1995-2014 DÖNEMİNDE TÜRKİYE-İSRAİL DIŞ TİCARETİ Miraç Yazıcı 1 Özet İki ülke arasındaki ticaretin gelişimini araştırmanın bir yöntemi, iki ülkenin arasındaki ticaret yoğunluğu endeksini hesaplayarak bu endeksin zaman içerisindeki değişimini gözlemlemektir. Bu çalışmada Türkiye ile İsrail arasındaki ikili ticaret, 1995-2014 dönemi için ticaret yoğunluğu endeksi kullanılarak araştırılmıştır. Çalışmanın bulguları göstermektedir ki, dönem içerisinde Türkiye ile İsrail in ticaret yoğunluğu endeksi değerlerine göre ikili ticaret olumsuz etkilenmemiş, aksine iki ülkenin dünya ticaretindeki paylarından daha fazla artmıştır. Anahtar Kelimeler: Türkiye, İsrail, Ticaret Yoğunluğu Endeksi, İkili Ticaret FOREİGN TRADE BETWEEN TURKEY AND ISRAEL OVER THE PERİOD 1995-2014 Abstract Trade intensity index is a way to investigate trade between two countries. This paper aims to investigate trend of bilateral trade between Turkey and Israel, with using trade intensity index values. Study investigates bilateral trade between Turkey and Israel for 1995-2014 period. According to findings of this paper, trade intensity index values between Turkey and Israel point out that bilateral trade is not affected negatively. On the contrary, bilateral trade has been improved more than Turkey s and Israel s shares in global trade. Keywords: Turkey, Israel, Trade Intensity Index, bilateral trade 1 Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, Araştırma Görevlisi, myazici@nevsehir.edu.tr
1. Giriş Bu çalışma, 1995-2014 dönemi için Türkiye ile İsrail arasındaki İkili ticaretin gelişimini incelemektedir. Ticaret yoğunluğu endeksi ile, Türkiye nin ve İsrail in ilgili dönemde birbirleri ile yaptığı ticaret, dünya ile yaptıkları ticaretle karşılaştırılarak incelenmektedir. İsrail 2014 yılı sonu itibariyle dünyanın 55. büyük ihracatçısıdır. Başlıca ihracat ürünleri paketlenmiş ilaçlar (4,96 milyar $), rafine edilmiş Petrol (4,49 milyar $ ), entegre devreler (4,19 milyar $ ), elmas (3,63 milyar $ ) ve telefonlardır (1,57 milyar $ ). İthal ettiği başlıca ürünler ise elmas (5,24 milyar $ ), otomotiv (4,05 milyar $ ), ham petrol (3,34 milyar $), rafine edilmiş petrol (1.83milyar $) ve entegre devrelerdir (1.77 milyar $).İhracat yaptığı başlıca ülkeler, ABD (11,7 milyar $ ), Filistin ($2,93 milyar $), Çin (2,89milyar $), Türkiye (2,81 milyar $) ve Hollanda (2.14 milyar $). İthalat yaptığı başlıca ülkeler ABD (7.22 milyar $), Çin (5,91 milyar $), İsviçre (4,76 milyar $), Almanya (4,57 milyar $) ve Belçika- Lüksemburg dur ($3,28 milyar $). Türkiye 2014 yılı sonu itibariyle dünyanın 27. büyük ihracatçısıdır. Başlıca ihracat ürünleri otomotiv (7.95 milyar $), araç parçaları ($4.73 milyar $), ham demir çubuklar (4,28 milyar $), dağıtım kamyonları (4.15 milyar $), ve mücevherattır ($4,06 milyar $). İthal ettiği başlıca ürünler ise rafine edilmiş petrol (15,7 milyar $), otomotiv (7,94 milyar $), altın (7,51 milyar $), hurda demir (6,65 milyar $) ve doğalgazdır(6.56 milyar $). İhracat yaptığı başlıca ülkeler, Almanya(16,9 milyar $), Irak (10,8 milyar $), İngiltere (10,3 milyar $), Fransa (7,87 milyar $) ve İtalya dır (7,58 milyar $). İthalat yaptığı başlıca ülkeler ise Çin (24,6 milyar $), Almanya (23,5 milyar $), Rusya(14,7 milyar $), İtalya (12,3 milyar $ ) ve ABD dir ($11,8B). (OEC: The Observatory of Economic Complexity) Türkiye ile İsrail arasındaki ticaret 1995 ten 2014 e ciddi bir artış göstermiştir. 1995 yılında İsrail ile 0,44 milyar $ olan dış ticaret hacmimiz Türkiye ile İsrail arasında imzalanan ve 1 Mayıs 1997 de yürürlüğe giren serbest ticaret anlaşması sonrasında ivme kazanmış 2014 yılı sonu itibariyle 5,83 milyar $ a çıkmıştır. 2014 yılı sonu verileri ile Türkiye İsrail e 2,95 milyar $ değerinde ihracat yaparken, İsrail den 2,88 milyar $ değerinde ithalat yapmıştır. İsrail ihracatının %5,2 sini Türkiye ye ve ithalatının %4,3 ünü Türkiye den yapmaktadır.
