ENERJĠ ġarti ANLAġMASI ÇERÇEVESĠNDE ENERJĠ POLĠTĠKALARI Enerji üretim için gerekli ilk hammadde kaynağı açısında önemli olmasıyla birlikte ülkelerin sürdürülebilir kalkınmalarını ve enerji arz güvenliğini sağlamaları açısında önemli bir konudur.enerji tüketimi artan nüfus ve özellikle geliģmekte olan ülkelerdi ki sanayileģmeye paralel olarak artmaktadır.avrupa Birliği, Türkiye gibi enerjide yüksek oranda dıģarıya bağlı ülkeler açısında sürekli olarak değiģen enerji fiyatları ekonomilere kalıcı zararlar vermekte ve dıģ ticaret açıklarına neden olmaktadır.bunun aksi yönünde ise enerji açısında önemli güce sahip Rusya gibi ülkeler artan enerji fiyatlarını siyasi ve ekonomik çıkarları açısından kullanmak. Dünya ticaretinde liberalleģme yapıldığı gibi enerji ticaretinde ortak ve liberal politikaların olmasının gerekliliği açısında ülkeler çeģitli birlikler ve anlaģmalar yapmıģtır.bu birlik ve anlaģmalardaki amaç ülkelerin enerji arz güvenliklerini sağlamaya çalıģması ve enerji ticaretini çeģitlendirmeye çalıģmalarıdır. Bu amaçlarla kurulan Dünya Ticaret Örgütü(DTÖ) ve hukuki bağlayıcılığı olarak ilk çok taraflı anlaģma olan Enerji ġartı AnlaĢması(EġA), Ortaklık ve ĠĢbirliği AnlaĢması ve Enerji Diyalogu olmuģtur. ġekli 1 de Dünya, Avrupa Birliği,Rusya ve Türkiye nin enerji ithal oranları gösterilmektedir.ġthal oranın negatif değer olması ülkenin enerji ihracatçısı olduğunu gösterir.ġekli 2 de ise Dünya,Avrupa Birliği ve Türkiye nin fosil yakıt tüketimi gösterilmektedir. Şekil 1 Dünya,Avrupa Birliği,Türkiye ve Rusya 2005-2012 Enerji İthalatı
Şekil 2 2005-2012 yılları arasında Dünya, Avrupa Birliği ve Türkiye'nin fosil yakıt tüketimi ġekil 1 ve 2 den anlaģılacağı üzere Avrupa Birliği ve Türkiye 2011 yıllında sırasıyla fosil yakıt tüketimi 74.9 ve 89.9 dur. Bu ülkelerin fosil yakıt tüketiminde dıģarıdan ithal ettikleri miktar ise sırasıyla 54.1 ve 71.5 yani yarıdan fazlasını ithal ettiklerini görmekteyiz. Bu durumda bu ülkelerin enerji güvenliğini sağlamaları için enerji alanın oluģturulması gereken ortak dıģ ticaret politikaları önem kazanmaktadır. 1)ORTAK ENERJĠ POLĠTĠKAYA GÖTÜREN NEDENLER 1.1 PETROL FİYATLARINDAKİ DEĞİŞMEŞLER Enerji fiyatlarını ihracatçı ve ithalatçı ülkeler tarafından belirlenir. Ġhracatçı ülke yani kaynak arzında belirleyici olan ülkeler rezervlerin miktarı, rezervlerin geleceği, rezervlerin yatırım ihtiyacı, yatırım eksiklikleri, devlet Ģirketlerinin ve özel Ģirketlerin pozisyonları, devlet Ģirketlerinin ve özel Ģirketlerin kredi, finans ve teknoloji görünümleri açısında risk analizi yaparak enerji fiyatını belirler.ġthalatçı ülkelerde ise günlük ve yıllık talepler ile uzun vadeli talep projeksiyonları, transport maliyetleri ve riskleri, kaynaktan baģlayarak son kullanıcıya kadar giden vergi yükleri ve enerji piyasalarındaki değiģken fiyat baskısı belirleyici rol oynar. Petrol fiyatlarının ekonomik etkilerini petrol ithal eden ve ihraç eden ülkeler açısında iki Ģekilde incelemek gerekir.petrol ithalatçısı ülkelerde örnek olarak Türkiye ve AB de dıģ ticaret hacminde geniģlemede ve sürekli olarak artan cari açıkta enerji ithalatı önemli bir kalem olarak yer almaktadır.petrol fiyatlarının artması karģısında petrol ithal eden ülkelerde miktar kısıtlaması yapılmayacağından bu ülkelerde petrol fiyatlarının artması reel milli gelirin azalması anlamına gelmektedir. Ayrıca bu ülkelerde petrolün girdi olarak kullanılan mallarda fiyatların dolayısıyla
