İLK TUNÇ ÇAĞ DA BATI ANADOLU NUN SOSYO EKONOMİK YAPISI

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI İLK TUNÇ ÇAĞ DA BATI ANADOLU NUN SOSYO EKONOMİK YAPISI Harun OY DOKTORA TEZİ Danışman Prof. Dr. Hasan BAHAR Konya 2011

i T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSELL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademikk kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütünün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarakk atıf yapıldığını bildiririm. Harun OY (İmza)

iii ÖNSÖZ İlk Tunç Çağ da Batı Anadolu nun Sosyoekonomik Yapısı isimli bu tez çalışmasında her türlü desteğini gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. Hasan BAHAR a teşekkür ederim. Çalışmamız esnasında bize destek veren ve yardımcı olan Doç. Dr. Özdemir KOÇAK a da ayrıca teşekkür etmekteyim. Kütüphane çalışması yapmak amacıyla kaldığım İstanbul Hollanda Araştırma Enstitüsü nde, müdür Fokke Gerritsen, Kütüphane yetkilileri Ayşe Dilsiz ve Gülten Yıldız a göstermiş oldukları her türlü yardımdan dolayı teşekkür ederim. Uzman Yahya Tayhan a haritalarda yardımcı olduğu için, G. Pelin Ercan a kaynaklara ulaşmamda ve her konuda desteğinden dolayı teşekkür etmekteyim.

iv T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Adı Soyadı Ana Bilim / Bilim Dalı Danışmanı Harun OY Numarası: 084102011001 Tarih Ana Bilim Dalı/Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı Prof. Dr. Hasan BAHARR Tezin Adı İlk Tunç Çağ da Batı Anadolu nunn Sosyo Ekonomik Yapısı ÖZET İlk Tunç Çağ da Batı Anadolu nunn Sosyo Ekonomik E Yapısı üzerine hazırladığımız bu tez kapsamında Batı Anadolu nun sosyal yapısı içerisinde mimari, kentleşme, sağlık ve beslenme alışkanlıkları değerlendirilmiştir. Ekonomik yapı içerisinde, tarım, hayvancılık, kara ve madencilik, meslek grupları ve mühürler ele alınmıştır. deniz ticareti, Din, inançlar, idoller, ölü gömme gelenekleri ve mezarlıklarda kültürell yapı içerisinde incelenmiştir. Ayrıca Batı Anadolu dakii kültür grupları, seramik buluntuları ve seramiği de bu kapsamda değerlendirilmiştir. İTÇ Yukarıda belirttiğimiz bu konular çerçevesinde sosyo ekonomik yapısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. İTÇ da Batı Anadolu nun Anahtar Kelimeler: Sosyo ekonomik yapı, tarım, hayvancılık, ticaret, madencilik, meslek grupları.

v T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Harun OY Numarası: N 084102011001 Öğrencinin Ana Bilim / Bilim Dalı Danışmanı Tarih Ana Bilim Dalı/Eskiça ğ Tarihi Bilim Dalı Prof. Dr. Hasan BAHAR Tezin İngilizce Adı The Socio Economic Structure of Western Anatolia in Early Bronze Age SUMMARY In the scope off this thesis studying on the socio economic structure of Western Anatolia in Early Bronze Age, architecture,, urbanisation, healthh and foodhabits were evaluated in the social structure of it. In economic structure, agriculture, animal breeding, the land and shipping trade, mining, occupotional groups and seals were discussed. Religion, beliefs, idols, burial traditions and cemetery weree investigated in cultural structure. Besides, cultural groups, ceramics and Early Bronze Age ceramics within the field were evaluated in this t context.. As stated above, in frame off these issues socio economic structure of the field were tried to occur in Early Bronze Age. Key words: Socio economic structure, agriculture, animal breeding, trade, mining, occupotional groups.

vi KISALTMALAR AA AfO AJA AMM ANES ANMED ArkST AS AST BAR BASOR Belleten BMB CAH CollAn DTCF İstMitt. JMA KST MKKS Archaologischer Anzeiger Archıv für Orientforschung American Journal of Archaeology Anadolu Medeniyetleri Müzesi Ancient Near Eastern Studies Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Arkeometri Sonuçları Toplantısı. Anatolian Studies Araştırma Sonuçları Toplantısı British Archaeological Records Bulletin of the American Schools of Oriental Research Türk Tarih Kurumu Boston Museum Bulletin Cambridge Ancient History Colloquium Anatolicum. Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Istanbuler Mitteilungen Journal of Mediterranean Archaeology Kazı Sonuçları Toplantısı Müze Kurtarma Kazıları Semineri

vii MTA OJA PALMET RPRP SIMA SMEA TAD TAED TAİÜ TAY TEBE TTK TÜBA TÜBA-AR TÜBİTAK Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü. Oxford Journal of Archaeology Sadberk Hanım Müzesi Yıllığı Reports of Prehistoric Research Projects Studies in Mediterranean Archaeology Studi Micenei ed Egeo-Anatolici Türk Arkeoloji Dergisi Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Türk Tarih Kurumu Türkiye Bilimler Akademisi Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu

viii DİĞER KISALTMALAR Bkz. Çev. Çiz. Ed. EKÇ Fig. GKÇ GTÇ Haz. İTÇ KÇ kg km mm Bakınız Çeviren Çizim Editör Erken Kalkolitik Çağ Figür Geç Kalkolitik Çağ Geç Tunç Çağ Hazırlayan İlk Tunç Çağ Kalkolitik Çağ Kilogram Kilometre Milimetre M. Ö. Milattan Önce OKÇ OTÇ pl. res. vol. Orta Kalkolitik Çağ Orta Tunç Çağ Plate Resim Volume

ix HARİTALAR LİSTESİ Harita 1: İTÇ Batı Anadolu Yerleşmeleri Harita 2: İTÇ Batı Anadolu Mezarlıkları Harita 3: Karamenderes ve Troia Körfezi. (Kayan 1995a: Fig. 8) Harita 4: Karamenderes ve Troia Körfezi. (Kayan 1995a, Brückner 1997) Harita 5: Türkiye Altın ve Gümüş Yatakları. (M.T. A) Harita 6: Bakır ve Kalay Yatakları Harita 7: Anadolu Ticaret Yolları. (Efe-Ay-Efe 2001) Harita 8: Büyük Kervan Yolları. (Arkeo Atlas 2002) Harita 9: Kara ve Deniz Ticaret Rotaları. (Klengel 1990) Harita 10: Batı Anadolu Ticaret Ağları. (Şahoğlu 2005: 342) Harita 11: İTÇ Batı Anadolu Kültür Grupları. (Arkeo Atlas 2003) Harita 12: İTÇ Batı Anadolu Kültür Grupları. (Arkeo Atlas 2003) Harita 13: İTÇ Kap Dağılımları ÇİZİMLER LİSTESİ Çizim 1: Troia Yerleşim Planı. (Korfmann 2001b) Çizim 2: Troia. (Mellaart 1959: 143, Fig. 6) Çizim 3: Limantepe Uzun Evleri. (Erkanal vd. 2010) Çizim 4: Küllüoba İTÇ II Yerleşimi. (Efe 2007. Küllüoba.org) Çizim 5: Demircihöyük Yerleşim Planı. (Korfmann 1983)

x Çizim 6: Bademağacı İTÇ Yerleşimi. (Duru-Umurtak 2009) RESİMLER LİSTESİ Resim 1: Troia Hazineleri. (Korfmann 2001) Resim 2: Troia Depasları. (Korfmann 2001) Resim 3: Bademağacı İTÇ Mühürleri. (Duru-Umurtak 2008c: 196) Resim 4: Aphrodisias Depas. (Joukowsky 1986) Resim 5-6: Baklatepe İTÇ Küp Mezarı. (Erkanal 2008b: 172, 175) Resim 7: Baklatepe Metal Buluntuları. (Erkanal 2008b: 173) Resim 8: Baklatepe İTÇ Kapları. (Erkanal 2008b: 173) Resim 9: Kusura Tipi İdol Resim 10: Kilya Tipi İdol Resim 11: Kiklad Tipi İdol Resim 12: Beycesultan Tipi İdol. Resim 13: Yenibademli Höyük Bezelye Tohumları. (Dönmez-Mergen 2006, 51) Resim 14: Çayır Höyük, Emirdağ-Afyonkarahisar. Resim 15: Karahöhük, Emirdağ-Afyonkarahisar. Resim 16: Menteş Höyük, Sandıklı-Afyonkarahisar. Resim 17: Bolvadin Üç Höyük, Afyonkarahiisar.

