SİBEL A. ARKONAÇ 1980 yılında İstanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümü nden mezun oldu ve aynı bölümde Gecekondulu ve İstanbullu Kimliği üzerine doktorasını tamamladı. Akademik hayatını bu bölümde devam ettiren Sibel Arkonaç, 2000 yılından beri Sosyal Psikoloji Ana Bilim Dalı Başkanlığı nı sürdürmektedir. Çalışma alanı sosyal psikolojiden hareketle postmodernist temelli söylem çalışmaları, öznelliğin sözde inşası ve yerelde inşa edilen yeni bireylik bilgisidir. Yazarın yayınladığı kitaplar arasında Doğunun Batının Yerelliği: Bireylik Bilgisine Dair (2004), Psikolojide İnsan Modelleri ve Yerel İnsan Modelimiz (2008), Söylem Çalışmaları (2012) ve çeviri kitap olarak Sosyal İnşacılık (2012) bulunmaktadır.
Ayrıntı: 783 İnceleme Dizisi: 256 Psikolojide Söz ve Anlam Analizi Niteliksel Duruş Sibel A. Arkonaç Yayıma Hazırlayan Arlet İncidüzen Sibel Arkonaç, 2014 Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Fotoğrafı Gandee Vasan / Stone / Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Hediye Gümen Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85-576 00 66 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım: İstanbul, 2014 Baskı Adedi 1000 ISBN 978-975-539-825-9 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Sibel A. Arkonaç Psikolojide Söz ve Anlam Analizi Niteliksel Duruş
İNCELEME DİZİSİ YEŞİL POLİTİKA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEŞTİRİSİ/B. Brown Ë KADIN- LIK TAHAKKÜM VE DİRENİŞ SANATLARI/J.C. Scott Ë SAĞLIĞIN GASPI/I. Illich Ë SEVGİNİN BİLGELİĞİ/A. Finkielkraut Ë KİMLİK VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANTİPOLİTİK ÇAĞDA POLİTİKA/G. Mulgan Ë YENİ BİR SOL ÜZERİNE TARTIŞMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRASİ VE KAPİTALİZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, İRONİ VE DAYANIŞMA/R. Rorty Ë OTOMOBİLİN EKOLOJİSİ/P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜŞ- ME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips Ë İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/J.M. Besnier Ë GENÇ- LER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin Ë İDEOLOJİ/T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel Ë AMERİKA/J. Baudrillard Ë POSTMODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLEĞİNİ YİTİ- REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown Ë SİVİL İTAATSİZLİK/ Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall Ë TÜKETİM TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDE- BİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK BİR ŞEY- LERİ OLMAYANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis Ë VAKİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AŞKI/M. Viroli Ë KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch Ë KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. La- Follette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë İTİRAF EDİLEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips Ë FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington Ë POLİTİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit Ë POST- MODERN TEORİ/S. Best-D. Kellner Ë MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ETİK/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka Ë KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSUR- SUZ NİHİLİST/K.A. Pearson Ë HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/ Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DEĞERİ/J. Harris Ë POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜ- CÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell Ë KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend Ë HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu Ë ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert Ë SİYAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERNİZM, EVRENSELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib