BEK153 ORGANİK ESERLERDE ÖNLEYİCİ KORUMA ÜNİTE VII DERS 12 TEKSTİL Doç. Dr. Cengiz ÇETİN
ANALIZ Objenin koruma işlemlerine başlamadan önce incelenmesi ve tanımlanması gerekir. Koruma uzmanı, en azından temel eğirme, dokuma ve diğer tekstil tekniklerini bilmek zorundadır. Bunun yanı sıra değişik bezeme yöntemlerinin de tanınması ve ayırt edilebilmesi gerekir. Doğal boyaların, kan, kir ve yapıştırıcıların saptanması için ipliklerin kimyasal, mikro-kimyasal, fiziksel ve mikroskobik incelenmesi gerekir. Bunun için koruma uzmanı bu tür incelemeleri yapabilecek donanıma sahip bir analiz laboratuvarına başvurmalıdır. Söz konusu detaylarla ilgili bilgi eksikliği objenin koruma işlemlerinin gerçekleştirilmesinin imkansız hale gelmesine neden olmanın yanı sıra antik tekstiller ve onların eskimeleri ile ilgili pek çok bilginin de kaybedilmesine yol açabilir.
TEKSTILLERIN ANALIZI ILE ILGILI ARAŞTIRILMASI GEREKEN KONULAR 1. Tekstili oluşturan örgü tekniğinin sınıflandırılması: a) Dokuma b) Saç örgüsü c) Şişle örme d) Düğüm atma e) Dantel f) Kanaviçe ve benzeri işlemeler g) Diğer teknikler. 2. Tekstil bezemesi ile ilgili teknikleri sınıflandırılma: a) boyama b) Baskı c) Mumlama d) Doldurma e) Diğer işlemler 3. Kumaşların analizi: a) Dokumanın türü 8bağlantı sistemi) i. Desen ii. Dokuma ünitesi: paralel yatay ipliklerle dokunan kumaş, saten, vb. b) İplik sayısı c) Dokumada kullanılan ipliklerin özellikleri i. Yapısal özellikleri: Tek kat, katlanmış, birbirne sarılmış ii. iii. iv. Bükülmüş Büküm yönü İnceliği (Sayı) d) İpliklerin Tanımlanması: i. Atkılar ii. Çözgüler e) Diğer özellikler:
(Walton Eastwood, 1988, iv, Fig. 1.)
Dikey tezgah (Hodges, 1976, 135, Fig 31)
Yatay tezgah (Hodges, 1976, 134, Fig 30) Örgü (Hodges, 1976, 136, Fig 32)
(Hodges, 1976, 143, Fig 36)
TEKSTIL ESERLERDE GÖRÜLEN BOZULMA TÜRLERI VE NEDENLERI 1. Genel nedenler: Tekstiller bir giysi veya aksesuar haline getirildiklerinde veya mobilyalarda döşeme malzemesi olarak kullanıldıklarında kumaşın üç boyutluluk ile ilgili nitelikleri belirgin hale gelir, ancak çoğu zaman kendilerini taşıyacak bir alt yapı olmaksızın kendi ağırlıklarını taşımaları mümkün değildir. Bu tür üç boyutlu nesneleri kaplayan kumaşların farklı parçalarını birleştirme yöntemleri, dikiş hatları boyunca doğal olmayan bir gerilimin oluşumuyla sonuçlanır. Diğer taraftan, süsleyici elemanların (taş, boncuk, metal, vb.), işlenmiş panellerin ve benzeri diğer dekoratif elemanların kumaş üzerine eklenmesi zayıflatıcı etkiye yol açar. Kullanım sırsında eşit olmayan yüzey sürtünmeleri kumaşı aşındırırken, katlar ve kıvrımlar arasında toz ve kir birikimi olur. Bütün bu problemler müze koleksiyonlarında yer alan obje ve eşyalar için tehlike unsurudur. Daha az belirgin olmakla birlikte, kumaşın kesilmemiş kenarı da üç boyuta sahiptir. Zira dokuma işlemi üç boyutlu bir yaratım işlemidir. Bir ya da daha fazla sayıda iplik diğerlerinin altından ya da üstünden geçirilerek farklı yoğunluk ve kalınlıklarda bir dokumanın ortaya çıkması sağlanır. Keçe yapımı, dantel işleri ve örgüler ise liflerden oluşan bir ağ yapısı oluştururlar; ki bu özelliğinden dolayı en küçük tekstil parçalarında bile kir ve toz tanecikleri kolaylıkla hapsolur. Öyle ki düzgün biçimde ve desteklenmiş olarak saklandıklarında bile, eğer ortamdaki hava filtre edilmiyor ve tozlardan arındırılmıyor ise aynı sorunlarla karşılaşılır.
