TÜRKİYE'DE GIDA SANAYİİNDE AR-GE ÇALIŞMALARININ DURUMU VE GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK ÖNERİLERİN OLUŞTURULMASI ÖĞR. GÖR. ZEYNEP BAKKALOĞLU
İçerik 1. LİTERATÜR 1.1 Ar-Ge Ve Yenilik Kavramı 1.2 Türkiye de Gıda Sanayii 1.3 Türkiye deki Teknokentler 1.4 Türkiyede ki Ar-Ge Merkezleri 1.5 Türkiye deki Gıda Ve İçecek Sanayiinin Faydalanabileceği Ar-Ge Destek Ve Fonları 2. ÇALIŞMANIN AMACI 3. YÖNTEM 4. BULGULAR/TARTIŞMA 4.1 Çalışmaya Katılan Firmaların Profili 4.2 Çalışmaya Katılan Firmaların Ar-Ge Bakış Açısı/ Yapma Durumu 4.3 Ar-Ge Desteklerinden Yararlanma Durumu 4.4 Ar-Ge Destekleri ile İlgili Sorunlar 5.SONUÇ VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
1.1 Ar-Ge ve Yenilik Kavramı Araştırma ve geliştirmenin kısaltılmış hali olan Ar-Ge bilinmeyen bir şeyin öğrenilmesine yönelik olan tüm bilimsel çalışmaların yürütülmesi, mevcut bir bilginin veya yeni teknolojinin yeniden değerlendirilerek daha iyiye doğru yönlendirilmesi faaliyeti. İnovasyon; Bilgi ve teknolojiyi kullanarak herhangi bir konuda yenilik meydana getirmek
1.2 Türkiye de Gıda Sanayi Gıda ve içecek sanayinde alt sektör bazında işletme sayıları Gıda alt sektörleri 2010 2013 Fırın ve unlu mamuller imalatı 25.498 30.673 Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünler imalatı 3.925 3.073 Süt ürünleri imalatı 1.502 2.055 Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 1.476 1.643 Diğer gıda maddelerinin imalatı 1.242 1.771 Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı 777 1.005 İçecek sanayi 459 509 Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı 410 526 Hazır hayvan yemleri imalatı 286 457 Balık, kabuklu deniz hayvanları ve yumuşakçaların işlenmesi ve saklanması 56 82 Gıda sanayi (Toplam) 35.172 41.794 Gıda ve içecek Sanayi nde alt sektörler bazında işletme sayıları (TÜİK, 2013).
1.2 Türkiye de Gıda Sanayi Gıda Sanayi nde Türkiye bazında işletme ve çalışan sayıları (SGK 2014). Gıda sanayi faaliyet grupları İşletme sayıları Çalışan sayıları Bitkisel Ve Hayvansal Üretim 14.958 106.329 Balıkçılık Ve Su Ürünleri Yetiştiriciliği 1.170 7.582 Gıda Ürünleri İmalatı 41.657 434.180 İçecek İmalatı 641 14.523 Yiyecek Ve İçecek Hizmeti Faal. 99.177 564.616 Gıda sanayi (Toplam) 157.603 1.127.230
1.2 Türkiye Gıda Sanayi (Ar-Ge faaliyetleri) TÜİK tarafından yapılan Ar-Ge Faaliyetleri Araştırması sonuçlarına göre; Gıda ve İçecek Sanayi 2014 yılı Ar-Ge harcamaları 131.307.665 TL dir. Bu harcamaların 51.8 milyon TL si personel, 48.6 milyon TL si diğer cari, 20.2 milyon TL si makine ve teçhizat 10.6 milyon TL si sabit tesis harcamalarıdır. Ar-Ge çalışmalarında istihdam edilen personelin %53,9 u (709) araştırmacı, %30,7 si (404) teknisyen ve dengi personel ve %15,36 sı (202) diğer destek personeli olarak görev yapmaktadır (TÜİK, 2014).