xi İÇİNDEKİLER Sayfa No Bilimsel Etik Sayfası.....i Tez Kabul Formu.. ii Önsöz...iii Türkçe Özet.. iv İngilizce Özet....v Kısaltmalar Listesi...vi Diğer Kısaltmalar.. viii Harita, Çizim, Resim Listesi.... ix İÇİNDEKİLER.......xi GİRİŞ....1 1. İTÇ DA BATI ANADOLU NUN FİZİKİ COĞRAFYASI. 3 2. TARİHİ COĞRAFYA.. 7 3. ULAŞIM....11 4. DENİZCİLİK.....13 5. İTÇ DA BATI ANADOLU NUN SOSYO EKONOMİK YAPISI......16 5.1. SOSYAL YAPI.....16 5.1.1. Mimari...21 5.1.2. Kentleşme..24 5.1.2.1. Kuzeybatı Anadolu Yerleşim Özellikleri.27

xii 5.1.2.2. Ege Bölgesi Yerleşim Özellikleri..31 5.1.2.3. İçbatı Anadolu Bölümü Yerleşim Özellikleri 34 5.1.2.4. Güneybatı Anadolu Bölümü Yerleşim Özellikleri...35 5.1.3. Sağlık.....36 5.1.4. Beslenme...40 5.2. EKONOMİK YAPI..45 5.2.1. Ticaret 45 5.2.1.1. Kara Ticareti...47 5.2.1.2. Deniz Ticareti.50 5.2.2. Madencilik. 57 5.2.2.1. Maden Yatakları....60 5.2.2.2. Başlıca Maden Ürünleri ve Kullanım Alanları 61 5.2.2.2.1. Altın Kullanımı..65 5.2.2.2.2. Gümüş Kullanımı...66 5.2.2.2.3. Bakır Kullanımı..... 67 5.2.2.2.4. Kalay Kullanımı....70 5.2.2.2.5. Tunç Kullanımı..73 5.2.2.2.6. Demir Kullanımı 74 5.2.2.2.7. Kurşun Kullanımı...75 5.2.3. Tarım.76 5.2.4. Hayvancılık...82

xiii 5.2.5. Meslekler...84 5.2.5.1. Tekstil İşçiliği. 85 5.2.5.2. Metal İşlemeciliği... 87 5.2.5.3. Taş İşçiliği..89 5.2.5.4. Çömlekçilik....91 5.2.5.5. Tüccarlık.....92 5.2.5.6. Avcılık... 92 5.2.6. Mühürler....93 5.3. KÜLTÜREL YAPI..96 5.3.1. Din ve İnanç 105 5.3.2. İdoller.. 107 5.3.3. Mezarlıklar..112 5.4. SERAMİK.. 121 SONUÇ.....133 KAYNAKÇA 147 Ekler..261 Haritalar 262 Çizimler. 273 Resimler 278 Özgeçmiş...286

1 GİRİŞ Batı Anadolu, coğrafi olarak Ankara nın batısında yer alan toprakları ifade etmektedir. Günümüzde Batı Anadolu toprakları içerisinde Ege Bölgesi, Akdeniz ve Marmara Bölgeleri bulunmaktadır. İTÇ daki Batı Anadolu yu düşündüğümüzde coğrafi ve kültürel olarak Sakarya Nehri nden (Sangarios) itibaren Ege Denizi ne kadar olan bölgeyi kapsamaktadır. Bu bölge içersine kuzeybatı Anadolu da yer alan Eskişehir yöresi, Akşehir yöresi ile Akdeniz de yer alan Karataş-Semayük te dahil edilmiştir. Kültürel olarak bu bölgeler Batı Anadolu içerisinde değerlendirilmektedir. Batı Anadolu nun batısı Sakarya Havzası ndan (Sangarios), Akşehir ve Teke Yarımadası na (Likya) kadar uzanan bir hat oluşturmaktadır. Konumuz dahilinde yer alan bu bölgeler haricinde Batı Anadolu kıyılarına yakın Ege Adaları da yeri geldikçe değerlendirmelerimizde kullanılmıştır. Fakat asıl konumuz içerisinde bulunmamaktadırlar. Yine aynı şekilde Trakya topraklarımızda yer alan İTÇ yerleşmeleri de konumuzla ilişkili oldukları kadar değinilmiştir. Kısacası tez konumuz kapsamındaki İTÇ Batı Anadolu su Sakarya Nehri nin (Sangarios) batısından Ege Denizi ne kadar, kuzeyde de Eskişehir ve Bursa nın da içerisinde bulunduğu Marmara Denizi kıyılarına kadar olan bölgeyi kapsamaktadır. Kalkolitik Çağ ın ardından gelen İlk Tunç Çağ da Batı Anadolu da sosyal ve ekonomik anlamda parlak bir dönem başlamıştır. İlk Tunç Çağ daki bu gelişmeler sayesinde Batı Anadolu da Troas, İonya, Phrygia, Bithynia, Likya ve Pisidya da çeşitli kültür grupları oluşacaktır. İlk Tunç Çağ kendi içerisinde İTÇ I, İTÇ II, İTÇ III olarak alt tabakalara ayrılmaktadır. Batı Anadolu kronolojisi için daha detaylı ayrıştırmalara giden araştırmacılarda bulunmaktadır. 1 M. Ö. 3. Binyıl genel olarak İlk Tunç Çağ a karşılık gelmektedir. Fakat İTÇ, Doğu Anadolu da M. Ö. 3000 e isabet ederken bu tarih Batı Anadolu da M. Ö. 1 Efe, Demircihöyük ü İTÇ I, İTÇ IIa, İTÇ IIb, İTÇ IIIa, İTÇ IIIb olarak ayırır. Bkz. Efe 1988: Abb. 98. Mellink ise İTÇ Ia, İTÇ Ib, İTÇ II, İTÇ IIIa, İTÇ IIIb olarak ayrım yapar. Bkz. Mellink 1992: 213 219.

2 3500 lere kadar geri gitmektedir. D. Easton un 14C tarihlendirmelerine göre Batı Anadolu da İTÇ Kumtepe Ib tabakası ile başlamaktadır. 2 Kumtepe nin en üstteki C katı Troia I ile çağdaştır. Kumtepe B ise Troia I den daha eskidir. Kumtepe A tabakası ise Neolitik döneme tarihlenir. 3 M. J. Mellink e göre İTÇ I evresini A ve B olarak ikiye ayırmaktadır. A evresi Kumtepe Ib, Kusura A, Demircihöyük ün alt katları, Beycesultan XX. Tabaka ile çağdaş iken B evresi ise Beycesultan XIX-XVII. Yapı katları, Karataş Semayük ün I-II. Katları, Demircihöyük C-G katları, Troia I ile çağdaştır. M. Korfmann ise İTÇ I evresini tek evre olarak değerlendirmektedir. 4 Renfrew; Troia I kültürünü İTÇ I, Troia II yi İTÇ II ye ve Troia III-V tabakalarını da İTÇ III e tarihlemektedir. 5 Beycesultan XIX- XVII. Tabakaları İTÇ I, XVI-XIII. Tabakaları İTÇ II, XII- VI. Tabakalar İTÇ III e tarihlenmektedir. 6 Karataş ın I-III. Tabakalar İTÇ I, IV-V. Tabakalar İTÇ II, V-VI. Tabakalar ise İTÇ III e tarihlenmektedir. Nekropol alanı ise İTÇ II ye aittir. 7 Limantepe VI. Tabaka İTÇ I, V. Tabaka İTÇ II, IV. Tabaka İTÇ III e tarihlenmektedir. Kuruçay Höyük I ve II. Tabakalar İTÇ a tarihlenmektedir. Milet I, Kalkolitik Çağ a tarihlenirken Milet II İTÇ a tarihlenmektedir. Aphrodisias VI. Tabaka İTÇ I e tarihlenmektedir. Hanaytepe B tabakası İTÇ a tarihlenmektedir. 2 Easton 1976: 145 170; Harmankaya 2002: 9; Ayrıca Anadolu nun 14C tarihlendirmeleri için bakınız. Erdoğu vd. 2003; Erdoğu 2004. Batı Anadolu ile Yunanistan ve Ege Adalarının M. Ö. 3. Binyıl karşılaştırmalı tarih ve kronolojisi için bakınız. Kouka 2009a: 133 149; Coleman 1974: 333 344; Yakar 1979: 51 63; Mellaart 1957: 69 88; Barber 1987: 20 34; Dickinson 1994: 9 21; Manning 1995; Uhri 2006: 46 56. 3 Osten 1943: 151; Bertram 1995; Sperling 1976; 356 357; French 1961: 118; Akarca 1978: 12; Gabriel 2001: 343; Korfmann 1994: 3; Korfmann vd. 1995: 238. 4 Mellink 1992: 171 173; Kouka 2009a: 139. 5 Renfrew 1972: 127 132. 6 Lloyd Mellaart 1956: 101 135; 1962: 7 17. 7 Mellink 1964: 65 66; Warner 1994: 1 9.