2. Lifin molekül yapısından kaynaklanan nedenler: tekstil kimyası konusunda yapılan çalışmalar kanıtlamıştır ki, liflerin gücü ve yaşlanmaya karşı olan dayanıklılıkları yapılmış oldukları molekül zincirlerinin uzunluğu ve birbirine olan yakınlığına bağlıdır. Bir lif bozulmaya uğradığında, moleküllerin içindeki iç bağlar da kırılmakta, bu da zincirin boyunun kısalmasına yol açmaktadır. Böylece, kaçınılmaz bir biçimde zayıflama ortaya çıkacak, liflerin kopması ile sonuçlanacak tahribat görülecektir. Bu reaksiyonların en önemli olanları ise oksidasyon ve hidrolize bağlı, ışığın varlığında oluşan foto kimyasal etkileşimlerdir. a) Nem Kaybının etkisi, b) Liflerdeki saflık bozucu maddelerin etkisi, c) Üretim teknolojisinin etkisi, d) Oksidasyon etkisi,
3. Çevresel koşulların neden olduğu bozulma biçimleri: Liflerin büyük bölümü ve buna bağlı olarak da kumaşlar, selüloz veya protein esaslı olup, bağıl nem ve sıcaklığa karşı duyarlıdırlar. Her ne kadar bu duyarlılığın yol açtığı hareketlilik (stabilizasyon eksikliği) çıplak gözle görülmese de, uzun vadede tahrip edicidir. Bu tahribat önemli boyutsal değişimlerin ortaya çıkmasına yol açar. a) Yüksek sıcaklık / düşük bağıl nem b) Yüksek sıcaklık / yüksek bağıl nem c) Sürekli değişen bağıl nem ve sıcaklık d) Işık etkisi e) Asit ve Alkali Koşullarda Ortaya Çıkan reaksiyonlar f) Hava kirliliğinin etkileri g) Biyolojik etkiler
Genel Koruma Yöntemleri Tekstiller için risk oluşturan temel öğeler: Işık, Toz, Nem, Mikroorganizma, Böcekler, Gereksiz insan etkinlikleri
TEKSTILIN DEPOLANMASI Arkeolojik tekstil ile etnografik koleksiyonların depolanması (dokuma ve kostümlerden oluşur) için öncelikle uygun koşullara sahip bir depo alanı seçilmeli, sonra da doğru paketleme malzemeleri ve depolama sistemlerinin kullanılmasına özen gösterilmelidir. Bu bağlamda; asitsiz karton ruloların, çekmeceli dolapların, asitsiz kartondan üretilmiş kutuların, giysiler için kapaklı dolapların ve rafların hazırlanması gerekecektir.
Müzede ortam koşullarını kontrol etmeye ayarayan ölçüm aletleri (Mailand Alig, 1999, 20, Fig.6.) Nemlendirme Timar-Balazsy Eastop, 2007, 352, Fig. 21.4.
Arkeolojik dokuma ve deri parçaları asitsiz kartondan yapılmış ve dokumanın hareketsiz halde, katlanmadan / parçalanmadan saklanmasını sağlayacak bir çerçeve içinde koruma altına alınması gerekir. O Connor - Brooks, 1988, 59-60, Fig. 1, 7.