1.3 Türkiye deki Teknokentler Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2016) Faaliyette Olan Teknoloji Geliştirme Bölgelerinin Bölgesel Dağılımı Faaliyette Olmayan Teknoloji Geliştirme Bölgelerinin Bölgesel Dağılımı Marmara Bölgesi 14 3 Anadolu Bölgesi 12 5 Ege Bölgesi 7 3 Karadeniz Bölgesi 6 0 Akdeniz Bölgesi 5 2 Doğu Anadolu Bölgesi 4 0 Güneydoğu Anadolu Bölgesi 3 0 TOPLAM 51 13
1.2 Türkiye Gıda Sanayi (Ar-Ge faaliyetleri) TEKNOLOJİ GELİŞTİRME BÖLGELERİ NDEKİ FİRMALARIN SEKTÖREL DAĞILIMI (Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2016) Sektör % Sektör % Yazılım 37 İnşaat 1 Bilgisayar ve İletişim Teknolojileri 17 Telekomünikasyon 1 Elektronik 8 Otomotiv 1 Makine ve Teçhizat İmalatı 6 Havacılık 1 Enerji 4 İlaç 1 Medikal 3 Hayvancılık 1 Sağlık 3 Denizcilik 1 Savunma Sanayi 3 İmalat Sanayi 1 Kimya 3 Geri Dönüşüm 1 Gıda Sanayi 2 Otomotiv Tasarım Mühendisliği 1 Tarım 2 Diğer 2
Sıra Sektör Adı Firma Sayısı Dağılım (%) 1 Otomotiv Yan Sanayi 59 22,34 2 Bilişim, Bilgi ve İletişim Teknolojileri 18 6,8 3 Savunma Sanayi 17 6,4 1.4 Türkiye deki Ar-Ge Merkezleri (Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 2016) 4 Makine ve Teçhizat İmalatı 17 6,4 5 Otomotiv 16 6,0 6 Kimya 15 5,6 7 Elektrik-Elektronik 15 5,6 8 İlaç 15 5,6 9 Yazılım 14 5,3 10 Dayanıklı Tüketim Malları 13 4,9 11 Tekstil 13 4,9 12 Gıda Sanayi 10 3,7 13 Enerji 7 2,6 14 Demir ve Demir dışı metaller 6 2,2 15 Cam ve Seramik Ürünleri 5 1,9 16 İklimlendirme 5 1,9 17 Havacılık 3 1,1 18 Petrol ve Petrol Ürünleri 3 1,1 19 Otomotiv Tasarımı ve Mühendislik 3 1,1 20 Bankacılık ve Finans 2 0,7 21 Kozmetik 2 0,7 22 Ulaştırma ve Lojistik 2 0,7 23 Mobilya 2 0,7 24 Perakendecilik 1 0,3 25 Deri Teknolojileri 1 0,3 26 Çimento ve Çimento Ürünleri 1 0,3 27 Denizcilik 1 0,3 Toplam 264 100
1.5 Türkiye deki Gıda Ve İçecek Sanayiinin Faydalanabileceği Ar-Ge Destek Ve Fonları 1602 1601 1501 1503 1505 1515 1514 1513 TÜBİTAK 1507 1508 1509 1512 1511 Ar-Ge ve inovasyon destek programı KOSGEB Endüstriyel uygulama destek programı San-Tez Ar- Ge Destek Programları (San-Tez) Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Teknogirişim Sermayesi Destek Programı
1.5 Türkiye deki Gıda Ve İçecek Sanayiinin Faydalanabileceği Ar-Ge Destek Ve Fonları Güdümlü Proje Desteği (GPD) Özel Sektör İşbirliği Programı Horizon 2020 Teknoloji Geliştirme Proje Desteği Doğrudan Faaliyet Desteği (DFD) Kalkınma Bakanlığı Mali Destek Programı Teknik Destek Programı Gıda Tarım Ve Hayvancılık Bakanlığı Ar-Ge Destek Programı İşbirliği Özel Programı Kapasiteler Özel Programı Uluslararası Ar-Ge Destek ve Fonları Kişiyi Destekleme Özel Programı 6.çerçeve programı 7. çerçeve programı İleri Teknoloji Proje Desteği Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Ticarileştirme Proje Desteği
2. Çalışmanın Amacı Türkiye deki gıda firmalarında ar-ge çalışmaları ve ar-ge algısı, kullanılan destekler ve karşılaşılan sorunların araştırılması, ve çözüm önerilerinin oluşturulması.