3 1.İTÇ DA BATI ANADOLU NUN FİZİKİ COĞRAFYASI Batı Anadolu da dağlar doğu-batı yönünde uzanmaktadır. Bu dağ sıraları arasında Büyük Menderes ( antik dönemdeki Maiandros) ve Küçük Menderes ( antik dönemdeki Kaystros), Gediz (antik dönemdeki Hermos), Bakırçay (antik dönemdeki Kaikos) vadileri yer almaktadır. 8 Bu vadiler arasında da çeşitli ovalar oluşmuştur. Batı Anadolu kıyıları girintili çıkıntılı bir yapıya sahiptir. Günümüzden 15000 yıl önce Würm Buzul Dönemi sonunda Ege deki deniz seviyesi bugünkünden 100 m. daha aşağıdadır. 9 Karadeniz ve Marmara birer göl iken Çanakkale ve İstanbul Boğazları da birer akarsu vadisiydi. 10 Holosen dönemde (11-12 bin yıl önce) havalar ısınmaya başlayınca günümüzden 6000 yıl önce Ege Denizi bugünkü seviyesine gelmiştir. 11 M. Ö. 3. Binyıllarda deniz seviyesinin sabit hale gelmesi ve karalarda erozyonun artması sonucu koy ve körfezler alüvyaller ile dolmaya başlamıştır. Bunun sonucunda da deltalar oluşmaya başlayacaktır. 12 Batı Anadolu kıyılarına yakın Ege Adaları, Anadolu karasının doğal bir uzantısı durumundadır. Doğu Ege Adaları ile Batı Anadolu arasındaki deniz derinliği pek fazla olmadığından bir zamanlar Anadolu ile Ege Adaları birbirleriyle bağlantılı olmalıdır. 13 Aynı şekilde Midilli Adası da binlerce yıl önce Batı Anadolu ile bağlı olmalıdır. Çünkü Madra Deltası ile Midilli arasındaki kısa mesafede denizin derinliği 50 m. civarındadır. 14 Würn Buzul Dönemi nde Ege Denizi bugünkünden 100 m. kadar daha alçak olduğuna göre Midilli Adası prehistorik dönemlerde Batı Anadolu nun bir parçası durumundadır. 8 Metin içerisindeki bazı isimler gerekli dörüldüğü yerlerde antik dönemdeki isimleriyle verilmektedir. 9 Kayan 1988: 1991; Öner 2000: 21. 10 Özdoğan 1985: 151 152; Erol 1987: 180 182; Atalay 1996: 9; Kayan 2001: 311. 11 Kayan 1995b: 12; 1997: 79; 2003: 73. 12 Özdoğan 1985: 153; Öner 2000: 22. 13 Küleli vd. 1993; Eryılmaz vd. 1998: 69 72; Derin 2010: 70. 14 Kayan 2003: 70; Lambrianides Spencer 1996: 167 200; 1997: 624 625, fig. 8; 1998: 214, fig. 18; 2008: 333; Spencer Lambrianides 1997: 175 180.

4 Deniz seviyesinde yükselmelere, Limantepe nin İTÇ a tarihlenen kuzey sur duvarının bir kısmının ve İTÇ limanının tamamının günümüzde Ege Denizi nin suları altında kalmış olması önemli bir örnektir. 15 Coğrafi ve iklimsel şartlara bağlı olarak Batı Anadolu sahilleri ve Limantepe kıyıları çok büyük değişimlere uğramıştır. 16 Denizlerdeki gelgit hareketleri, fay hatlarının faaliyetleri, akarsuların taşıdığı alüvyaller ile körfez ve koyların dolması, erozyon ve insanın doğa üzerindeki etkileri sahillerin değişime uğramasındaki önemli faktörlerdendir. Günümüzden 6-7 bin yıl kadar önce Ege Denizi Efes antik kentinin bulunduğu körfezde yer alan Belevi Boğazı içlerine kadar sokulmaktadır. M. Ö. I. Bin yıllarında ise Efes-Ayasuluk Tepesi nin batı eteklerine kadar denizin yaklaştığı bilinmektedir. Ayrıca bu deniz yükselmeleri sonucu bölgede çok sayıda lagün ve sığ sular oluşmaya başlayacak ve prehistorik dönem insanlarının balık ve deniz kabuklularından yararlanmasına imkan sağlayacaktır. 17 Küçük Menderes (Kaystros) Nehrinin taşıdığı toprakların körfezi doldurması sonucu Efes in bulunduğu körfez tamamen karada kalmıştır. Akarsuların getirdiği alüvyaller kıyıların oluşmasında önemli derecede etkili olmuştur. 18 Akarsuların Batı Anadolu koy ve körfezlerini doldurması sonucu pek çok yerleşim alanı toprağın altında kalmıştır. 19 Sahillerde ise deniz seviyesinin yükselmesi sonucu birçok yerleşim sular altında kalacaktır. 20 Panaztepe ise M. Ö. 3. ve 2. Binde bir iç deniz olan İzmir Körfezi nin ortasındaki bir ada üzerinde yer almaktadır. Gediz Nehri nin getirdiği toprakların körfezi doldurması sonucu 10 km. kadar kara içerisinde kalmıştır. 21 15 Erkanal 2004: 11; Krezoski vd. 2009; Banyasz 2009. 16 Goodman vd. 2009: 101. 17 Kayan 1997: 79; 1999b: 373 379; 2006: 137; Evren İçten 1998: 113; Vardar Sarıöz 2006: 57; Kraft vd. 2007: 121 146; Büyükkolancı 2008: 42. 18 Erol 1968: 90 91. 19 Kayan 2003: 68. 20 Erkanal 1996: 70. 21 Erkanal 2006: 53; Kolankaya Bostancı 2008: 168.

5 Troia sahilleri de Holosenden beri değişim geçirmektedir. 22 Bundan 10 bin yıl önce deniz seviyesi bugünkünden 50 m. daha aşağıda olup vadi içlerine kadar denizle kaplıydı. 23 Troia, İTÇ da Çanakkale Boğazı nın girişinde bir körfezde yer almaktadır. 24 Bu körfez Karamenderes (Skamender) ve Dümrek (Simoeis) çaylarının getirdiği aluvyallar sonucu dolmuştur. 25 (Harita 3-4) Gökçeada da yer alan Yenibademli Höyük yerleşmesi İTÇ da adanın kıyısında yer alırken günümüzde kıyının dolması sonucu 1,5 km. içerde kalmıştır. 26 Yapılan araştırmalar, günümüzden 5000-3500 yıl önce Yenibademli Höyük çevresinde denizin 2 m. kadar alçalmış olduğunu göstermiştir. Günümüzden 2000 yıl öncesinde ise deniz bugünkü seviyesine gelmiştir. 27 Kaş ve Patara çevresindeki Eşen Ovası nın bulunduğu çukurluk Holosende körfez haline gelmiştir. Daha sonra Eşen Çayı nın getirdiği alüvyallerin körfezi doldurması sonucu ovanın doğu bölümünde bir lagün oluşmuştur. 28 Büyük Menderes (Maiandros) Nehrinin taşıdığı alüvyallerin Latmos Körfezi ni doldurması neticesinde deniz kıyısında bulunan Milet ve Priene gibi liman kentleri karada kalmışlardır. 29 İTÇ da Batı Anadolu da ılıman bir iklimin var olduğu bilinmektedir. 30 Dilek Yarımadası ve Latmos Körfezi ni de içine alan bölgedeki Milet ve Priene kentlerinin bulunduğu coğrafya İTÇ da yoğun meşe ormanlarıyla kaplıydı. 31 Körfezin dolması sonucu Bafa Gölü oluşmuştur. 22 Kayan 1998: 1 13; 1999a: 541 547. 23 Kayan 1996; 2003: 70. 24 Kayan 1991: 79 91; 2009: 110. 25 Cook 1978: 75 79; Brückner vd. 2005: 98 100, fig. 2 3; Kayan vd. 2003: 379; Kraft vd. 2003: 361 375. 26 Hüryılmaz 2000: 232; Kahraman 2005: 27. 27 Hüryılmaz 2006e: 31. 28 Öner 1996: 113 114; 1998: 437, şekil 5; 1999: 68 69, şekil 10. 29 Brückner 2000: 255 256; 2003: 130; Brückner vd. 2006: 69 70; Müllenhoff 2005: Abb. 56; Hakyemez vd. 1999: 549; Doğu 1988: 319; Yalçın 1997: 7 8. 30 Zeist vd. 1975: 140 142; Bottema Woldring 1984: 146 148. 31 Brückner vd. 2006: 80.