O Connor - Brooks, 1988, 61, Fig. 8
(O Connor - Brooks, 1998, 59, Fig. 2-3.)
(C. Çetin) Tekstil paketleme O Connor Brooks, 1990 60-61,, Fig 6,10)
Paketleme ve depolama amacıyla kullanılan yöntemler koleksiyonda yer alan tekstil eserlerin boyutlarına, üç boyutluluğuna ve malzemesine göre değişiklik göstermekle birlikte, temel olarak dört başlık altında toplanabilirler: 1. Düz ve açık biçimde depolanması gereken dokumalar 2. Rulo haline getirilerek depolanması gereken dokumalar 3. Giysiler 4. Giyimle ilgili aksesuarlar (şapka, eldiven, vb.)
1. Düz ve açık biçimde depolanması gereken dokumalar Kadifeler ile, katlanır veya rulo haline getirilirse zarar göreceği belirlenen diğer dokuma türleri Yüzeyinde boya veya benzeri hassas tabakalar bulunan dokumalar Korunma durumu gereği kırılgan ve esnekliğini yitirmiş dokumalar Düzgün yüzeye sahip olmayan; özellikle sim, pul, boncuk, düğme ve benzeri süs elemanları ile bezeli dokumalar. Verev kesimli giysiler
2. Rulo üzerine sarılarak depolanması gereken dokumalar: Rulo üzerine sararken: a) Rulo kartonunun çevresini asitsiz kağıtla bir kez sarınız; kağıdın genişliği dokumadan biraz daha fazla, ancak karton borudan daha az olmalıdır. b) Asitsiz kağıdı karton rulo üzerine sardığınız dokuma ile birlikte, dokuma sarılan dokuma katları arasında kalacak şekilde yerleştirilmelidir. Böylece rulo haline getirilen dokumanın sarılması tamamlandığında, dokuma katları birbirine temas etmeyecektir. c) Geniş ve uzun dokumalar rulo haline getirilirken birden fazla kişi, sarma işlemini kontrollü olarak gerçekleştirmeli; kırışıklıklar elle düzeltilmelidir. d) Dokuma rulosu tozdan korunmak amacıyla, yıkanmış muslin ile sarılmalı ve pamuklu bağcıklarla kumaşa basınç yapmayacak şekilde bağlanmalıdır. e) Kenarları püsküllü dokumalarda ise, püsküllerin katlanmaması, kıvrılmaması için asitsiz kağıtla bir püskül zarfı yapılmalı ve bu şekilde rulo edilmelidir (Kökten ve diğ., 2007, 199-201)
(Kökten ve diğ. 2007, 201). A. Asitsiz kartondan rulo B. Kalın asitsiz kağıt C. Tekstil D. Püskülleri örten daha ince asitsiz kağıt (Mailand Alig, 1999, 42, Fig.18.)
Rulo tekniği ile paketleme (Mailand Alig, 1999, 42, Fig.19.) Rulo tekniği ile paketleme (Mailand Alig, 1999, 39, Fig.14.)
3. Giysi ve kostümlerin depolanması Giysi ve kostümler, giysi dolaplarının içine askı ile asılarak veya asitsiz karton yapılmış kutuların içine yerleştirilerek depolanabilir. Depolama yönteminin seçimi ise giysi ve kostümün bütünlüğü, dayanıklılığı, sağlamlığı göz önüne alınarak yapılmalı; korunma durumu iyi olmayan ve asılarak depolanması gerek kumaş, gerekse dikişler açısından sakıncalı olan objeler kutu içinde paketlenerek depolanmalıdır Depolamanız gereken giysi ve kostümün depolama yöntemini seçerken, objeyi inceleyiniz: 1. Omuz dikişleri sağlam olduğundan, 2. Giysinin asılacağı kısımlarda kesik, delik ve zayıflık olup olmadığından, 3. Kadın giysilerinde bel bölgesinde dikiş bulunuyorsa, bu dikişin sağlam olup olmadığından emin olunuz.
