmak üzere altyapı yatırımlarına 10 yıllık süre için 45 milyar dolarlık kaynak ayrılmıştır. Tripoli şehri gökdelen tarzında oteller ve iş merkezleri ile donatılıp bölgede yeni bir Dubai yaratılmak ve tüm dünyadan ülkeye ziyaretçi çekmek istenmektedir. Libya daki imalat sanayinin küçüklüğü ve mevcut tesislerin talebi karşılamakta yetersiz kalması nedeniyle ülke inşaat malzemesi ihtiyacını ağırlıklı olarak ithalat ile karşılamaktadır. Bu durum Türk yapı malzemesi üreticileri için de büyük bir fırsat niteliğindedir. Türk müteahhitlik firmaları son yıllarda Libya da büyük projelere imza atmıştır. Son zamanlarda en çok öne çıkanlar TAV firmasının Brezilyalı Odebrecht ve Lübnanlı CCC şirketleriyle birlikte üstlendiği 320 bin metrekarelik toplam alanıyla Afrika nın en büyük havaalanı olması planlanan Tripoli Havaalanını Projesi ve Türk müteahhitlik firması Rönesans Holding in Avusturyalı ortağı 4
PORR AG ile 2013 yılında yapılacak Afrika Uluslararası Kupası için inşa edeceği Kuzey Afrika'nın En Büyük Stadyumu Projesi dir. Bunlar gibi büyük projeler Türk müteahhitlerinin önünü açmakta ve ülkedeki rekabet gücünü arttırmaktadır. Türk firmaları için akılda bulunması gereken önemli nokta, Libya Genel Halk Komitesi tarafından çıkarılan ve 14.11.2006 tarihinde yürürlüğe giren 443 sayılı karara göre müteahhitlik alanında yapı ve inşaat faaliyetlerine yatırım yapacak olan yabancı gerçek şahısların faaliyetlerini yürürlükteki kanun gereği Libya da ticari alanda faaliyet gösteren ulusal veya anonim şirketlerle ortak anonim şirketler kurarak yürütmesi gerektiğidir. 1.2 Cezayir Afrika nın Sudan dan sonra ikinci büyük ülkesi olan Cezayir ülke ekonomisinin kalkınması için ayırdığı fonun önemli bir kısmında başta inşaat ve müteahhitlik sektöründe yapılacak yatırımlara öncelik vermektedir. Ülkedeki mevcut konut durumu hızla artan nüfusu karşılamakta yetersiz kalmaktadır. Cezayir birim ev başına en fazla insan düşen ülkelerden biridir. İki milyon olarak tahmin edilen konut açığının giderilmesine yönelik konut projelerinin yanı sıra yol, köprü, tünel inşaatları ve su sıkıntısının çözümü için baraj yapımına da ihtiyaç vardır. Bu projelerin yanı sıra son dönemde ülkedeki sağlık koşullarının iyileştirilmesi ve hizmetlerin yaygınlaştırılası amacıyla, başta başkent Cezayir olmak üzere hastane inşaatlarına da büyük önem verilmektedir. Önümüzdeki 5 yıl boyunca çeşitli altyapı alanlarında yaklaşık 100 milyar dolarlık yatırım yapılması ve her yıl 200.000 adet olmak üzere sosyal konut inşası planlanmıştır ancak Cezayir deki inşaat firmaları bu projelerde gerek teknoloji gerekse tecrübe bakımından yetersiz kalmaktadır. Hükümet devlete ait 12 çimento fabrikasına tam kapasite ile çalışmalarını sağlayabilecek alıcılar bulmaya çalışmaktadır. Dolayısıyla bu projeler Türk müteahhitleri için oldukça önemli bir pazar oluşturmaktadır. Cezayir de bugüne kadar Türk firmaları tarafından gerçekleştirilen projelerin değeri 5 milyar doları aşmıştır. Aynı zamanda ülkenin her türlü yapı malzemesi ve inşaat makinasina da ihtiyacı vardır. Cezayir bu sektörlerin tamamına yakınını ithalat ile karşılamaktadır. Bu nedenle inşaat makinası ve parçaları üreticileri için de ülke önemli fırsatlara sahiptir. Piyasaya giren firmalar ülkedeki ihtiyacın çok fazla olması nedeniyle mevcudiyetlerini uzun yıllar sürdürebilme şansına sahiptir. 5