6 Burdur ve Göller Bölgesi nin de Holosendeki coğrafi yapısı zamanla değişime uğramıştır. Yoğun çam, meşe ve ardıç ormanları ile kaplı bitki örtüsü zamanla tahrip edilmiştir. 32 Kuruçay Höyük kazılarında çok sayıda bitkiye ait kalıntı ortaya çıkarılmıştır. Bu örneklerden M. Ö. 5600-5000 tarihlerinde Kuruçay Höyük çevresinin çam, katran ve meşe ormanlarıyla kaplı olduğu sonucu çıkmaktadır. 33 Yenişehir ve İznik Göllerinin su seviyelerinde iklim ve sıcaklıklara bağlı olarak Holosenden beri bazı değişimler görülmektedir. İznik Gölü nün Holosen başlarında (M. Ö. 6. Binlerden önsesi) göl seviyesi bugünkünden birkaç metre daha yüksektir. M. Ö. 6-3. Binlerde ise sıcaklık ve buharlaşmanın artmasıyla göl seviyesi bugünkünden birkaç metre daha aşağıda bulunmaktadır. Daha sonraları iklim ve sıcaklığa bağlı olarak değişen göl seviyesi günümüzdeki haline gelmiştir. Bu nedenle İznik ve Yenişehir Göllerindeki bu değişimlere bağlı olarak İTÇ yerleşimleri göl ve ovaya göre konumlanmışlardır. 34 Göller Bölgesinde yer alan Eğirdir, Kovada, Eber, Acıgöl ve Burdur Gölleri çevresinde yer alan çok sayıda İTÇ yerleşimi bu göllerin durumuna göre konumlanmıştır. Ayrıca Batı Anadolu daki ova ve düzlüklerde, vadilerde, kısmen de yüksek noktalarda yerleşmeler görülmektedir. Manisa, Kula civarında en erken 8-10 bin yıl öncesine tarihlenen insan ve hayvanlara ait ayak izleri bulunmuştur. Bu ayak izleri volkanik patlamaların ardından zemini kaplayan kül tabakası üzerinden geçen insanlara aittir. Bu izler bu bölgedeki volkanik faaliyetlere işaret etmektedir. 32 Eastwood vd. 1999: 671. 33 Deniz 1983: 120. 34 Kayan 1987: 213 217.

7 2. TARİHİ COĞRAFYA Batı Anadolu çok girintili çıkıntılı bir yapıya sahiptir. Bu nedenle coğrafi olarak binlerce yıldır kıyı şekilleri değişime uğramıştır. Nehirlerin taşıdığı alüvyallerin koyları doldurmasının yanı sıra, deniz seviyesindeki yükselme ve alçalmalarla beraber Batı Anadolu kıyıları günümüzdeki şeklini almıştır. Bugün coğrafi olarak var olan Batı Anadolu sahilleri İTÇ da daha farklı bir durumdadır. İTÇ da denizle bağlantısı olan bazı yerleşmeler günümüzde denizden çok uzakta bulunmaktadır. Çanakkale Boğazı nın girişini kontrol eden Gelibolu Yarımadası Neolitik dönemden beri Batı Anadolu ile Balkanlar ve Ege arasında kilit noktada yer almaktadır. Bu nedenle yarımada erken dönemlerden beri çeşitli topluluklar tarafından iskan edilmiştir. 35 Coğrafi ve iklimsel şartlara bağlı olarak kıyılarda pek çok değişim kaçınılmazdır. 36 Troia da coğrafi olarak deniz kıyısında bir merkez olmasına karşın Karamenderes (Skamender) ve Dümrek (Simoeis) Çaylarının getirdiği alüvyaller körfezi doldurmuş ve yerleşme denizden içeride kalmıştır. 37 Batı Anadolu nun tarih boyunca Ege Adaları, Kıta Yunanistan ı, Kıbrıs, Balkanlar ve İç Anadolu ile ticari, ekonomik ve kültürel bağlantıları bulunmaktadır. Kalkolitik Çağ sonlarında hız kazanan ve İTÇ da zirveye ulaşan ticari ilişkiler Anadolu nun her yönden zenginleşmesine ve kalkınmasına neden olmuştur. Anadolu bu çağda Mezopotamya, Suriye ve Mısır ile çok güçlü ilişkiler tesis etmiştir. Bu bölgeler ile sıkı bir kara iletişiminin yanı sıra denizden de Karadeniz, Ege ve Akdeniz de canlı ticari ilişkiler mevcuttur. Coğrafi olarak hem kara hem de denizlere hakim bir konumda olması, zengin doğal kaynakları ve çeşitliliğinin getirdiği avantajları sayesinde İTÇ Anadolu su parlak bir dönem yaşamıştır. 35 Özbek 2007: 359 360; 2008: 1 14. 36 Goodman vd. 2009: 103. 37 Kraft vd. 1982.

8 Batı Anadolu ile Balkanlar arasında M. Ö. 4. Binden başlayan bazı kültürel paylaşımların var olduğu görülmektedir. Bu kültürel paylaşımlar Karadeniz in kuzeybatısı ve Balkanlar ile Batı Anadolu arasındadır. 38 Kıbrıs ta ele geçen çeşitli seramik buluntular GKÇ ve İTÇ I-II de Batı Anadolu ve Kıbrıs arasında çeşitli ilişkilerin var olduğunu göstermektedir. 39 Bu ilişkiler Batı Anadolu nun Kıbrıs ve diğer Ege Adaları ile olan münasebetlerini ortaya koymaktadır. Batı Anadolu coğrafi olarak doğu-batı yönünde denize paralel uzanan yüksek dağlara sahiptir ve bu dağlar arasında uzanan nehirler ve ovalar yaşamaya çok uygun olup İTÇ da birçok prehistorik yerleşme kurulmuştur. 40 İTÇ da Batı Anadolu daki vadi ve ovalarda yoğun bir yerleşimin var olduğu görülmektedir. 41 Bu yerleşmelerin kimisi deniz kıyısında yer almakta, kimisi de Menderes (Maiandros) ve Gediz (Hermos) vadilerinde bulunmaktadır, bunların yanı sıra yüksek noktalarda da yerleşmelerin var olduğu görülmektedir. Troia İTÇ da deniz kenarında, Karamenderes (Skamender) ve Dümrük (Smoeis) çaylarının geçtiği yerde verimli bir coğrafyaya sahiptir. Su kaynakları bakımından zengin ve bitki vejetasyonu çeşitlidir. Troia İTÇ da bölgenin merkezi durumundadır. Etrafında 5 ile 7 km. arasında değişen uzaklıklarla beş adet yerleşme bulunmaktadır. Troia bu yerleşmelerin merkezi kenti durumundadır. 42 Kumtepe ile Troia İTÇ da komşu durumundadır. 43 Bu iki yerleşmenin de paleocoğrafik olarak denizle ilişkisi vardır. 44 İTÇ II, özellikle Batı Anadolu da Troia II deki gibi kent kültürünün ortaya çıktığı dönemdir. 45 Bu dönemde yerleşmeler genişlemekte ve sayıları artmaktadır. 46 38 Nikolova 2008:157; Erdoğu 2005. 39 Peltenburg 2007: 141 142. 40 Erol 1983: 73 83; Günel 2003: 54; 2004b: 720; Yakar 2000: 11 12; Başerkafaoğlu 2006: 280. 41 Derin 2006: 6; Caymaz 2002; 2006: 206; Günel 2006a: 404 405. 42 Riehl 1999a: 77. 43 Korfmann vd. 1995. 44 Kayan 1995a. 45 Yakar 1985: 47; Easton vd. 2002; Aktüre 1994: 67.