enflasyonu arttırıcı etki yapması söz konusudur.ancak petrol fiyatlarının artması petrol ihracatı yapan ülkeler açısında farklı etkisi vardır.yüksek petrol fiyatları ihracat gelirleri artıģı ile bu ülkelerde milli geliri arttıran etki yapmaktır. ġekil 3 de 2005-2012 yılları arasında ham petrol varil fiyatları gösterilmektedir. ġekil 4 de ise 2005-2012 yılları arasında Türkiye ve Rusya nın cari hesap dengesi gösterilmektedir. Şekil 3 1970-2012 yılları arasında ham petrol varil fiyatı Şekil 4 2005-2013 yılları arasında Türkiye ve Rusya'nın Cari Hesap Dengesi
Şekil 3 ve 4 ü birlikte değerlendirdiğimizde net enerji ithalatçısı ülkeler açısında ve ihracatçısı ülkeler açısından artan petrol fiyatlarının cari hesap etkisi üzerindeki etkisini net olarak görebiliriz. Örnek olarak petrol fiyatları 2000 yılından sonra 2006 yılına kadar artış trendi girmiştir. Bu durum Türkiye açısından 2005-2006 yılları içersinde cari hesap dengesini negatif yönlü büyümesine neden olurken Rusya açısından ise hesabın pozitif yönlü büyümesine neden olmuştur. 1.2 ENERJĠ KRĠZLERĠ 2013 yılı sonu itibariyle yeryüzünde varlığı kanıtlanmıģ petrol rezervleri 1,7 trilyon varil olarak hesaplanıyor. Bu toplam rezervin 1,2 trilyon varili (% 72 si) OPEC ülkelerinde, 381 milyar varili (% 22 si) OPEC dıģı ülkelerde, 93 milyar varili de (% 6 sı) Rusya da bulunuyor.1973 yılında OPEC üyesi devletlerin petrol fiyatlarını bir yıl içersinde 2 dolardan 11 dolara arttırması sonucu yaģana ekonomik sorunlar enerji ithal eden ülkeleri enerji transferinde ve enerji kullanımdan çeģitlendirmeye yöneltmiģtir. ġekil 3 de 1970-2012 yılları arasında ham petrol varil fiyatlarını göstermektedir. ġekilden anlaģılacağı üzere özellikle 2000 yıllından sonra arıģ trendine giren fiyatlar petrol ithalatçısı ülkeler açısından risk oluģturmakta ve alternatif enerji kanallarına baģvurmalarına neden olmaktadır. Enerji krizlerine bir örnek olarak da Rusya-AB arasında yaģanan kriz verilebilir. Rusya da Putin den önceki dönemde AB ile Rusya arasında ticari güven ortamı sağlanmıģtı. Ancak Putin iktidara geldiğinde ülkenin hem iç hem de dıģ politika anlayıģını değiģtirmiģ ülkenin tekrardan uluslar arası alanda söz sahibi olması için elindeki zengin olan enerji kaynaklarını kullanmıģtır.ukranya da Turuncu devrim ile batılı devletlere yakınlaģması sonucu Rusya doğal gazın fiyatını 50 dolardan önce 160 dolara ve daha sonrasında 230 dolara çıkarmıģ ve kıģ ayında Ukranya ya olan doğal gaz ticaretin kesmiģtir.2009 yılında ise Rusya Ukranya nın AB ye giden transit gazı çaldığı gerekçesiyle gaz akıģını kesmesi özellik Doğu ve Güneydoğu Avrupa ülkelerini olumsuz etkilemiģtir. 1.3 ÇEVRE POLĠTĠKALARI 21. yüzyılın önemli konularından birisi çevre politikalarıdır.çevre sorunu yerel olmaktan çıkıp artık küresel bir sorun haline gelmesiyle ülkeler dünya ölçeğinde bu soruna çözüm arayıģları bulmaya çalıģmaktadır.çevre ve dıģ ticaret politikaları arasındaki iliģkinin oluģmasının üç nedeni vardır. Bunlar; Büyültme etkisi Rekabetçi etki Kapalı yada aģırı korunan piyasaların sürdürülebilir kalkınma üzerindeki etkisi Çevre politikaları ile dıģ ticarete söz konusu olan malların arasında bu politikaları uygulayan ülkelerin geliģmiģlik düzeyi arasında doğru orantılı bir iliģki vardır. Çevre politikalarının düzgün bir Ģekilde uygulana ülkelerde üretim sonucu ortam çıkan negatif dıģsallık maliyeti vergi vb. yollar ile mal fiyatlarına yansıtılabilir.ancak düzgün uygulanmayan ülkelerde ise bu negatif dıģsallık maliyetleri fiyatlara yansıtılmaz.buna dıģ ticaretin büyültme etkisi denir.