1.3 Fas Son yıllarda ekonomisi ve kişi başına düşen tüketim miktarı hızla artan Fas ta en önemli sorunların başında altyapı hizmetlerinin yetersiz oluşu gelmektedir; bu eksikliği tamamlayabilmek adına ülkede yabancı yatırım güçlü bir şekilde teşvik edilmeye başlanmıştır. Barajlar, enerji santralleri, yollar ve limanlar gibi büyük ölçekli altyapı projeleri ile inşaat sektöründe ciddi bir büyüme yaşanmış ve inşaat tarımdan sonraki en önemli ikinci sektör haline gelmiştir. Hükümet hızlı nüfus artışını karşılayabilmek amacıyla konut projelerine de ağırlık vermekte, kent merkezlerinde lüks olmayan konutların inşasına ihtiyaç bulunmaktadır. Sektörün asıl öne çıktığı alan ise turizm alanıdır. Son yıllarda turizme yaklaşık 2 milyar dolar civarında harcama yapılmıştır. Fas ta müteahhitlik büyümeye en açık alan olarak öne çıkarken aynı zamanda inşaat malzemeleri gibi sektörlerde de Türk firmaları için önemli fırsatlar mevcuttur. Türk müteahhitlik firmaları tarafından Fas ta bugüne kadar toplam değeri yaklaşık 1,4 milyar dolar olan 20 den fazla proje üstlenilmiştir. Fas hükümeti Türk müteahhitlerinin ülkede üstlendiği projelerden çok memnun olduklarını, Türk firmalarının inşaat sektörüne kalite getirdiğini belirtmektedir. Bu olumlu imaj Fas ta yatırım yapmak isteyen Türk müteahhitlerinin en büyük avantajlarındandır. SONUÇ Libya, Cezayir ve Fas ülke örneklerinde görüldüğü üzere son yıllarda gözlenen sürdürülebilir ekonomik büyüme, hızlı şehirleşme ve krizin etkilerinin minimum düzeyde hissedilmesi dolayısıyla Türk müteahhitlik firmaları için Afrika kıtası yatırım alanı olarak çok uygun bir seçimdir. Üstelik Afrika ülkelerinin ihtiyaç duyduğu bilgi, teknoloji ve deneyim Türkiye de mevcuttur. Türk müteahhitleri her türlü altyapı ve bina projesini inşa edebilecek gelişmiş teknolojileri kullanmaktadır. Türkiye nin bölge ülkeleri ile arasında Osmanlı İmparatorluğu zamanına dayanan dini ve kültürel ortaklıklarının olması ve bölgede hiçbir zaman sömürgeci geçmişinin olmayışı Afrika halklarının Türk insanına karşı sıcak yaklaşımını sağlamaktadır. Türk firmalarının Kuzey Afrika ülkelerinde karşılaştıkları pazara ulaşım ve mal, hizmet ve sermayenin serbest dolaşımı gibi sorunları çözmek amacıyla Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) üzerinde çalışmalar yapılmaktadır. Fas, Mısır ve Tunus ile STA lar imzalanmış, Libya ile görüşmeler devam etmektedir. Ayrıca Türkiye ile Mısır, Cezayir, Tunus, Fas arasında Çifte Vergilendirmeden Kaçınma ve Karşılıklı Yatırımların Geliştirilmesi ve Korunması anlaşmaları imzalanmıştır. 6
Türkiye bu avantajları göz önünde bulundurarak Afrika ülkeleri ile ortak ya da doğrudan Türk yatırımlarına hız verilmelidir. Türk firmalarının Afrika pazarlarındaki payının artması, sektörün ihtiyaç duyduğu her türlü makina ve yapı malzemesi ihracatını da beraberinde getirecektir. Kuzey Afrika da henüz yeterince değerlendirilememiş ve yatırıma ihtiyaç duyan birçok alan bulunmaktadır. Bu nedenle geleneksel partnerlerin yanı sıra yeni partnerle de bağlantıların geliştirilmesi ve Türkiye nin bölgedeki rekabet gücünün arttırılması gerekmektedir. Kaynakça Türk Müteahhitlikler Birliği Araştırmaları T.C Dış Ticaret Müsteşarlığı Libya,Cezayir ve Fas Ülke Raporlar Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu Bilgi Notları Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezi (TASAM) 7