9 Bu dönemde Troia, Batı Anadolu ve Çanakkale Boğazını kontrol etmektedir. Ege den Karadeniz e geçişte Troia stratejik bir konuma sahiptir. 47 Ayrıca Anadolu nun Balkanlara açılan önemli bir noktasıdır. Limantepe, Kikladlar, Kıta Yunanistan ı ve İç Anadolu arasında köprü görevi gören önemli bir yerleşmedir. 48 Limantepe, Gediz Vadisi ile İç Anadolu ya açılmakta, limanı sayesinde de Ege Adaları ve Kıta Yunanistan ıyla bağlantılar kurmaktadır. 49 Baklatepe, Tahtalı Çayı nın hemen kenarında, Cuma Ovası na hakim bir konumda, Küçük Menderes (Kaystros) Vadisi ile bağlantılı olması nedeniyle de önemli ve stratejik bir yerdedir. Buradan İzmir e ve Ege Denizi ne açılan bir noktayı tutmaktadır. 50 Ulucak Höyük deniz kıyısına yakın bir yerde ve ovaya hakim olan bir noktada kurulmuştur. Yerleşme kıyı ile iç bölgedeki ovalar arasında bağlantıyı sağlayan bir geçitte yer almaktadır. 51 Efes-Çukuriçi ve Arvalya (Gül Hanım) Höyükleri Küçük Menderes (Kaystros) Nehrinin Ege Denizi ne ulaştığı bölümde yer almaktadır. Bu yerleşmelerde oturanlar doğa ve iklim koşullarının uygun olması, Küçük Menderes (Kaystros) ve Ege Denizi ne yakın olması gibi nedenlerle burayı tercih etmişlerdir. 52 Aydın bölgesinde tespit edilen çok sayıda İTÇ yerleşimi Büyük Menderes (Maiandros) havzasında yer almakta ve kıyı ile iç bölgeler arasındaki doğal yollar üzerinde bulunmaları nedeniyle büyük önem arz etmektedirler. 53 Güneybatı Anadolu nun bir yandan İç Anadolu ile ilişkileri varken diğer yandan da Ege Adaları ve Kıta Yunanistan ı ile ilişkileri bulunmaktadır. 54 46 Şahoğlu 2005: 339. 47 Korfmann 1995a: 173; 1996; Erdem 2004: 83; Apakidze 2008: 118; Wright 1998: 355; Erkanal 1996: 71. 48 Erkanal 2004: 115. 49 Erkanal 1996: 76; Tuncel 2008: 585. 50 Erkanal Özkan 1999a: 12; Tuğcu 2004; Böyükulusoy 2006: 185; Kolankaya Bostancı 2006: 221. 51 Derin Öner 1997: 412. 52 Evren İçten 1998: 112 113. 53 Günel 2004d:1 9.

10 İTÇ III dönemi Anadolu da belli bir bölgeye hakim olup siyasi ve askeri gücü elinde bulunduran sülalelerin ortaya çıktığı dönem olarak adlandırılabilir. 55 Anadolu nun İTÇ III dönemi ile ilgili Mezopotamya çivi yazılı kaynakları bilgiler vermektedir. Akkad kralı Sargon un Anadolu ya yapmış olduğu seferlerinde birçok kent ve kralla mücadele ettiğinden bahsedilir. Metinlerde, tüccarların şikayetleri sonucu Sargon un Puruşhanda ya kadar gelip kenti ele geçirdiği ve kral Nur-daggal ın Sargon un üstünlüğünü kabul ettiği anlatılır. 56 Akkadlı Naramsin in de Anadolu ya seferler yaptığı görülmektedir. Naramsin e isyan eden 17 kraldan ve bu kralların hüküm sürdüğü kentlerden isimleriyle bahsedilir. 57 Bunlar arasında Hatti kralı Pampa ve Kaniş kralı Zipani de vardır. Bu durum Anadolu da yerel kralların kendi bölgelerinde bağımsız olarak hüküm sürdüğünü, daha güçlü bir düşmana karşı birlik oluşturduklarını göstermektedir. Bu kentlerden Hatti ve Kaniş Orta Anadolu da yer almaktadır. Orta Anadolu da durum böyle olduğuna göre Anadolu nun batısında da aynı özellikleri gösteren kentler ve kralların var olduğu düşünülmelidir. 58 İTÇ III te güçlü olup çevresindeki daha küçük ve zayıf yerleşmeleri kontrolünde tutan kent devletlerinin var olduğu söylenebilir. 59 Bu kent devletlerinin birbirinden bağımsız ve mücadele halinde oldukları, ayrıca merkezi ve büyük bir otoritenin olmadığı görülür. Mama kralı Anum-Hirbi nin Kaniş kralı Warşama ya yolladığı mektupta; bu iki krala bağlı daha zayıf kralların kendi arasındaki anlaşmazlıklardan bahsedilmektedir. 60 Kendi bölgesinde güçlü olan kralların daha zayıf olanları kendine bağladığını görülür. Bu durum İTÇ III dönemi Anadolu sunun durumuna ışık tutmaktadır. 54 Gülseven 2002. 55 Yakar 1985: 280 399. 56 Yiğit 2000: 21; 2003: 174 175; Van de Mieroop 2000: 136 138; Westenholz 1998:5 22. 57 Bilgiç 1948: 494; Van de Mieroop 2000: 138; Şahoğlu 2005: 344 345. 58 Yiğit 2000: 23. 59 Yiğit 2003: 178; Bilgiç 1948: 502. 60 Balkan 1957.

11 3. ULAŞIM Batı Anadolu da denize paralel olarak uzanan yüksek dağlar ulaşımı da etkilemektedir. Bu dağlar arasında uzanan Büyük Menderes (Maiandros) ve Küçük Menderes (Kaystros) Nehirleri ile Gediz Nehri (Hermos) ulaşım için çok önemlidir. 61 Yüksek dağların arasındaki nehirleri takip eden doğal yollar ulaşım için en uygun yerleri oluştururlar. Bu nedenle tarihi yol güzergahları bu nehir vadilerini takip etmektedir. Bu doğrultuda, Batı Anadolu yu İç Anadolu ya bağlayan üç önemli doğal yol güzergahı bulunmaktadır. 62 Birinci yol, Troia dan başlayıp Balıkesir den Kütahya ve Eskişehir e doğru Porsuk Vadisi ni takip ederek Gordion a ulaşan doğal yoldur. Bu yol Troia dan başlayıp Demircihöyük üzerinden İç Anadolu ya ulaşır. 63 İkinci yol, İzmir den başlayıp Uşak ve Afyonkarahisar a ulaşan yoldur. Bu güzergahta Gediz ve Konya ovaları birleşmektedir. 64 Batı Anadolu ile Orta Anadolu nun bağlantısı Akşehir ve Konya arasında yer alan Karasevinç ve Çeşmecik yerleşmeleri sağlamaktadır. 65 Üçüncü yol, Büyük Menderes (Maiandros) Ovası ndan Denizli-Beycesultan ı takip ederek İç Anadolu ya, güney yönünde Burdur-Göller Bölgesi ne uzanmaktadır. 66 Denizli üzerinden gelen yol kuzeye doğru Afyonkarahisar a, güneye doğru Burdur-Göller Bölgesi ne uzanır. 67 (Resim 14-17) Bu yol ile hem İç 61 Mellaart 1971; Şahoğlu 2005: 346; Günel 2004b: 720; Niemeier 2001: 18. 62 Yakar 1985: 94; Günel 2003: 54; Çilingiroğlu vd. 1999: 5. 63 Şahoğlu 2005: 345. Demircihöyük Eskişehir Ovası nda önemli yol güzergahlarının geçtiği bir yerleşim yeridir. Bkz. Korfmann 1983: 246. 64 Günel 1999: 157. 65 Bahar vd. 1996: 21. 66 French 1997: 573; Yakar 1985: 95; 2000: 12. 67 Günel 2003: 54.

12 Anadolu ya hem de Göller Bölgesi ne ulaşım sağlanmaktadır. 68 Buradan da Karataş- Semayük e uzanır. 69 Denizli ile Köyceğiz arasında uzanan Gölgeli Dağ, Ege ile Akdeniz arasında geçiş bölgesi özelliği taşımaktadır. 70 Manisa yakınlarında Marmara Gölü nün güney kıyısındaki Ahlatlı-Tepecik yerleşmesi Sart yakınlarından Akhisar a ve kuzeye giden ticaret yolu üzerindedir. Şartamhari metinlerinde Anadolu daki Puruşhanda ya giden yolların ne kadar zorlu olduğundan ve kara ulaşımı hakkında bilgiler elde edilebilmektedir. Sargon tüccarlardan yollar hakkında bilgi almak maksadıyla sorular sorar. 71 İTÇ da Tarsus, Batı Anadolu ve İç Anadolu bölgesini Kilikya, Kuzey Suriye ve Fırat havzasına ve oradan da Mezopotamya ya bağlayan güzergahta kilit bir öneme sahiptir. Troia ile Tarsus arasında ulaşım karadan da güçlü bir şekilde bağlantılıdır. 72 T. Efe tarafından Büyük Kervan Yolu olarak ifade edilen yol güzergahı ise, Kilikya dan Konya-Akşehir üzerinden 73 Afyonkarahisar-Bolvadin e, (Resim 17) buradan da Eskişehir-Bozüyük ü takip ederek İznik, İnegöl tarafından Troia ya ve Marmara ya uzanmaktadır. Bu ana yol haricinde alternatif yollar da bulunmaktadır. 74 Batı Anadolu daki ana yol güzergahları Orta Anadolu da Büyük Kervan Yolu ile birleşmektedir. Orta Anadolu da Konya ya ulaşan yollar buradan ikiye ayrılarak biri Gülek Boğazı ndan Kilikya ya, diğeri de kuzeydoğuya hareketle Aksaray üzerinden Kayseri ye ulaşmaktadır. 75 68 French 1997: 571 573. 69 Şahoğlu 2005: 346. 70 Erol 1983: 73; French 1997: 576; Günel 2003: 55. 71 Yiğit 2003: 175. 72 Efe 1998: 301 302. 73 Bahar Koçak 2004: 8. 74 Efe 2007a. 75 Bahar vd. 1996: 21.