DıĢ ticaretin rekabetçi etkisi büyültme etkisinden ve yüksek çevre politikaları nedeniyle ortaya çıkar.büyültme etkisi sonucu uluslar arası firmalar çevresel maliyetlerin düģük seviyelerde olduğu ülkelere yatırım yaparak ticarette bu maliyet düģüklüğünden sağladığı karģılaģtırmalı üstünlüğü devam ettirebilmeleri için bu ülkelerde kirlilik limanları oluģturur. Çevre ve dıģ ticaret arasındaki iliģkini üçüncü doğma nedeni kapalı veya aģırı korunan ülkede kirletici ve etkin olmayan sektörlerin korunması veya ihracatı kısıtlayarak sürdürülebilir kalkınmayı engellenmesinden kaynaklıdır. Küresel ısınmanın etkilerinin çok gördüğümüz bu zamanlarda ülkeler ortak çevre politikaları uygulamaya çalıģarak bunu engellemeye veya etkilerini en az indirmeye çalıģmaktadır. Bu sebeple uygulanan yüksek çevre politikaları uygulamaları sonucunda dıģ ticarete konu olan enerji çeģitlerinin de maliyetleri artmaktadır.enerjinin çıkartılmasında,iģletilmesinde,transferinde faklı farklı uygulanacak çevre politikaları ticarette saptırıcı bir etkinin doğmasına neden olurken küresel ısınmaya karģı alınan önlemlerinde boģa çıkmasına neden olur. Sonuç olarak 1973 yılında yaģana petrol krizleri sonucunda ortalaya çıkan stagflasyon oluģturduğu olumsuz ekonomik etkinin ardında Rusya nın enerji ithalatına bağımlı ülkeler üzerinde bir baskı unsuru olarak doğal gaz fiyatları arttırması veya kesmesi ve Rusya nın enerji alanında etkiliğini artması enerji ithalatçısı ülkelerin enerji arz güvenliklerini tehlikeye sokmakta ve onları enerji transferinde çeģitlendirmelere ve enerji transit serbestliği için anlaģmalar yapmaya yönlendirmektedir. Bunlara ek olarak uygulanan çevre politikaları sonucunda enerji maliyetlerinin yükselmesi özellikle enerji ithalatçısı olan geliģmekte ve az geliģmiģ ülkelerin ekonomilerindeki olumsuz etkisi sonucu ortak enerji politikaları ve anlaģmaları önem kazanmaktadır. 2)ENERJĠ ġarti ANLAġMASI Enerji iģbirliğinde kabul gören bir hukuki alt yapı oluģturulması açısından Enerji ġartı AnlaĢması ile Enerji Verimliliği ve Ġlgili Çevresel Hukuka iliģkin protokol 17 Aralık 1994 yılında Lizbon da imzalanmıģ ve 16 Nisan 1998 tarihinde yürürlüğe girmiģtir. Bu anlaģma enerji sektörü ile sınırlı kalarak enerji iģbirliği açısından enerji ticaretini, transitini, yatırımları teģviki, enerji verimliliği, arz güvenliği ve uyuģmazlıkların çözümü konularında düzenlemeler getirmektedir. AnlaĢmada belirtilen hükümler dört alana yoğunlaģmaktadır. Bu alanlar; DıĢ yatırımların ticari olmayan risklere karģı korunması; DTÖ kuralları çerçevesinde enerjiyle ilgili ürünlerin ve donanımın ayrımcılığa uğramaması ve sınırlar arası enerji akıģının boru hatları, Ģebekeler ve diğer araçlar yoluyla sağlanması;