2. Güncel Yazın Ticaret yoğunluğu endeksi ile ikili ticareti ölçen pek çok uluslararası çalışma mevcuttur. Güncel çalışma örneklerine bakıldığında Endonezya-Şili ikili ticareti 1989-2012 dönemi için ticaret yoğunluğu endeksi ile ölçülmüştür. (Sabaruddin and Nugrahaningsih, 2013: 49) 2001-2013 dönemi için Suudi Arabistan ve Hindistan arasındaki ticaret yoğunluğu endeksi hesaplanmıştır. (Alam and Ahmed,2015: 86) 1990-2012 dönemi için Hindistan ın ASEAN ülkeleri ile ticaret yoğunluğu endeksi hesaplanmıştır. ( Alam,2015: 86) Gene CARICOM (Karayip Toplulukları) ülkeleri ile Çin arasındaki ve Kanada arasındaki ticaret yoğunluğu 2004-2013 dönemi için araştırılmıştır.(colley,2015: 109) Başka bir çalışmada Hindistan ile Japonya nın ticaret yoğunluğu 1990-2009 dönemi için araştırılmıştır. (Bhattacharyay ve Mukhopadhyay,2015: 97) Diğer bir çalışmada Yeni Zelanda ile seçilmiş Doğu Asya ülkeleri arasında 1990-2000 dönemi için ticaret yoğunluğu araştırılmıştır.(bano,2002: 12) 2003-2008 dönemi için Güney Kore ile ASEAN (Güneydoğu Asya Ülkeleri) ticaret yoğunlukları (Kim, 2012:68) hesaplanmıştır. Türkiye nin İsrail ile ikili ticaretini ampirik olarak araştıran çalışmalar sınırlıdır. Seçilmiş Ortadoğu ülkeleri ile Türkiye nin ticaretini incelediği bir çalışma Türkiye-İsrail ticaretini incelerken ticari yoğunlaşma endeksini 1999-2009 dönemi için hesaplamış, Türkiye için dönemin ortalama ticaret yoğunluk endeksi 4,33 olarak bulunmuş ve endeks dönem içerisinde çok az dalgalanma göstermiştir. Aynı çalışmada İsrail için dönemin ortalama ticaret yoğunluk endeksi 0,44 olarak bulunmuştur, bununla birlikte özellikle 2008 ve 2009 yıllarında dönem içerisindeki seyrinden çok daha yüksek bulunmuştur. (Çeştepe,2012: 31) Yapılan diğer çalışmalar çoğunlukla Türkiye ile İsrail arasındaki endüstri-içi ticaretin sektörel bazda ölçülmesine yöneliktir. Bir diğer çalışmada Türkiye nin İsrail ile olan ileri teknoloji ürün grubunda endüstri-içi ticaret düzeyinin gelişimi 2000-2012 dönemi için incelenmiş ve bu ürün grubundaki endüstri-içi ticaretin olumsuz etkilenmediği sunucuna ulaşılmıştır.(can ve Mercan,2012: 42) Ortadoğu ülkeleri ile Türkiye ticaretinin 1990-2002 dönemi için incelendiği bir çalışmada ise Türkiye ile İsrail ticaretinde açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler ve endüstri içi ticaret düzeyleri ölçülmüştür.(erlat ve Erlat,2004) 3. 1995-2014 Dönemi Türkiye- İsrail Ticaretinin Görünümü 1995-2014 döneminde Türkiye nin İsrail e olan ihracatı 11,35 katına, İsrail den yaptığı ithalat 16 katına çıkmıştır. İki ülkenin dış ticaret hacmi ise 13,25 katına çıkmıştır.