3. Yöntem Anketin hazırlanmasında aşağıdaki bilgilerin toplanması hedeflenmiştir: genel bilgiler, firmaların Ar-Ge ve yeniliklere bakış açısı ve yaklaşımı, firmaların Ar-Ge faaliyetleri ve Ar-Ge desteklerinden yararlanma ve bu desteklerde karşılaşılan sorunlar
3. Yöntem Firmaların belirlenmesinde Türkiye Gıda Sanayi ndeki ölçek farkı etmeksizin bütün gıda alt sektörünü ve yan faaliyet kollarını kapsayan firmalar esas alınmıştır. Anketin uygulanmasında firmalarla; yüz yüze, telefonla, mail ortamında, çeşitli mesleki dernek, kurum ve birliklerin desteği alınarak Türkiye genelinde 72 ilde toplam 127 firmadan yanıt alınmıştır. Verilerin değerlendirilmesinde Microsoft Excel ve SPSS istatistik programları kullanılmıştır.
4.BULGULAR 4.1 Çalışmaya Katılan Firmaların Profili
4.1.Çalışmaya Katılan Firmaların Profili Ankete katılan firmaların alt sektörleri İşyeri sayısı Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 28 Kakao, çikolata, şekerleme, helva, pekmez vb. diğer gıda maddelerinin imalatı 22 Süt ürünleri imalatı 17 Fırın ve unlu mamuller imalatı 17 Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 17 Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı 14 İçecek Sanayi 12 Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı 9 Kuruyemiş 5 Perakende 5 Dondurulmuş gıda maddeleri imalatı 5 Bal İmalatı 5 Gıda ambalaj imalatı 4 Hububat- tohum üretimi 3 Yemek üretimi 3 Yem üretimi 2 Tuz imalatı 2 Beslenme planı servisi 1 Nanolif üretimi 1 Biyoteknolojik gıda katkıları 1 Maya Üretimi 1 Fermentasyon 1
Firma sayısı 4.1 Çalışmaya Katılan Firmaların Profili %96 özel sektör %50 sinden fazlası ulusal ve uluslar arası faaliyet alanı %75 i 1 milyon TL den fazla yıllık satış cirosu %60 ı KOBİ ölçekli firma
4.2 Çalışmaya Katılan Firmaların Ar-Ge Bakış Açısı/ Yapma Durumu
4.2 Çalışmaya Katılan Firmaların Ar-Ge Bakış Açısı/ Yapma Durumu Yeni fikir elde etmede kullanılan yöntemler/kaynaklar
4.2 Çalışmaya Katılan Firmaların Ar-Ge Bakış Açısı/ Yapma Durumu Çalışmaya katılan firmaların patent başvuru ve tescil sayıları ve oranları. Patent Başvurusu Patent Tescili Oran (%) Oran(%) 0 43 48 1-3 31 28 4-5 8 9 >5 18 15
4.2 Çalışmaya Katılan Firmaların Ar-Ge Bakış Açısı/ Yapma Durumu Çalışmaya katılan firmaların Ar-Ge faaliyeti gerçekleştirme durumu. Firma sayısı Oran (%) Ar-Ge faaliyeti olan (Ar-Ge birimi olan) 44 %35 Ar-Ge faaliyeti olmayan 83 %65 Ar-Ge birimi kurmayı düşünen 42 %33 Ar-Ge birimi kurmayı düşünmeyen 41 %32
4.2 Çalışmaya Katılan Firmaların Ar-Ge Bakış Açısı/ Yapma Durumu Çalışmaya katılan firmaların Ar-Ge birimi kurmama nedenleri. Nedenler Firma Sayısı Oran (%) Ar-Ge birimine bugüne kadar ihtiyaç duyulmaması 40 31 Finansman yetersizliği 17 13 Firma üst yönetiminin talep etmemesi 10 8 Pazara dair bilgi eksikliği 9 7 Kalifiye personel azlığı 7 6 Geleneksel ticari sistemi tercih etme 7 6 Destek ve teşviklerin yetersiz olması 6 5 Destek ve teşviklerden haberdar olmama 5 4 İşbirliği yapılamaması 3 2 Başka firmaların piyasaya hâkimiyeti 3 2 Tüketicinin yeniliklere talebinin olmayışı 3 2 Talebi belirleyememe 2 2 Diğer 15 12