Ë KÜL- TÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEŞME/Z. Bauman Ë ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper Ë DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë İMAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAŞAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇAĞI/J. Kovel Ë KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba Ë KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips Ë ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias Ë TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T. May Ë ATEİZM/R. Le Poidevin ËAŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg Ë POSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜ- LÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman Ë TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders ËEDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupont Ë PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARK- SİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLERİ/J. Derrida Ë ERDEM PEŞİNDE/A.MacIntyre Ë DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens Ë ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë PİYASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL İNSAN/G. Agamben Ë BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAŞANTI/D. Lupton Ë ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss Ë AKTİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw Ë KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett Ë MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane Ë BİLİM ETİĞİ/D. Resnik Ë CEHENNEMİN TARİHİ/A.K. Turner Ë ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë SİYASAL İK- TİSADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ETİĞİ/P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer Ë MODERNLİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner Ë DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Baflaran Ë FOUCAULT NUN ÖZ- GÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler Ë ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVRİMİN ZAMANI/A. Negri Ë GE- ZEGENGESEL ÜTOPYA TARİHİ/A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers Ë ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez Ë MİLLETLER VE MİLLİYETÇİLİK/E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman Ë BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇAĞDA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HA- YAL KIRIKLIĞI/Ian Craib Ë HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams Ë RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë ŞİRKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault Ë YENİ KAPİTA- LİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë DİNİN GELECEĞİ/Santiago Zabala Ë ZANAATKÂR/Richard Sennett Ë MELEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse Ë SERMAYE VE DİL/Christian Marazzi Ë SAVAŞ OYUNLARI/Roger Stahl
Öğrencilerime
İçindekiler 1. Bölüm Niteliksel Psikolojinin Kavramsal Arka Planı NITELIKSEL (ARAŞTIRMA) NEDIR?...12 NITELIKSEL (ARAŞTIRMA) NEYI İNCELER?...15 METODOLOJIK DURUŞU NEDIR?...17 NITELIKSEL ARAŞTIRMA...26 2. Bölüm Niteliksel Psikolojide Araştırma Düzeni VERI TIPI...30 GEÇERLILIK VE GÜVENILIRLIK...31 ÖRNEKLEM...33 KATILIMCI VE ROLÜ...34 NESNELLIK-ÖZNELLIK...36 REFLEKSIVITE...37