Tablo 1 ve Grafik 1 de görüleceği gibi, Türkiye nin İsrail e olan ihracatı dönem başında 0,26 milyar $ iken dönem sonu itibariyle 2,95 milyar $ a çıkmıştır. Türkiye nin İsrail den yaptığı ihracat ise dönem başında 0,18 milyar $ iken dönem sonunda 2,88 milyar $ a çıkmıştır. Türkiye ile İsrail in ikili ticaretinin hacmi ise 0,44 milyar $ dan 5,83 milyar $ a çıkmıştır. Dönem içerisinde İsrail ile ticarette Türkiye her yıl dış ticaret fazlası vermiştir. Tablo 1: Türkiye nin İsrail ile Toplam Dış Ticareti (Milyar ABD $) Yıllar İhracat İthalat Dış Ticaret Dış Ticaret Dengesi Hacmi 1995 0.26 0.18 0.07 0.44 1996 0.25 0.20 0.05 0.44 1997 0.36 0.26 0.10 0.61 1998 0.44 0.29 0.16 0.73 1999 0.56 0.34 0.22 0.90 2000 0.62 0.50 0.12 1.13 2001 0.81 0.53 0.28 1.33 2002 0.85 0.54 0.31 1.39 2003 1.08 0.46 0.62 1.54 2004 1.31 0.71 0.60 2.03 2005 1.47 0.80 0.66 2.27 2006 1.53 0.78 0.75 2.31 2007 1.66 1.08 0.58 2.74 2008 1.94 1.45 0.49 3.38 2009 1.53 1.07 0.46 2.60 2010 2.08 1.36 0.72 3.44 2011 2.39 2.06 0.33 4.45 2012 2.33 1.71 0.62 4.04 2013 2.65 2.42 0.23 5.07 2014 2.95 2.88 0.07 5.83 Kaynak: www.comtrade.un.org ve Yazarın Hesaplamaları
1995-2014 döneminde Türkiye nin dünyaya yaptığı toplam ihracat 7,3 katına, dünyadan yaptığı toplam ithalat ise 6,78 katına çıkmıştır. Dış ticaret hacmi ise 6,98 katına çıkmıştır. Grafik 2 de görüleceği gibi, Türkiye nin dünyaya yaptığı toplam ihracat dönem başında 21,6 milyar $ iken dönem sonu itibariyle 157,71 milyar $ a çıkmıştır. Türkiye nin dünyadan yaptığı toplam ithalat ise dönem başında 35,71 milyar $ iken dönem sonunda 242,22 milyar $ a çıkmıştır. Türkiye nin dış ticaret hacmi ise 57,31 milyar $ dan 399,94 milyar $ a çıkmıştır. Dönem içerisinde Türkiye her yıl dış ticaret açığı vermiştir. Grafik 1: Türkiye nin İsrail ile Toplam Dış Ticareti (Milyar ABD $) 1995-2014 döneminde İsrail in dünyaya yaptığı toplam ihracat 3,62 katına, dünyadan yaptığı toplam ithalat ise 2,55 katına çıkmıştır. Dış ticaret hacmi ise 2,98 katına çıkmıştır. Grafik 3 te görüleceği gibi, İsrail in dünyaya yaptığı toplam ihracat dönem başında 19,05 milyar $ iken dönem sonu itibariyle 68,97 milyar $ a çıkmıştır. İsrail in dünyadan yaptığı toplam ithalat ise dönem başında 28,34 milyar $ iken dönem sonunda 72,33 milyar $ a çıkmıştır. İsrail in dış ticaret hacmi ise 47,39 milyar $ dan 141,30 milyar $ a çıkmıştır. Dönem içerisinde İsrail 2009 yılı hariç her yıl dış ticaret açığı vermiştir.