4.2 Çalışmaya Katılan Firmaların Ar-Ge Bakış Açısı/ Yapma Durumu Gıda Alt Sektörlerine Göre Ar-ge Faaliyeti Yürütme Oranları Gıda alt sektörleri Sektör içindeki ar-ge faaliyeti yürütme oranları Gıda alt sektörleri Sektör içindeki arge faaliyeti yürütme oranları Sebze ve meyvelerin işlenmesi ve saklanması 41.7% Dondurulmuş gıda maddeleri imalatı 40.0% Kakao, çikolata, şekerleme, helva, pekmez vb. imalatı 44.4% Perakende 50.0% Öğütülmüş tahıl ürünleri, nişasta ve nişastalı ürünlerin imalatı 27.8% Gıda ambalaj imalatı 25.0% Süt ürünleri imalatı 41.2% Yemek üretimi 25.0% Fırın ve unlu mamuller imalatı 52.9% Şeker imalatı 0% Bitkisel ve hayvansal sıvı ve katı yağların imalatı 42.9% Fermentasyon-maya üretimibiyoteknolojik gıda katkıları İçecek sanayi 25.0% Yem üretimi 100.0% Etin işlenmesi ve saklanması ile et ürünlerinin imalatı 22.2% Hububat üretimi 0% Kuruyemiş 16.7% Tuz imalatı 50.0% Bal imalatı 16.7% Nanolif Üretimi 100.0% 66.7%
4.3 Ar-ge desteklerinden yararlanma durumu
Haberdarım Başvurdum Kulllanıyorum /Kullandım % oran 4.3 Ar-Ge destek ve teşviklerden yararlanma durumu. 92,1 88,9 96,1 88,1 80,3 85,8 81,1 3,9 7,1 2,36 17,3 1,5 6,3 3,14 7,8 2,36 9,4 0,7 3,14 11,8 12,5
4.3 Ar-Ge destek ve teşviklerden yararlanma durumu. Ar-Ge dış destek kullanımı ve ticari çıktı sayıları. Destekler Ticari çıktı durumu Toplam firma sayısı yok var TÜBİTAK-TEYDEB 1 17 18 KOSGEB-TEKMER 2 9 11 Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı - 6 6 Kalkınma Bakanlığı/Ajansları 1 5 6 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 1 4 5 Uluslararası Kuruluşlar - 2 2 Özkaynak 6 9 15
4.3 Ar-Ge destek ve teşviklerden yararlanma durumu. Ticarileşen Ar-Ge çıktısı ve ödüllendirme sistemleri. Ödüllendirme Ticari çıktı durumu Toplam firma sayısı 0 >0 Var (parasal, terfi, plaket) 19 43 62 Yok 7 9 16 Toplam 26 52 78
4.3 Ar-Ge destek ve teşviklerden yararlanma durumu. Yıllık satış cirolarındaki Ar-Ge harcamalarının payı ve Ar-Ge destek ve teşvik kullanımı. Destek Kullanımı Yıllık satış cirolarındaki Ar-Ge harcamalarının payı (%) Toplam 0 0-2 >2 Kullanıyorum/Kullandım 1,6 25,2 3,9 30,7 Kullanmıyorum/Kullanmadım 44,9 19,7 4,7 69,3 Toplam 46,5 44,9 8,6 100 53,5
4.4 Ar-ge destekleri ile ilgili sorunlar
Ar-Ge destek ve teşvikleri başvuru aşamasında karşılaşılan zorlukların Ar-Ge birimi olma durumuyla ilişkisi Zorluk durumu Ar-Ge birimi olan (%) Ar-Ge birimi olmayan (%) Toplam (%) Zorluk yaşadım 14,9 12,6 27,5 Zorluk yaşamadım 7,9 2,4 10,3 Ar-Ge destek ve teşvik kullanımlarının beyaz yaka personel çalıştırma ile ilişkisi Beyaz yaka personel sayısı destek kullanan firma sayısı <10 12 10 27
4.4.1 Proje başvuru aşamasında karşılaştıkları zorluklar. Zorluklar Firma Sayısı Oran(%) Proje fikrine uygun desteğin olmaması 15 21 Başvuru kriterlerinin bazı alt sektörlere ve başvuru sahiplerine uygun olmaması 11 15 Başvuru rehberlerinin yeteri kadar anlaşılır olmaması 10 14 Desteklerin hibe yerine kredi olarak verilmesi 9 13 Proje başvuru tarihlerinin kısa tutulması 6 8 Proje görev yürütücülerinde belirli şartlar aranması 4 6 Teklif çağrısı yöntemi kullanılması 3 4 Başvuru form ve belgelerinin anlaşılır olmaması 3 4 Yurt dışı alan çalışmasına izin verilmemesi 1 1