Bu inceleme sonucunda, giysilerle ilgili saptamaların olumsuz sonuç vermesi durumunda askıda ve dolap içinde depolanmaları yerine, kutu içinde katlanarak saklanmaları uygun ve doğru olacaktır. 1. Kutu içinde paketlenerek depolanacak giysi ve kostümler: a) Hasar görmüş ve korunma durumu iyi olmayan giysi, kostümler b) Omuzları, omuz dikişleri sağlam ve dayanıklı olmayan giysi ve kostümler c) Bel dikişleri sağlam ve dayanıklı olmayan kadın giysileri d) Pantolonlar, şalvarlar e) Etekler f) Üzerinde ağır süsleme bulunan (boncuk, taş, sim, ayna, vb. malzeme ile bezeli) giysi ve kostümler
Söz konusu özellikteki giysi ve kostümler paketlenirken: 1. Giysinin boyutlarına uygun bir ambalaj seçimi yapılmasına, 2. Giysi kutunun içine yerleştirilmeden önce, paketlenecek giysinin üzerine iki yandan katlanabilecek büyüklükte bir asitsiz kağıt tabakasının kutunun içine yerleştirilmesine, 3. Kutuya yerleştirilecek giysinin olabildiğince az katlanıp, devşirilmesine, 4. Giysinin destek gerektiren ve ambalaj içinde kat yapacak bölümlerine asitsiz kâğıttan hazırlanacak rulolarla destek konulmasına, 5. Kutu içine önceden yerleştirilen asitsiz kâğıdın ve katlanan giysi veya kostümün üzerini kapatacak biçimde örtülmesine özen gösterilmelidir. 6. Büyük ve derin kutunun içine çok sayıda giysi ve kostüm yerleştirmektense, derinliği çok olmayan bir kutuya daha az sayıda giysi yerleştirmenin önleyici koruma açısından daha sağlıklı bir yaklaşım olduğu unutulmamalıdır. 7. Çok dayanıksız ve hassas durumdaki giysi / kostümlerin kutu veya çekmece içinde saklanması sırasında ise, asitsiz kağıt ve muslin ile birlikte asitsiz kartondan bir taşıyıcı desteğin kullanılması doğru olacaktır. Böylece eserin kutu veya çekmeceye yerleştirilip, çıkartılması kolaylaşacak ve bu işlemler sırasında paket içinde kayması, katlanması, kıvrılması önlenecektir.
(Kökten ve diğ., 2007, 203.) Giysi Paketleme (Mailand Alig, 1999, 40, Fig. 16.)
2. Askı ile dolap içinde depolanacak giysi ve kostümler: Bu yöntem kullanılacağı zaman, giysinin sağlam ve dayanıklı durumda olduğundan, özellikle omuz ve bel bölgesinde dikişlerin iyi durumda bulunduğundan emin olmalısınız. Giysinin belli bölgelerini ağırlaştıran, sarkmaya, esnemeye ve yırtılmaya yol açacak işlemeler veya bezemeler olması halinde, askı ile dolap içinde saklamanın giysiye zarar verip vermeyeceğinin önceden belirlenmesi gerekir Söz konusu giysi ve kostümler dolaplara yerleştirilirken: 1. Giysi dolabına asılacak giysi sayısı, dolap içinde sıkışmadan, buruşup, katlanmadan saklanabilecekleri nicelikte olmalıdır (giysiler arasında 5 cm. boşluk kalacak biçimde). 2. Dolap içinde askı ile saklanan her bir giysi toz, ışık ve birbiri ile temasını önleyecek kılıflara geçirilmiş olmalıdır, 3. Giysilerin envanter etiketleri kılıfın üstünde de yer almalıdır, 4. Askıların ahşap olması ve askı genişliğinin omuz dikişlerini bir miktar aşması gerekir.
Giysi Paketleme (Mailand Alig, 1999, 43, Fig. 20.) (Mailand Alig, 1999, 55, Fig. 30.) (Mailand Alig, 1999, 44, Fig. 21-22.)
Giysi Paketleme (Mailand Alig, 1999, 11.) (Kökten ve diğ. 2007, 204).