13 4. DENİZCİLİK Doğal liman alanları olan körfez ve koylar erken dönem denizcilik faaliyetleri için çok önemlidir. 76 Denize kıyısı olan bölgeler ile adalarda yerleşmiş olanlar denizcilikte ilerlemişlerdir. Özellikle Ege de yer alan çok sayıda adada oturan topluluklar diğer bölgelerle bağlantılarını ve ihtiyaç duydukları malzemenin temini deniz yoluyla sağlamaktadır. Deniz yolundan başka iletişim imkanı olmadığından Ege Adalarında denizcilik gelişmiştir. Girit, Kıbrıs ve Ege adalarında denizciliğin gelişmesi, dışarıyla olan bağlantılarının sadece denizcilikteki gelişmelere bağlı olduğu açıktır. Denizcilik açısından Batı Anadolu kıyıları pek çok körfez ve koya sahip olması nedeniyle gemiler ve denizciler için çok önemlidir. Batı Anadolu nun çok girintili çıkıntılı yapısı her zaman gemiler için en uygun sığınma yerlerinden biri olmuştur. Tunç Çağı nda gemilerin yapımı ve denizciliğin finanse edilmesi pahalı olduğundan bu işleri sarayların veya elitlerin finanse ettiği düşünülebilir. Ayrıca mal ithal ve ihracına dayalı deniz ticareti, gemiler ve mürettebatın ihtiyaçları da masraflı olacağından yönetici, elit ve zenginlerin denizciliği finanse etmiş olması en doğalıdır. 77 İTÇ da denizlerde ulaşım ve ticaret sahilleri takip ederek yapılmaktadır. Açık denizlere açılmak hem tehlikeli hem de zordur. Kıyıları takip ederek ilerleyen gemiler çeşitli limanlara uğrayarak her türlü yiyecek, içecek ikmal ve mal teminini gerçekleştirebilmektedir. İTÇ II de denizciliğin gelişmesi ile deniz ticareti de gelişecektir. 78 Bu nedenle Batı Anadolu nun denizaşırı ilişkileri İTÇ II de önemli derecede artmaktadır. 79 76 Stanley Warne 1994: 228 230; Wachsmann 1998; Goodman vd. 2009: 101. 77 Balkozak 2007. 78 Ekschmitt 1986: 90 95. 79 Keskin 2003.

14 Kiklad tipi kap ve idollerin Batı Anadolu da görünüyor olması Kikladlar ve diğer Ege Adaları ile Batı Anadolu arasındaki deniz ulaşımı ve ticaretini göstermesi bakımından önemlidir. İTÇ denizciliğinde çok önemli bir noktada yer alan Troia, Akdeniz in doğusundan başlayan ve Karadeniz e kadar uzanan deniz rotası üzerindedir. 80 İzmir Körfezi denizcilik ve liman faaliyetleri açısından çok uygun bir konuma sahip olması nedeniyle erken dönemlerden beri deniz ulaşımında önemli bir merkez olmuştur. 81 Limantepe İTÇ I ve II de Batı Anadolu ile Ege Adaları arasında deniz ticareti için önemli bir merkez olmuştur. Burada tespit edilen liman İTÇ denizcilik faaliyetleri içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. 82 Panaztepe ve Kumtepe de deniz kenarında liman olması gereken yerleşmelerdir. Panaztepe M. Ö. 3. Binde bir liman kenti olarak kurulduğundan 2. Bindede bu önemini korumuştur. 83 Milet deniz kenarında yer alan bir liman kenti olması nedeniyle İç Anadolu dan gelen malzemelerin Ege Adaları ve Kıta Yunanistan ına aktarılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Buradaki kazılarda Kiklad türü kaplar ile idollerin ele geçmiş olması bu ilişkilere ışık tutmaktadır. Milet, Ege Adaları ile İç Anadolu arasında aktarımı sağlayan Batı Anadolu daki merkezlerden birisidir. 84 Yine Ege Adaları ile Batı Anadolu arasındaki ulaşım ve ticaret ancak deniz yoluyla mümkündür. Birbirlerine yakın pek çok adada oturanlar arasında denizciliğin en önemli uğraş olmasına neden olmuştur. 80 Neilson 2009: 30 31; Easton vd. 2002; Wright 1998: 361. 81 Erkanal Günel 1996: 305 306. 82 Kouka 2009a: 141; Şahoğlu 2005: 352; Greaves Helwing 2003a: 145; Erkanal 2004: 115; Banyasz 2009. 83 Erkanal 1992: 448 452. 84 Niemeier 2001: 18; Graeve Niemeier 2002: 76.

15 Tarsus İTÇ II de Doğu Akdeniz, Kıbrıs, Girit ve Yunanistan a kadar ilişkileri olan önemli bir liman merkezidir. 85 İklime bağlı olarak deniz seviyelerinin yükselmesi veya alçalması sonucu 44 tarihi liman kullanılmaz hale gelmiştir. 86 Eskiçağlarda gemiler hem yelkenli hem de kürekle hareket etmektedir. Özellikle adalar arasında ve kısa mesafelerde yoğun olarak gemiler kullanılmıştır. Yelken Mısır da M. Ö. IV. Binden beri kullanılmaktadır. Akdeniz de ise M. Ö. II. Binlerde yelken kullanımı başlar. 87 Tell el Dab a daki M. Ö. 1800 lere tarihlenen Suriye mührü üzerinde yelkenli gemi tasviri görülmektedir. 88 M. Ö. II. Bine tarihlenen taştan bir Girit mührü üzerinde de direkli bir gemi tasvir edilmiştir. 89 Çeşitli seramik buluntuları üzerinde kürekli ve az sayıda yelkenli gemi tasvirleri tespit edilmiştir. Dorak ta İTÇ II, 90 Knossos ta Erken Minos I-III, Kikladlarda İTÇ II ye ait gemi betimlemeleri İTÇ da Ege bölgesinde denizcilik faaliyetlerine ışık tutan buluntulardır. 91 Thermi de İTÇ a ait pişmiş topraktan gemi ve kayık modelleri kazılarda ortaya çıkarılmıştır. 92 Türkiye nin güney kıyılarında Tunç Çağına ait çok sayıda taş çapa bulunmuştur. Bu durum güney kıyılarımızdaki deniz ticareti ve gemi güzergahlarının belirlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. 93 85 Mellink 1989: 323; 1998: 6; Knapp 2008. 86 Özdemir 2004: 189. 87 Wachsmann 1998: 10 38. 88 Wachsmann 1998: 42, fig. 3.1. 89 Casson 1971: fig. 34 36; Wachsman 1998: fig. 6. 28; McGrail 2001: 112, fig. 4. 90 Dorak, Bursa İli Mustafa Kemal Paşa İlçesi yakınlarında bir köydür. J. Mellaart tarafından burada ele geçtiği belirtilen çok zengin buluntular hakkındaki bilgiler sadece yaptığı yayınlarla bilinmektedir. Herhangi bir müze veya koleksiyonda olup olmadığı belli olmayan bu eserler hakkında bilgiler tartışmalıdır. 91 Mellaart 1966: 170, fig. 53. 92 Marangou 1996: 279 282, fig.4 7, 10. 93 Evrin vd. 2000: 109 116.