4.4.2 Proje başvurusu değerlendirme aşamasında karşılaşılan zorluklar. Zorluklar Firma Sayısı Oran (%) Proje değerlendirme ve sonuçlanma süresinin uzun olması 11 19 Projenin başvuru kriterlerine uygun görülmemesi 10 18 Hakemlerin firmaya karşı olan olumsuz/önyargılı davranışları 7 12 Proje hedeflerinin gerçeği yansıtmadığının düşünülmesi 7 12 Hakemlerin proje hakkında yeterli uzmanlıkta olmaması 7 12 Başvuru belge ve formlarının yanlış/eksik doldurulmuş olması 3 5 Proje ekibinin yetersiz görülmesi 2 4
4.4.3 Proje yürütme aşamasında karşılaşılan zorluklar. Zorluklar Firma Sayısı Oran (%) Bazı kalem harcamalarının kapsam dışı bırakılması/kabul edilmemesi 13 20 Ön değerlendirme kriter ve formatlarına uyma zorluğu 10 16 Dönemsel ödemelerin onay sonrasında gecikmesi 9 14 Ön ödemelerin yetersiz olması 8 13 İzleme heyetindeki hakemler ve firma arasında karşılıklı güvenin olmayışı 4 6 İzleme sürecinde hakemlerin önyargı ve negatif tutum sergilemesi 4 6 Süreçte yurtiçinden verilen teknik desteğin yetersiz olması 4 6
5. Sonuç ve Çözüm Önerileri Firmalar, Destek ve teşvik kullanımının artmasını sağlamak amacıyla Ar-Ge faaliyetlerine önem vermeli, İşletmelerde Ar-Ge birimleri oluşturulmalı ve işletme çalışanlarının Ar-Ge ve inovasyon geliştirme üzerine teşvik edilerek, bilgi paylaşımının hakim olduğu bir çalışma ortamı kurulmalı, Teknik destek alma konusunda üniversite-sanayi işbirliği geliştirilmeli, Beyaz yaka personel çalışan alımına öncelik verilmeli, Özkaynaklardan Ar-Ge harcamaları için bütçe ayırılmalı, TÜBİTAK, KOSGEB, BSTB, GTHB ve TTGV desteklerden daha fazla faydalanılmalıdır.
Sonuç ve Çözüm Önerileri Destek sağlayan kurumlar, Ar-Ge destek ve teşviklerinin kriter ve kapsamlarının genişletilmesi, yeniden düzenlenmesi veya yeni destekler oluşturulması, Klavuzlar ve formatların anlaşılır şekilde düzenlenmesi. Proje değerlendirme süreci daha kısa sürede tamamlanması, Harcama kalemlerinin kapsamları genişletilmesi Ara dönemlerde yapılan dönemsel ilerleme raporlarının değerlendirilmesi ve sonrasında yapılacak ödemeler daha kısa sürede tamamlanmalıdır.
Sonuç ve Çözüm Önerileri İlgili bakanlıklar Hammadde temini, kalitesi, fiyatı ve standartlara uygunluğunun iyileştirilmesine yönelik mali teşvik ve Ar-Ge destek programları geliştirmeli, Gıda Sanayi nde Ar-Ge farkındalığının yaratılmasına yönelik faaliyetler, eğitimler ve teşviklere önem verilmeli, Ar-Ge destek ve teşviklerinin tüm ülkemiz coğrafyasında etkin bir şekilde kullanımının sağlanmasına yönelik teşvik ve düzenlemeler de yine Bakanlıklar tarafından yapılmalıdır.
Sonuç ve Çözüm Önerileri İlgili bakanlıklar Özellikle sektöre usta kalfa gibi nitelikli personel yetiştirilmesi ve istihdamı teşvik edilmeli Üniversite ve benzeri araştırma kurumlarında tüm alanlarda yetişmiş araştırıcı ve bilim insanının bulunması ve bu yöndeki eksiklerin giderilmesine yönelik ihtiyaç duyulan alanlarda eğitim teşvik edilmeli Doğru ve etkin politikaların uygulanması ile ülkemizde gıda sanayiinde Ar-Ge çalışmalarının yaygınlaştırılması mümkündür.
TEŞEKKÜRLER İTÜ-BAP SEKTÖREL DERNEKLER (TUGİS, TGDF, GİMDES, MÜSİAD) Ankete katılan tüm firmalar Prof. Dr. Gürbüz Güneş