4. Giyimle ilgili aksesuarlarının depolanması: Şapka, ayakkabı, eldiven çanta, şemsiye, yelpaze ve benzeri giyimle ilgili aksesuarların depolama amacı ile paketlenmesi sırasında, göz önüne alınması gerekli en önemli nokta, bunların kompozit objeler olmalarıdır. Depolama sırasında biçimlerinin bozulmasını önleyecek biçimde asitsiz kağıt ile desteklenerek dolgulanmaları gerekmektedir. Üç boyutlu aksesuarların kutular ve dolaplar içinde depolanmaları; birbiri üzerine yerleştirilmemeleri (şapkalar); üzerlerindeki süsleme elemanlarının (tüyler, boncuklar, pullar, vb.) bozulmasını engelleyecek biçimde asitsiz kağıtla sarılarak saklanmaları; özellikle pililere veya kıvrımlara sahip objelerin kıvrım katları boyunca rulo haline getirilmiş asitsiz kağıtlarla desteklenmelerine özen gösterilmelidir. (Kökten ve diğ., 2007, 202-205)
Paketleme öncesi çorap (Timar-Balazsy Eastop, 2007, 351, Fig. 21.1-2.)
Çorabın paketlenmesi (Timar-Balazsy Eastop, 2007, 354-356, Fig. 21.5-9.)
SERGİLEME Giysi sergilemek için kullanılan mankenler (Mailand Alig, 1999, 55, Fig. 29.) Giysilerin sergilenmesi (Mailand Alig, 1999, 67, Pl. 7.)
Astronot kıyafetini paketlemek için hazırlanan destek (Timar-Balazsy Eastop, 2007, 374, Fig. 21.23.) Destek üzerine giydirilmiş astronot kıyafeti (Timar-Balazsy Eastop, 2007, 376, Fig. 21.27.)
SERGİLEME Giysilerin sergilenmesi (Mailand Alig, 1999, 68, Pl. 8.)
Kostüm (Mailand Alig, 1999, 66, Pl. 6.)
Dokumaların sergilenmesi (Mailand Alig, 1999, 69, Pl. 9.)
Dokumaların sergilenmesi (Mailand Alig, 1999, 65, Pl. 5.)
Dokumaların sergilenmesi (Mailand Alig, 1999, 51, Fig. 26.)
HATALI SERGİLEME ÖRNEKLERİ (C. Çetin)
(C. Çetin) (C. Çetin)
(C. Çetin) (C. Çetin)
(C. Çetin) (C. Çetin)
Kaynakça: Caple, 2011 Caple, C. (ed), Preventive Conservation in Museums, London and New York 2011. Hodges, 1976 Hodges, H., Artifacts: An Introduction to Early Materials and Technolgy, London 1976. Landi, 1985 Landi, S., The Textile Conservator s Manual, London 1985. Leene, 1972 Leene, J. E. (ed.), Textile Conservation, London 1972. Kökten ve dig., 2007 Kökten, H. Eskici, B. Şener, Y. S. Çelik, S. Hepdinç, D., Müzede Önleyici Koruma Uzaktan Eğitim Programı, Ankara 2007. Mailand Alig, 1999 Mailand, H. F. Alig, D. S., Preserving Textiles, İndianapolis 1999. Morita Pearson 1988 Morita, T. Pearson, C., The Museum Conservation of Etnographic Objects, Kyoto 1988. O Connor Brooks, 1990 O Connor, S. Brooks, M. M. (ed.), Archaeılogical Textiles, London 1990. Timar-Balazsy Eastop, 2007 Timar-Balazsy, A. Eastop, D., Chemical Principles of Textile Conservation, London 2007. Walton Eastwood, 1988 Walton,P. Eastwood, G., The Catalouging of Archaeological textiles, London 1988. White 1994 White, S., «The role of Costume Mounting in Preservative Conservation», Preventive Conservation Practice, Theory and Research (Ed. Roy, A. - Smith, P.), London 1994, 228-232