16 5. İTÇ DA BATI ANADOLU NUN SOSYO EKONOMİK YAPISI 5. 1. SOSYAL YAPI İklim şartları uygarlığın gelişmesi için çok önemlidir. 94 İklim koşullarının uygun olmadığı yerlerde insanların barınması, çoğalması ve sosyoekonomik yönden ilerlemesi ve medeniyetlerin oluşması imkansızdır. Bu nedenle Neolitik dönemde iklimin normalleşmesiyle insanlar yerleşik hayata geçerek tarımsal üretime başlamışlardır. Üretim fazlasının oluşmasıyla ticaret başlayacak ve buna bağlı olarak ise kültürel gelişmelerde ilerleyecektir. Kalkolitik döneme göre İTÇ da nüfus ve yerleşmelerin sayısında bir atış görülmektedir. 95 İTÇ II de kentlerin büyümesi ile hammadde ihtiyacı da artış göstermiştir. Üretimin artması, ticaretin gelişmesi ile kültürel alışveriş yoğunlaşacak ve sosyoekonomik değişimlerde beraberinde gerçekleşecektir. Yine ticaretle mal aktarımı yapılırken bir yandan da farklı kültürlerin birbirleri ile aktarımları yoğunlaşmaktadır. GKÇ a göre İTÇ yerleşmeleri daha zengin ve gösterişli buluntular vermektedir. Bu durum İTÇ toplumlarının sosyoekonomik olarak daha da zenginleşmiş olduklarını gösterir. İTÇ II de bölgesel yöneticiler ve elitler ortaya çıkacaktır. Bunlar uzun mesafeli ticareti ve yönetimi kontrol etmeye başlayacaklardır. 96 İTÇ II de her alanda uluslararası bir canlanma ve gelişme görülmektedir. 97 Özellikle İTÇ II de uzun mesafeli ilişkiler ve ticaret gelişim 94 Özdemir 2004: 189. 95 Meriç 1987: 247; Efe 1994c: 578. 96 Şahoğlu 2008: 489; Yakar 2000: 21. 97 Broodbank 2000: 276 319.

17 göstermemektedir. 98 Ayrıca İTÇ II nüfusun ve metal üretiminin artış gösterdiği, pek çok gelişmenin yaşandığı bir dönemdir. 99 Batı Anadolu da Troia başta olmak üzere büyük alanlara yayılmış ve gelişmiş kentlerde özel fonksiyonları olan binaların var olması, surla çevrelenmiş olmaları, sokakları, megaronları ile hiyerarşik bir yapının ve yönetici sınıfın olması gerekmektedir. Kendi kendine yeten kentlerde düzenin sağlanması için belli sosyal kuralların olması ve bu kuralları uygulayacak yöneticilerin olması gerekmektedir. Troia I den sonra kentin alanı genişlemektedir. Bu genişleme nüfusun artmış olduğunu göstermektedir. Troia I sosyoekonomik olarak köy iken Troia II zanaatkarları, çiftçileri, balıkçıları, tüccarları ve yöneticileri ile bir kenttir. Ticaretle zenginleşen Troia da ekonomik güç siyasi gücü desteklemiştir. Birbirlerini destekleyici bu durum kent devletinin güçlenmesine sağlayacaktır. 100 Troia II dönemine tarihlenen zengin hazine buluntuları Troia nın sosyoekonomik açıdan ne kadar gelişmiş olduğunu göstermektedir. 101 Yukarı kentte oturan elitler özel ürünlerin tetkikinde uzmanlaşmış olmalılar veya uzmanlaşmış kişileri çalıştırmaları gerekmektedir. 102 Troia II de surla çevrili yukarı kenttin sarayında elitler ikamet etmektedir. Halk ise aşağı kentte yaşamaktadır. Güçlü ticari ilişkilere sahip kentler geliştikçe sosyal düzen ve yönetimi sağlayacak yapılanmaların oluşması gerekmektedir. 103 Çeşitli meslek gruplarının ortaya çıkması üretimi artırmış ve üretim fazlası mallar sayesinde de ticari faaliyetler gelişmiştir. Siyasi ve ekonomik gücün gelişmesiyle kentlerde gelişerek daha geniş alanlarda etkin olacaklardır. Kervan yolları üzerinde ticareti organize eden kişiler bulundukları toplumda zenginleşerek yönetimde söz sahibi olacaklardır. Ticaretle zenginleşen kentler çevrelerinde merkezi bir konuma yükselerek önemli bir güç haline geleceklerdir. 98 Sherratt 2000; Kouka 2008a. 99 Bilgi 1997: 5. 100 Aktüre 1994: 114. 101 Erdem 2004: 79 83. 102 Riehl 1999a: 76. 103 Cosmopoulos 1995: 30 32.

18 Ticaretin getirdiği zenginlik sayesinde sosyoekonomik olarak toplum daha iyi bir seviyeye ulaşacaktır. Kazılarda çıkarılan pek çok buluntu İTÇ toplumunun sosyoekonomik gelişmişliğine ışık tutmaktadır. Kumtep A nın ekonomisi büyük oranda deniz ürünlerine ve yemişlere bağlı iken Kumtepe B sosyoekonomik olarak ziraatta gelişmiştir. Kumtepe C ise Troia ile sosyoekonomik olarak uyum içindedir. 104 Akhisar yakınlarında yer alan Kulaksızlar, Kalkolitik Çağ sonlarında mermer heykelcik ve kap üretimi yapan bir merkezdir. Bu dönemde sosyoekonomik olarak tarım ve hayvancılığın yanında el sanatlarında uzmanlaşmanın olması ve bundan ekonomik kazanç elde ediliyor olması önemlidir. Kulaksızlar atölyesi gelişmiş bir üretim sistemi ve dağıtım ağının var olduğunu ortaya koymaktadır. 105 Bu ürünler sosyoekonomik olarak prestij, değiş tokuş ve sembolik temsili olan ürünlerdir. Batı Anadolu da Kalkolitik Çağ da kentleşmenin daha başlamadığı bir dönemde uzmanlık isteyen bir üretim organizasyonunun ve dağıtım sisteminin var olması önemli bir durumdur. İTÇ da yerel hammadde kaynakları yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Toplumlar çevrelerinde bulunan doğal hammadde kaynaklarından yararlanarak ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Ağaç, taş, bitki, maden her türlü yerel kaynaktan çeşitli aletler günlük yaşamın vazgeçilmezi olmuştur. Kazılarda ele geçen buluntuların büyük bir kısmı yerel hammadde kaynaklarından temin edilen malzemeden yapılma ürünlerdir. Ekonomi İTÇ da tarımsal üretim ağırlıklı olup hammadde ve değiş tokuş faaliyetleri sayesinde gelişecektir. Demircihöyük kazılarında yerleşmenin nüfusunun 130 kişi kadar olduğu tespit edilmiştir. Tahıl depoları ise bu nüfusun çok daha fazlasını karşılamaya yetecek miktarda olduğundan ihtiyaç fazlası ürünün değiş tokuşta kullanılmış olması gerekmektedir. Ayrıca surla çevrili olan yerleşme önemli yol güzergahları üzerinde 104 Riehl 1999a: 77, 82; Gabriel 2001: 343. 105 Takaoğlu 2002: 71; 2005.

19 olduğundan ticari, ekonomik ve sosyal olarak aktif bir durumda olduğu düşünülebilir. 106 Limantepe de ele geçen altın sos kabı ve değerli madeni eserler, potalar maden işçiliğine, obsidyen, çakmaktaşı ve çekirdekler, dilgiler taş alet yapımına, ağırlık ve ağırşaklar tekstil üretimine, murex kabukları da boya üretiminin yapıldığını göstermektedir. Bütün bu faaliyetler Limantepe de sosyoekonomik olarak çok gelişmiş bir toplumun varlığına işaret etmektedir. 107 Özellikle İTÇ II de Limantepe ekonomik ve siyasi açıdan bölgesinde merkezi bir konumdadır. 108 Yenibademli Höyük İTÇ da ekonomik olarak çok zengin değildir. Fakat tarım, hayvancılık, zanaat ve ticaretle uğraştıkları görülmektedir. 109 İTÇ da halk günlük yaşamda pişmiş toprak, taş, metal, ahşap ve kemikten yapılmış eşyaları kullanmaktadır. Mızrak ve ok uçları avcılıkta, olta iğneleri balıkçılıkta, öğütme taşları da tahılları un haline getirmede kullanılmaktadır. Ev içerisinde ocak ve mutfak kapları, sıvı şeyler koymaya yarayan testi ve maşrapalar, pişirme ve saklama kapları mutfak işlerinde kullanılmıştır. Evlerde tekstil ve dokuma araçları ile ağırşaklar, çeşitli eşyalar ve malzemeler bulunmaktadır. Araştırması yapılan İTÇ yerleşmelerinin hemen hemen hepsinde bu saydığımız malzemeler bulunmuştur. Sosyoekonomik olarak günlük işlerde ve yaşamsal aktivitelerde pişmiş topraktan kap kacak ve çeşitli aletler kullanılmaktadır. İTÇ ın yeni kap formlarından depas, tankard, gaga ağızlı testi gibi kaplar yeme içme alışkanlıkları ve günlük yaşamda değişikliklerin var olduğunu göstermektedir. Sosyoekonomik değişimlerle yaşayışta değişmektedir. Bademağacı Höyük kazılarında üzerinde çentikler bulunan disk biçimli üç adet sayı veya hesap tableti olduğu düşünülen pişmiş toprak buluntu ele geçmiştir. Bu sayı tabletleri İTÇ da Bademağacı nın ekonomik yaşantısında yer alan çeşitli malların sayılarının hesabını tutmada kullanıldığı ve bu tabletlerin karşı tarafa bu 106 Korfmann 1983: 246. 107 Erkanal 2004: 55, 77; Erkanal vd. 2004: 167. 108 Erkanal 1999b: 331. 109 Hüryılmaz 2006b: 2; 2007c: 88 90; 2008a: 146.