Grafik 2: Türkiye nin Dünya İle Toplam Dış Ticareti (Milyar ABD $) Grafik 3: İsrail in Dünya İle Toplam Dış Ticareti (Milyar ABD $)
4. Türkiye ile İsrail Arasındaki Ticaret Yoğunluğu Ticaret yoğunluğu indeksi, iki ülkenin birbiriyle yaptığı ticaretin, dünya ticaretindeki ağırlıklarından daha az veya fazla olduklarını gösteren bir endekstir. Analizde kullanılan ticaret yoğunluğu endeksi şöyle tanımlanmıştır: (Yamazawa, 1970: 62)TII = (x ij /X it )/(x wj /X wt ) Burada x ij ve x wj, i ülkesinin j ülkesine ihracatı ve j ülkesinin dünyaya toplam ihracatını, X it ve X wt ise sırasıyla i ülkesinin toplan ihracatı ve toplam dünya ihracatını göstermektedir. Ticaret yoğunluğu endeksinin (TYE) değeri 1 den büyükse, bu ülke dünya ticaretindeki payına kıyasla, ilgili ticaret ortağına daha fazla ihracat yapmaktadır. Ticaret yoğunluğu endeksinin değeri 1 den küçükse, bu ülke dünya ticaretindeki payına kıyasla, ilgili ticaret ortağına daha az ihracat yapmaktadır. Hasaplamalarda kullanılan dış ticaret verileri Dünya Bankasının ticaret istatistikleri veritabanından (WITS), HS 1988/92 sınıflandırması ile alınmıştır. Ticaret yoğunluğu endeksi formülü ile hesaplanan Türkiye nin İsrail ile olan ticaret yoğunluğu ve İsrail in Türkiye ile olan ticaret yoğunluğu endeksi sonuçları tablo 4 te görülmektedir. Tablo 4: Türkiye- İsrail Ticaret Yoğunluğu Endeks Verileri Türkiye Açısından İsrail Açısından Ticaret Yoğunluğu Ticaret Yoğunluğu Yıllar Endeksi Endeksi 1995 2,22 1,73 1996 2,17 1,37 1997 3,10 1,47 1998 3,67 1,63 1999 4,20 2,10 2000 4,38 1,84 2001 5,23 1,95 2002 5,23 1,99 2003 5,57 1,91 2004 4,92 2,35 2005 4,87 2,19 2006 4,69 1,79
2007 3,93 2,21 2008 3,61 2,47 2009 4,09 2,32 2010 4,82 2,16 2011 4,58 2,47 2012 3,93 2,10 2013 4,60 3,35 2014 4,68 3,55 Ortalama 4,22 2,15 Kaynak: WITS (World Integrated Trade Solutions) ve Yazarın hesaplamaları Türkiye açısından bakıldığında Türkiye nin İsrail ile ticaret yoğunluğunun yüksek olduğu görülmektedir. Bu endeksin 1 den büyük olması, Türkiye nin 1995-2014 döneminde İsrail e yaptığı ihracatın payının, dünya toplam ihracatındaki payından yüksek olduğunu ifade etmektedir. Bu dönem içerisinde Türkiye açısından TII, 2,17-5,57 bandı aralığında dalgalanmıştır. 1995-2014 döneminde Türkiye açısından İsrail ile ticaret yoğunluğu endeksi ortalaması 4,22 dir. 2014 yılı sonu itibariyle ise endeks 4,68 değerindedir. İsrail açısından bakıldığında da İsrail in Türkiye ile ticaret yoğunluğunun yüksek olduğu görülmektedir. Bu endeksin 1 den büyük olması, İsrail in 1995-2014 döneminde Türkiye ye yaptığı ihracatın payının, dünya toplam ihracatındaki payından yüksek olduğunu ifade etmektedir. 1995-2014 döneminde İsrail açısından Türkiye ile ticaret yoğunluğu endeksi ortalaması 2,15 dır. 2014 yılı sonu itibariyle ise endeks 3,55 değerindedir. Grafik 4: Türkiye- İsrail Ticaret Yoğunluğu Endeksi Kaynak: WITS ve Yazarın hesaplamaları
Grafik 4 te her iki ülke için ticaret yoğunluğu endeks değerleri dönem boyunca görülmektedir. Türkiye nin İsrail ile olan ticaret yoğunluğu, serbest ticaret anlaşmasını izleyen dönemde ivme kazanmış ve 2003 yılına kadar artarak zirve yapmıştır. 2003 ten 2009 yılına kadar olan dönemde Türkiye için ticaret yoğunluğu azalma sergilese de ancak 3,61 düzeyine kadar düşmüştür. 2009 dan 2014 sonuna kadar geçen döneme ise 3,93-4,82 bandı aralığında dalgalı bir seyir izleyerek, 2014 yılı sonunda 4,68 değerinde gerçekleşmiştir. İsrail in Türkiye ile olan ticaret yoğunluğu ise serbest ticaret anlaşmasını izleyen dönemden 1999 yılına kadar artış sergilemiş ve 2,10 değerine ulaşmıştır. 