Psikolojide Söz ve Anlam Analizi ELEŞTIREL DIL...39 ETIK...40 ARAŞTIRMAYI RAPOR HALINE GETIRMEK...44 ETIK YÜKÜMLÜLÜKLER...46 YAZIM AŞAMASI...47 3. Bölüm Veri Toplama Teknikleri GÖRÜŞME...51 FOKUS GRUPLAR...59 GÖZLEM...68 ETNOGRAFIK ARAŞTIRMA...75 SON BIRKAÇ SÖZ...79 4. Bölüm Konuşma Analizi KONUŞMA ANALIZI NEDIR?...82 KONUŞMA ANALIZINE BAŞLAMAK...87 YAZIYA DÖKÜM...89 ANALIZ SÜRECI...92 ANALIZIN TEMEL KAVRAMLARI...95 ONARIM MEKANIZMALARI...100 SON BIRKAÇ SÖZ...102 5. Bölüm Söylem Analizi SÖYLEM NEDIR?...109 SÖYLEMIN TEMEL ÖZELLIKLERI NEDIR?...113 BIR SÖYLEM ANALIZI ARAŞTIRMASINA BAŞLARKEN...117 SÖYLEM ANALIZININ VERSIYONLARI...120 TÜRKIYE DE SÖYLEM ANALIZI VE SÖYLEM ÇALIŞMALARI...124 6. Bölüm Söylemsel Psikoloji SÖYLEMSEL PSIKOLOJININ ARAŞTIRMA KONULARI...127 SÖYLEMSEL PSIKOLOJIDE ARAŞTIRMA DÜZENININ BASAMAKLARI...132 SÖYLEMSEL PSIKOLOJININ KISITLADIKLARI...143 7. Bölüm Eleştirel Söylemsel Psikoloji/Foucaultcu Söylem Analizi ELEŞTIREL SÖYLEMSEL PSIKOLOJI...146 AÇIKLAYICI REPERTUVARLAR...147 İDEOLOJIK İKILEMLER...151 ÖZNE KONUMLARI...155 8
Sibel A. Arkonaç FOUCAULTCU SÖYLEM ANALIZI...158 ANALIZ DÜZENI...159 8. Bölüm Eleştirel Söylem Analizi ELEŞTIREL SÖYLEM ANALIZI NEDIR?...169 RON SCOLLON VE ARACILI SÖYLEM ANALIZI (Mediated Discourse Analysis)...176 FOUCAULTCU ELEŞTIREL SÖYLEM ANALIZİ VE DISPOZITIF ANALIZ: Siegfried Jäger...181 TARIHSEL-SÖYLEM YAKLAŞIMI (Discourse-Historical Approach): Martin Reisigl ve Ruth Wodak...185 ELEŞTIREL SÖYLEM ÇALIŞMALARI: Teun van Dijk...190 DIYALEKTIK-İLIŞKISEL YAKLAŞIM: Norman Fairclough...196 9. Bölüm Anlatı NARATOLOJI...209 ANLATI PSIKOLOJISI...213 ELEŞTIREL VE SÖYLEMSEL YAKLAŞIMLAR...215 ANLATI VE BENLIK...218 ANLATI ANALIZI...219 Kaynaklar...228 Dizin...237 9
1. Bölüm Niteliksel Psikolojinin Kavramsal Arka Planı Psikoloji geleneksel olarak kontrollü deneyler düzenler, verilerini istatistiksel analize tabii tutar, bireyin içsel dünyasında işlediğini varsaydığı süreçlere dair bir modele ulaşmayı hedefler. Bu pozitivist-görgül bilim anlayışı içinde araştırmanın aslı, kontrollü niceliksel araştırmalara dayandırılır, niteliksel araştırma ise bu niceliksel araştırmaya yol gösterdiği ölçüde değer kazanır. Psikolojide niteliksel bakış açısı ya da bir başka ifadeyle sayısallaştırılmayan verilerle insanı anlama teşebbüsü aslında eskiye dayanır ve kendi geçmişinden belli bazı düşünme yollarını yansıtır. Ama insana dair bilgiyi ele alışlarında, yakla- 11
Psikolojide Söz ve Anlam Analizi şımlarında niteliksel psikoloji, niteliksel araştırma ve niteliksel yöntem dendiğinde, geleneksel psikolojinin anladığı ve kabul ettiği kavramlaştırmalardan farklı bir manzarayla karşılaşırsınız. Elinizdeki kitapta bu farklı kavramlaştırmalarla, yöntem ve analiz çeşitleriyle tanışacaksınız. Bu farklılık niteliksel yaklaşımın esas olarak insanın yaşantı dünyasına odaklanmasından kaynaklanır. Psikolojinin insan yaşantısına odaklanması araştırmacıyı kaçınılmaz surette niteliksel araştırmaya götürür. Yaşantıyı önceleyen ve analiz birimi olarak yaşantıyı ele alan niteliksel psikoloji ve metodolojisinin arkasında, psikolojinin geleneksel kavramsal takımını görmeniz mümkün değildir. Dolayısıyla burada muhtemelen sizin için yeni olan birtakım kavram ve düşüncelerle tanışacaksınız. NITELIKSEL (ARAŞTIRMA) NEDIR? Gözümüzü açıp etrafımıza baktığımızda gördüğümüz, duyduğumuz kısacası algılayıp idrak ettiğimiz dünya bize kendini olduğu gibi yansıtmaz. Biz zihnen algıladığımız (gördüğümüz, duyduğumuz, dokunduğumuz vs) bu dünyayı, bizdeki temsilleri ya da felsefi deyimiyle hakkındaki idealarıyla seyrederiz. Dolayısıyla gördüğümüz şeyleri sözgelimi kediyi, köpeği, sevgiliyi, ağacı, aşkı ve demokrasiyi oldukları gibi görmüyoruz. Onları kognitif dünyamızda edinmiş olduğumuz onlara dair imgeler üzerinden algılayıp seyrediyoruz. Bir başka ifadeyle dışarısını zihnimizdeki imgeye göre seyrediyoruz. Bu imgeler, dış dünyadaki varlıkların birebir, gerçek karşılıkları değil, bu sebeple hiçbiri zihnimizde oldukları gibi temsil edilmiyor, onlar ile bizdeki zihinsel temsilleri arasında doldurulamaz bir boşluk, bir gedik var. Bu sebeple orada, dışarıda, zihnin dışında olanın aslında ne olduğu sorusu, cevabını her zaman nafile yere kovalayıp durur. Bu gedik içi doldurulamayan bir boşluktur. Biz bu gediği ancak onun hakkında konuşarak, ona dair açıklamalar getirerek anlamlandırmaya çalışırız. Kendini bize olduğu gibi aksettirmeyen bir dünya ve içindekiler hakkında açıklamalarda bulunarak, anlamlar yükleyerek kendimize an- 12