20 bilgileri iletmek için yapılmış oldukları düşünülmektedir. Her bir tırnak baskısı belirli bir mal grubu veya ürüne ait miktarı belirtmektedir. Bu buluntular yazı öncesi işaret dilinin kullanım ve gelişimini temsil ettiği düşünülmektedir. 110 Karataş ın ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. 111 Efes Çukuriçi ve Arvalya Höyükleri Küçük Menderes Nehri (Kaystros) ve Ege Denizi ne yakın bir yerde kurulmaları sayesinde tarım ve hayvancılığın yanı sıra nehir ve denizden yaralanmalarına imkan sağlamaktadır. 112 İTÇ I köy yerleşmelerinde tarım ve hayvancılığa dayalı bir ekonomik yapı vardır. İTÇ II de kentleşmeyle beraber tarım ve hayvancılığın yanı sıra ticaret ve madencilikte önemlidir. Bazı yerleşmeler köy ve kasaba olup ziraat ve hayvancılık yapmaktadır. Bazıları ise kentleşen, önemli yol güzergahlarında olan yerler olup tarım ve hayvancılığın yanında ticaret, maden, tekstil, seramik üretimi ve ticareti gibi gelişmiş sosyoekonomik işlerle uğraşıyordu. İTÇ da madencilikteki büyük gelişmeler sayesinde, daha dayanıklı ve sağlam aletlerin tunçtan yapılmaya başlaması tarımın gelişmesini desteklemiştir. Toprağın işlenmesinde kullanılan tunç aletler sayesinde üretim ve verim artmıştır. Aynı şekilde tunçtan yapılan dayanıklı silahlar sayesinde düşmanlara üstün gelinecektir. Sağlam baltalar yapılarak ormanlardan daha kolay yararlanılacaktır. Dayanıklı tunç aletlerin üretimde kullanılması sosyoekonomik olarak İTÇ toplumunun gelişmesinde çok önemli bir rol oynamaktadır. 113 Alacahöyük ve Troia da bulunan zengin metal eserler toplumun zengin sınıflarının değerli altın, gümüş, tunç ve diğer değerli metallerden yapılan eserlere ilgi duyduklarını, güç ve prestiji temsil ettiklerinin ve metal eserlere verilen önemi göstermektedir. 114 110 Umurtak 2009: 7 8, fig. 3 5. 111 Warner 1994: 179. 112 Evren İçten 1998: 112 113. 113 Yalçın 2009: 100 101. 114 Yalçın 2009: 101.

21 Hayvancılığa bağlı olarak yün ve dokuma ekonomik olarak İTÇ da önemli bir yer tutmaktadır. 115 5. 1. 1. Mimari İTÇ Batı Anadolu mimarisinde evler taş temelli ve kerpiç duvarlı olarak yapılmışlardır. Kerpicin yanında ahşap, taş ve bitkilerde mimaride kullanılmaktadır. Konutların mimari planları ve inşasında kullanılan malzemeler çevre ve iklim şartlarına göre belirlenmektedir. Yerleşimin çevresinde bulunan en uygun ve kullanışlı malzeme konut yapımında tercih edilmektedir. Bu nedenle orman veya ağaçların çok olduğu alanlarda ahşap kullanımı yaygınken taş veya kilin çok olduğu yerlerde de bunlar yapı malzemesi olarak kullanılmışlardır. Yapılarda kullanılan kerpiç Neolitik dönemden beri bilinmektedir. İTÇ yapılarında çokça kullanılan kerpiç güneşte kurutularak elde edilmektedir. Kile şekil verilmesiyle başlayan kerpiç üretiminde sağlamlığı artırmak için saman katkısı kullanılarak daha sağlam kerpiç elde edilmiştir. 116 Dal-örgü ve çamur-harç tekniği Karataş ta kullanılmıştır. 117 örnekleri Güneydoğu Avrupa da vardır. 118 En yakın Batı Anadolu da 3 tip konut mimarisi görülmektedir. Bunlar; megaron ve apsidal tipli evler, uzun evler ve koridorlu evler, bitişik evlerdir. 119 İTÇ da Batı Anadolu da radyal planlı Anadolu tipi yerleşim ile Linear planlı ince, uzun şeklinde yerleşim görülmektedir. 120 Megaron tipi evler yerleşmenin ortasında bağımsız olarak inşa edilir. Megaron, iki veya daha fazla odalı ortasında ocak bulunan ve önden girişi olan 115 Günyol 2005: 17. 116 Naumann 1998: 45; Akman 2003: 32 34. 117 Warner 1994: 144 146. 118 Mellink 1970a: 246; Warner 1979: 144 146; Tuğcu 2004. 119 Erkanal 1996: 80; Yakar 1985: 51. 120 Efe Ay Efe 2007: 254.

22 yapılardır. Küçük boyutlu olanlarının yanında Troia daki gibi çok büyük boyutlu olanları da görülmektedir. 121 Apsidal evlerde aynı düzende olmakla beraber sadece arka kısımları daireseldir. Bu tip evlerin üstü semer damla örtülüdür. 122 Ege de ve Yunanistan da görülen megaron tipi yapılar Batı Anadolu dakilerden sonraya tarihlenmektedir. 123 Doğu Ege Adalarında İTÇ da görülen mimari özellikler Batı Anadolu dan etkilenerek ortaya çıktığı düşünülmektedir. 124 Izgara planlı yapılar Neolitik dönemden başlayarak İTÇ boyunca kullanılmıştır. En eski örneği Çayönü nde görülmektedir. 125 Izgara planlı yapıların Anadolu dışında Sakız daki Emporio, 126 Midilli deki Thermi, 127 Kikladlar daki Saliagos 128 gibi Ege adalarında ve Yunanistan da 129 örnekleri görülmektedir. Uzun evler; yan duvarları uzun ve bloklar halinde inşa edilen yapılardan oluşmaktadır. Bu yapılar ara duvarlarla birden fazla mekana ayrılırlar. Üstleri düz damla örtülmektedir. Koridorlu evler Ege adaları ve Yunanistan da görülmektedir. 130 Bu tip evler; yerleşmenin ortasında, iki uzun yanı koridorlardan oluşan ve diğer yapılar bu ana yapının etrafında yer alacak şekilde inşa edilen evlerdir. İki katlı olan bu evlerin çatısı kiremitle örtülmektedir. 131 Batı Anadolu da ise koridorlu evlere en önemli örnek İTÇ II de Limantepe de görülmektedir. Koridorlu evlere en iyi örnek Lerna yerleşmesinde ortaya çıkmaktadır. 132 Koridorlu evler merkezi otorite ile bağlantılı bir mimari düzendir ve yöneticiler burada ikamet etmektedir. 133 (Harita 3) 121 Megaron tipi yapılar ve Ege dünyasındaki örnekleri için bkz. Müller 1944: 342 348, fig. 1. 122 Warner 1979: 133 147; Erkanal 1996: 80. 123 Warner 1979: 147; Işık 1997; Aktüre 1994: 110. 124 Efe 2007b: 109. 125 Özdoğan 1999: 35; Hauptman 1999: 121. 126 Hood 1981: 138 140, çiz. 74, res. 26. 127 Lamb 1936: 10, plan 1 2, fig. 7. 128 Evans Renfrew 1968: 25. 129 Milojcic 1956: 144 145, res. 1. 130 Shaw 1987: 59; Erkanal 1996: 78; Yıldız 2007: 48 76. 131 Erkanal 1996: 78 80; Shaw 1987: 64, fig. 5. 132 Wiencke 2000; Caskey 1955b: 116 117; 1958: 128. 133 Yıldız 2007: 87; Erkanal 1996: 78.