1999-2003 yılları arasında yatay bir seyir izleyen endeks 2013 yılına kadar 1,91-2,47 bandı aralığında dalgalanmıştır. 2013 yılı itibariyle tekrar ivme kazanmış ve 2014 yılı sonunda 3,55 değerinde gerçekleşmiştir. Sonuç 1995-2014 dönemi içerisinde Türkiye nin İsrail e olan ihracatı 11,35 katına, İsrail den yaptığı ithalat 16 katına, iki ülkenin dış ticaret hacmi ise 13,25 katına çıkmıştır. 1995-2014 dönemindeki Türkiye-İsrail ticaret yoğunluğu endeksi değerleri incelendiğinde iki ülkenin dünya ticaretindeki paylarından daha fazla oranda ikili ticaret gerçekleştirdikleri görülmektedir. Türkiye nin İsrail e ihracatı bu dönemde ortalama olarak dünya ihracatındaki payının 4,22 katıdır. Gene İsrail in Türkiye ye İhracatı bu dönemde ortalama olarak dünya ihracatındaki payının 2,15 katıdır.
Kaynakça Alam, I., (2015), "Indo-Asean trade relation: an analysis." Journal of International Economics,6(1), pp. 73-106. Alam, I., and Shahid A., (2015), "India-Saudi Arabia bilateral trade relations: recent experiences and future opportunities." International Journal of Economics and Empirical Research, 3(7), pp.327-342. Bhattacharyay, B.N. and Mukhopadhyay K. (2015), "A comprehensive economic partnership between India and Japan: impact, prospects and challenges." Journal of Asian Economics, 39, pp. 94-107. Bano, S. (2002), Intra-industry trade and trade intensities: evidence from New Zeland, Working Paper in Economics, 5(2), University of Waikato, New Zealand. Can M. ve Mercan M., (2014), Politik istikrarsızlıkların yüksek teknoloji endüstri-içi ticaretine etkisi: Türkiye- İsrail örneği (2000-2012), Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 6(2), ss. 29-44. Colley, L. P. (2015), "An analysis of trade potential between CARICOM and China: what opportunities exist for increased cooperation?." International Review of Business Research Papers,11(2), pp. 104-119. Çeştepe, Hamza; (2012), Türkiye nin seçilmiş ortadoğu ülkeleri ile ticaretinin analizi, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(2), ss.23-43. Elmorsy, S.S.A. (2015),"Determinants of trade intensity of Egypt with COMESA countries.", Bandung: Journal of the Global South, 2(1), pp. 1-25. Erlat, G. ve Haluk Erlat; (2004), Türkiye nin ortadoğu ülkeleri ile olan ticareti, 1990-2002,Ercan Uygur ve İrfan Civcir (Ed.) GAP Bölgesinde Dış Ticaret ve Tarım, Türkiye Ekonomi Kurumu Yayınları içinde, Ankara ss.33-56. Kim, S. J. (2012) South Korea s trade intensity with ASEAN countries and its changes over time. International Review of Business Research Papers, 8 (4), pp. 63-79. Sabaruddin, S. S. and Nungrahanigsi H. (2013), "Assesing Indonesia-Chile bilateral trade opportinities: a revealed comperative advantage approach, Economic Journal of Emerging Markets, 5(1), pp. 45-56. World Bank, (2011), World integrated trade solutions, user s manual, (http://wits.worldbank.org/data/public/wits_user_manual.pdf ), (Erişim: 30.05.2016) The observatory of economic complexity, (http://atlas.media.mit.edu (Erişim: 30.05.2016) Yamazawa, I, (1970), Intensity analysis of world trade flow, Hitotsubashi Journal of Economics, 10(2), pp. 61-90, Çalışmanın web bağlantı adresi: http://www.ods2016.org/wp-content/uploads/2016/12/id_88_mirac_yazıcı_ods2016_bildirisi_tam_metin.doc