Sibel A. Arkonaç lamlı kılarız. Anlamlı kılamadıklarımız bu yüzden bizi korkutur, ürkütür, bir anlamda o gediğin esintisini hissettirir. Bu yüzden niteliksel bir araştırmacı, niceliksel araştırmacının tersine, inceleme nesnesinin aracısız ve açık bir temsiline ulaşmayı bir imkânsızlık olarak görür. Çünkü dışarıda gerçek dünya, gerçek kedi, gerçek ev, gerçek bina vs diye bir şey varsa bile bunu ancak ve ancak konuştuğum dil üzerinden anlamak zorundayım. İnsan olarak dilimin üstüne, dışına çıkabilen bir canlı türü değilim (bkz. 1.1. Kutu). 1.1. KUTU Dilin Dışına Çıkmak? Konuştuğunuz dili kullanmadığınız bir an var mı? Düşünürken? Rüya görürken? Gündüz günü hayallere daldığınızda? Ya da sağır/dilsiz iseniz? Bunların hepsinde de konuştuğunuz dili kullanıyorsunuz. Dağın tepesine çıkıp ya da mağaranın birine girip kendi kendinize kaldığınızda da aynı dilin dünyası içindesiniz. İşitme engelliler de aynı dil dünyası (sözgelimi Türkçe) içinde, aynı dilin sesleri yerine aynı dilin el işaretlerini kullanarak iletişim kuruyorlar. Kısacası dilinizin dışına bir adım atıp çıkmanız mümkün değil, çıkıp da dünyayı, insanları seyretmeniz hiç mümkün değil. Balığın ancak ve ancak, sadece suda yaşıyor olması gibi. Doğumumuzu takiben, yaklaşık ikinci yılın sonundan itibaren çevremizde konuşulan dil dünyasının bir parçası haline geliriz. Giderek ustalaşacak şekilde de bu dilin içinde kurduğumuz etkileşimleri yönetmeye başlarız. Dilin dışına çıkamadığım için bu gerçek dünyayı dilin dışından idrak etmem mümkün değil. Dolayısıyla yegâne gerçekliğim, konuştuğum dilde oluşturduğum anlamlar, ifadeler ve açıklamalardır. Bu sebeple ortada sabitlenmiş bir gerçeklik yoktur, sadece dilde tekrar tekrar üretilen açıklamalar vardır (ayrıntılar için bkz. Edwards, Ashmore ve Potter, 1995; Parker, 13
Psikolojide Söz ve Anlam Analizi 1999; Potter, 2012; 2010; Potter, Edwards ve Ashmore, 1999) Bu ifade ve açıklamalardan başka da bir şey yoktur. Bu açıklamalarda yaptıklarımız, yapmadıklarımız, seyrettiğimiz, kızdığımız, üzüldüğümüz kısacası her türlü sosyal eylemimiz ve bu eylemlere dair yaşantılarımız içine konumlanmış anlamlar yer alır. Bu anlamlar aynı zamanda eylemlerimizi ve bunlarla ilgili yaşantılarımızı yapılandırır. Bu sebeple araştırma ya da psikolojik araştırma her zaman aslında sadece başka bir açıklama getirme teşebbüsüdür. Her seferinde, sabit olmayan bir gerçeğin incelenerek tartışma konusu edilmesidir. Tartışma konusu edilen ise konuşmalarımızda ne yaptığımıza dair açıklamalarımızı kuran anlamı yakalama teşebbüsüdür. Niteliksel araştırma ve niteliksel psikoloji konuşma etkileşimini kuran, konuştuklarımızda kendini inşa edip konumlanan anlamı yakalama teşebbüsüdür. Niteliksel psikoloji ve niteliksel araştırmanın ilgi alanı genel anlamıyla bu olmakla birlikte, kitap boyunca da göreceğiniz üzere birbirinden farklı araştırma çerçeveleri, yaklaşımları ve çalışma başlıkları vardır. Dolayısıyla çok sayıda araştırma grubu ve bunlara göre çeşitlilik gösteren dergi ve yayın grupları bulunmaktadır (Parker, 2005). Ama hepsinin dahil olduğu önemli bir tartışma vardır ki o da psikolojideki metodoloji meselesidir. Metodoloji araştırma yapma tarifi olmaktan farklı, ondan daha fazla bir şeydir. Sizin soruyu ele alış tarzınızdır, cevabı meşru kılma yolunuzdur. Bu sebeple seyrettiğiniz fenomene dair soracağınız sorunun niteliği, kullandığınız ya da tercih ettiğiniz araştırma yöntemine göre değişecektir. Bir başka ifadeyle sorunuzu belirleyen ve biçimlendiren, tercih ettiğiniz araştırma yöntemidir. Bu yönteme uygun sorulan sorunun cevabı ya da cevapları, yine sadece bu yöntemin sınırları içinde meşru olacak ve meşru kalacaktır. Bu kitaptaki bölümler boyunca da göreceğiniz üzere araştırma yöntemi bir tane değildir. Birbirinden çeşitli kavşaklarda farklılaşarak ayrışan araştırma yöntemleri ve bu yöntemlerle birlikte giden yine değişik analiz teknikleri vardır. Dolayısıyla niceliksel araştırmanın aksine niteliksel yöntem anlayışında, 14