Yatırım konularında katılımcı, yatırımcı ve ev sahibi ülkeler arasında çıkan anlaģmazlıkların çözümlenmesi; Enerji üretimi ve kullanımında çevresel etkileri azaltarak enerji verimliliğin sağlanması Enerji ġartı AnlaĢması transit serbestliği ilkesi GATT kurallarının transit serbestiliği ve ayrım yapmama ilkesine dayanmaktadır. Bu maddeye göre, uluslararası transit için en elveriģli yolları kullanan AnlaĢma Taraflarının ülkelerinden gelen veya buralara giden transit taģımalar, diğer AnlaĢma Taraflarının ülkelerinde transit serbestisinden yararlanacaktır. Transitte ayrımcılık yaratılmayacağı da madde V (2) ikinci paragraf da düzenlenmektedir. Bir baģka nokta, diğer AnlaĢma Taraflarının ülkelerinden gelen veya buralara giden nakliyat gereksiz bekletme veya sınırlamalara tabi tutulmayacak ve nakil masraflarıyla, transit dolayısıyla yapılan idari masraflara veya ifa edilen hizmetin bedeline karģılık gelen ücretler hariç, gümrük resimlerinden, transit resimlerinden veya transitle ilgili diğer mükellefiyetlerden muaf tutulacaklardır.ayrıca Enerji ġartı AnlaĢması madde 7 (1) nin transit serbestisi ilkesine uygun olarak enerji transitini kolaylaģtırmak için gerekli önlemleri almalı diyerek GATT hükümlerinden ayrıldığı da savunulmaktadır. EġA nın transite iliģkin hükümleri devletler arası uyuģmazlıklar nedeniyle aksayan enerji transitlerini ortandan kaldırmaya veya minimum seviyeye indirmeye çalıģmaktadır. Enerji ġartı AnlaĢmasının imzalandığı günden itibaren uzun bir zaman geçmesine rağmen enerji alanında geniģ katılımlı,ortak ve etkili bir enerji bölgesi oluģturulamamıģtır.bunun sebeplerinde bir tanesi ülkelerin ellerinde bulundurduğu enerji gücü herhangi bir otorite ile paylaģmak istememesidir.özellikle EġA nın istenilen baģarıyı verememiģ olmasının nedeni enerji piyasalarında büyük rol oynayan ABD ve Rusya nın bu anlaģmayı imzalamamıģ olmasıdır.abd ye göre EġA ikili enerji anlaģmalarına zarar verebileceği gerekçesiyle Rusya ise sonucu kendi enerji inisiyatifi dıģında belirlenecek enerji politikalarına sıcak bakmadığı için imzalamamaktadır.