Sibel A. Arkonaç araştırma sorunuz tek bir yöntem anlayışına göre şekillenmez. Araştırma yapmak, araştırma sorusuna uygun tekniklerin nasıl uygulanacağı gibi mekanik bir iş olmaktan çıkar, yaratıcı bir hal alır (Willig, 2008). 1.2. KUTU Niceliksel (Araştırma) Nedir? Niceliksel araştırmacı, inceleme nesnesinin mümkün olan aracısız ve açık bir temsilini elde edebileceğine inanır. Bu sebeple niceliksel araştırmacı nesnel bilgiye ulaşmaya çalışır. Niceliksel araştırmacı kişilerin ne dediklerini, getirdikleri açıklamaları pas geçer. Kişilerin hangi durumlarda sözgelimi ne derece ayırımcı, ırkçı bir davranış sergilediklerinin nesnel bilgisine ulaşmaya çalışır. NITELIKSEL (ARAŞTIRMA) NEYI İNCELER? İnsanın dünyayı nasıl anlamlandırdığı, olayları yaşantılama şekli niteliksel araştırmacının ilgi odağıdır. Kısacası niteliksel araştırma anlamla ilgilenir, anlamı inceler. Anlam, araştırma öncesinde araştırmacının tanımladığı birtakım değişkenler üzerinden incelenmez, bir nedensellik içinde ele alınmaz yani o anlama yol açan bir sebep ya da sebepler zinciri olduğu düşünülmez, önceden varsayılmaz. Çünkü insanların kendi doğal yaşam alanları içinde olaylar ve yaşantılar gerçekleştikçe anlamları da dönüşüp değişir. Her karşılıklı konuşmada konuşmaya dahil olanlar etkileşimdeki anlamları yeniden kurarlar. İnsanların olayları birbirlerine açıklayışları anlamların yeniden yeniden kuruluş sürecine katkıda bulunur. Kısacası hakkında konuştukça, hakkında konuşulanın anlamı da değişir. Bu sebeple niteliksel araştırmacı tahmin etmek yerine sadece açıklamaya çalışır. Nitekim açıklamaların peşinden giderken hem kendisi hem de katılımcı, hep birlikte açıklamaları yeniden dönüştürmüş olurlar. 15
Psikolojide Söz ve Anlam Analizi Daha önce çeşitli niteliksel araştırma yaklaşımları olduğundan bahsetmiştim. Bu kitapta bu yaklaşımların bazılarını bulacaksınız. Hepsindeki ortak unsur, yaşantılarla ve katılımcıların açıklamalarındaki anlamlarla ilgilenmeleridir. Epistemoloji, refleksivite ve eleştirel dil farkındalığı üzerindeki duruşları açısından aralarında farklar vardır. Niteliksel araştırmalar bu duruş farklılıkları üzerinden ayrıştırılabilir. Ama hepsinin anlamı analiz ediyor olması, onları aynı grup altında toplamaktadır. Burada bir başka araştırma grubundan daha bahsetmek mümkün. Bu grup nitel veri kullanan ama niteliksel olmayan bir araştırma grubudur. Tıpkı diğeri gibi bu araştırma grubu da sayısal veri toplamaz. Ama sayısal olmayan bu verileri bir şekilde (sözgelimi içerik analizinde olduğu gibi, bkz. Bilgin, 2006) sonradan sayısallaştırır yani verilere sayısal değer atar ve analizleri bu sayısal değerler üzerinden yürütür. Sayısal değerleri atarken önceden belirlediği birtakım kategorileri esas kabul eder. Dolayısıyla veri toplama ve analiz süresince araştırmacı, kendisinin önceden belirlediği birtakım anlam kategorilerini katılımcılarının anlam dünyasına dayatmış olur. Bu sebeple bu grup niteliksel araştırma, niteliksel metodolojinin ruhuyla uyuşmaz (Willig, 2008). 1.3. KUTU Niceliksel (Araştırma) Neyi İnceler? Davranışları inceler. Araştırmacı gözlemini, bu davranışla ilgili önceden tanımladığı birtakım değişkenlere göre yapar. Nesnel uyaranlar ve ölçülebilir tepkiler üzerine yoğunlaşır. Uyaranlar ile tepkiler arasında yani bağımsız değişkenleriyle buna göre değişen bağımlı değişkenleri arasında sebep sonuç ilişkisi kurmaya çalışır. Davranışta, tepkide meydana gelen değişmeleri gözleyerek yani dışsal olarak gözlenebilir olandan hareket ederek, altta yatan mekanizmalarını yani içsel, gözlenemeyen kognitif süreçleri anlamaya çalışır. 16