SONUÇ VE ÖNERĠLER Üretimin ve insan hayatının en temel unsuru olan enerjini tarihte yaģana petrol krizleri ve ülkelerin siyasi menfaatleri için enerji fiyatlarını yükseltilmesi veya ithalatının kota uygulamaları sonucu azaltılması ülkelerin arz güvenliklerini tehlikeye sokulmaması ve enerji transitinde hukuki güvenliği sağlamak için Enerji ġartı AnlaĢması ülkelerin ortak menfaatleri açısından önem taģımaktadır. Bu kapsamda Enerji ġartı AnlaĢmasının 7. Maddesi devletlerin menfaatleri ile güvenli ve istikrarlı enerji Ģartı için dengeleyici ve uyuģmazlıkları çözücü bir düzenleyici hüküm olarak karģımıza çıkmaktadır.düzenleyici denilmesinin nedeni tam olarak bütün devletlerin ortak bir enerji politikası etrafında toplanmasının zor olmasından kaynaklanmaktadır.bu sebeple Enerji ġartı AnlaĢması yol gösterici bir niteliğe sahiptir ve enerji alanında yatırım, transit ve uyuģmazlık çözümü için asgari esasların kabul edildiği çok taraflı bir anlaģma olması açısından enerji güvenliğini sağlamada önemli bir adımdır. Enerji ġartı AnlaĢmasını uygulanabilirliği açısından değerlendirdiğimizde ise istenilen sonuca ulaģmamıģtır.ġmzalandığı günden günümüze kadar geçen yaklaģık yirmi yıl geçmesine rağmen bu anlaģmanın baģarıya ulaģmamasının en büyük neden ABD ve Rusya gibi enerji alanında etkiliği çok yüksek olan devletlerin anlaģmaya imza atmamasıdır.bunun yanında EġA nın baģarıya ulaģmamasında etkili olan nedenlerden bir tanesi de ülkelerin kendi enerji menfaatlerini,politikalarını bir otoriteye bırakmak istememeleri olarak gösterilebilir. Bütün ülkelerin tek bir enerji politikası çatısı altında buluģmaları siyasi ve menfaatlerin farklılık göstermelerinden kaynaklı zor olduğu için bu konudaki önerim Ģunlardır; Enerji ithalatçısı olan ülkeler enerji fiyatlarının artmasında ithalatı kısmaları veya ikame politikalarını uygulamaları söz konusu olmadığından cari hesaplarda dengeyi sağlamak ve dıģ ticaret açığını kapatmaları için ihracatta fiyat gücünü arttırıcı ürünlerin ihraç edilmesi Ülkenin enerjide verimlilik ve tasarruflu kullanımı açısında AR-GE çalıģmalarının yapılması Enerji üretiminde yurtiçi kaynaklara yönelmesi Enerji ticaretinde alternatif politikaların geliģtirilmesi gereklidir.
KAYNAKÇA 1. ERDOĞAN, Dr. Murat Avrupa Birliğinin Orta Asya Politikaları,Rapor Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2011 2. EREN,Okan-KILINÇ,Mustafa Türkiye Merkez Bankası Ekonomi Notları;Türkiye DıĢ Ticaretin Reel ve Cari Dengeleme Sayı: 2014-20 / 03 Aralık 2014 3. AKINTÜRK,Yrd.Doç. Dr. Esen-BAKLACI,Yrd.Doç. Dr. Pınar Enerji ġartı AntlaĢması nın Transite ĠliĢkin Hükümleri Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt 5, Sayı: 18 sayfa.61-81, 2009 4. DEMĠR,M. Faruk Enerji Oyunu Ayrım Yayınları Temmuz 2010 5. BAYAT,Yrd.Doç.Dr.Tayfur-ġAHBAZ,Yrd.Doç.Dr.Ahmet-AKÇACI,Yrd.Doç.Dr.Taner PETROL FĠYATLARININ DIġ TĠCARET AÇIĞI ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠ: TÜRKĠYE ÖRNEĞĠ makale kabul tarihi 2013 6. AKGÜL,Fatih Rusya nın Putin Dönemi Avrasya Enerji Politikaları nın Türkiye Rusya ĠliĢkilerine Etkileri Journal of Security Strategies (Güvenlik Stratejileri Dergisi), issue: 05 / 2007, pages: 129155, on www.ceeol.com 7. DAĞDEMĠR,Elif Uçkan Avrupa Birliğinin Enerji Arz Güvenliği Ġçin DıĢ Enerji Politika ArayıĢı EskiĢehir Osman Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8(1) 8. CANER,Bağdagül Kaya Enerji ġartı AnlaĢmasının Muvakkaten Uygulanması ve AnlaĢmadan Çekilme Hakkında Bir Değerlendirme Bu makale hakem incelemesinden geçmiģtir ve TÜBĠTAK ULAKBĠM Veri Tabanında indekslenmektedir. 2014/ 3 Ankara Barosu Dergisi 9. GÜL,Yrd.Doç.Dr. Ekrem GATT/WTO ÇERÇEVESĠNDE ULUSLARARASI TĠCARET VE ÇEVRE ĠLĠġKĠSĠ 10. http://akademikperspektif.com/2014/04/18/rusya-avrupa-birligi-iliskilerinde-enerji-faktoru/ 11. http://www.mfa.gov.tr/petrol-fiyatlarinin-ekonomilere-etkisi.tr.mfa 12. http://data.worldbank.org/indicator/eg.use.comm.cl.zs/countries/1w- TR?display=graph