Sanat ve Kuram Dizisi Ayrıntı Yayınları
Larry Shiner, 1971 den bu yana felsefe, kültür tarihi, sanat felsefesi ve felsefe tarihiyle uğraşmaktadır. Son dönem Fransız felsefesiyle; özellikle Paul Ricour ve Michel Foucault nun çalışmalarıyla ilgilenmektedir. University of Illinois, Springfield da profesör olan Shiner, sanat felsefesi, Aydınlanma ve Yunan felsefesi dersleri veriyor. Fransız felsefesi, din felsefesi, tarih felsefesi, sanat felsefesi gibi konularda makaleler yayımlamıştır. The Secularization of History (1966), The Secret Mirror: Literary Form and History in Tocqueville s Recollections (1988) ve The Invention of Art: A Cultural History (2001) adlı kitapların yazarıdır. Larry Shiner
Sanatın İcadı Bir Kültür Tarihi Larry Shiner
Ayrıntı: 408 Sanat ve Kuram Dizisi: 7 Sanatın İcadı Bir Kültür Tarihi Larry Shiner Kitabın Özgün Adı The Invention of Art A Cultural History İngilizceden Çeviren İsmail Türkmen Yayıma Hazırlayan Kürşad Kızıltuğ Düzelti Mehmet Celep The University of Chicago Press/2001 basımından çevrilmiştir. The University of Chicago Press Bu çevirinin Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No: 244 Topkapı/İst. Tel.: (0212) 612 31 85 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım 2004 İkinci Basım 2010 Üçüncü Basım 2013 Dördüncü Basım 2017 Baskı adedi 2000 ISBN 978-975-539-366-7 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu - İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
Sanatın İcadı Bir Kültür Tarihi Larry Shiner
SANAT VE KURAM DİZİSİ FOTOĞRAF Çerçevedeki Gizem Mary Price MONA LISA KAÇIRILDI Sanatın Bizden Gizledikleri Darian Leader EDEBİYAT KURAMI Giriş/Genişletilmiş 2. basım Terry Eagleton EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK Georges Bataille ZAMAN TÜNELİ Denemeler ve Notlar John Fowles KORKUNUN GÜÇLERİ İğrençlik Üzerine Deneme Julia Kristeva GÜRÜLTÜDEN MÜZİĞE Müziğin Ekonomi Politiği Üzerine Jacques Attali RABELAIS VE DÜNYASI Mihail Bahtin SANAT VE SORUMLULUK İlk Felsefi Denemeler Mihail Bahtin SANAT VE ESTETİK Peter de Bolla FLAMENKO Tutku, Politika ve Popüler Kültür William Washabaugh ATEŞ VE GÜNEŞ Platon Sanatçıları Niçin Dışladı? Iris Murdoch SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ İmgelerin Toplumsal İşlevi Richard Leppert ARABESK Uğur Küçükkaplan ROMAN KURAMINA GİRİŞ Zekiye Antakyalıoğlu YAZMA CESARETİ Nihan Kaya MARX IN KAYIP ESTETİĞİ Margaret A. Rose Edebiyatta ve Felsefede VAROLUŞÇULAR VE MISTIKLER Iris Murdoch ŞİİR NASIL OKUNUR Terry Eagleton YALNIZ ŞİİR Şeref Bilsel ŞAİR VE TAİFESİ Hüseyin Köse TÜRKIYE NIN POP MÜZIĞI Uğur Küçükkaplan KARANLIK KARDEŞ Doğu ve Batı Edebiyatında Şeytan Müslüm Yücel BRİLLO KUTUSU Post-Tarihsel Perspektiften Görsel Sanatlar Arthur C. Danto PERFORMATİF ESTETİK Erika Fischer-Lichte TANGO BÖYLE BİR ŞEY! Yeşim Narter SANAT İÇGÜDÜSÜ Güzellik, Zevk ve İnsan Evrimi Denis Dutton SANATIN SONUNDAN SONRA Çağdaş Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi Arthur C. Danto KURMACA NASIL İŞLER? James Wood SIRADAN OLANIN BAŞKALAŞIMI Arthur C. Danto BUNU BEN DE YAPARIM Christian Saehrendt
Annemin anısına... Onun müzik, sanat ve edebiyat sevgisi, bu kitabın başlangıcıydı.
İçindekiler Önsöz... 13 Giriş... 20 A. BÜYÜK BÖLÜNME...23 B. KELIMELER VE KURUMLAR...30 Birinci Kısım Güzel Sanat ve Zanaat Ayrımının Öncesi GENEL BAKIŞ...43 1. Yunancada Öyle Bir Kelime Yoktu... 46 A. SANAT, TECHNE, ARS...47 B. ZANAATÇI/SANATÇI...51 C. GÜZELLIK VE İŞLEV...54 2. Aquinas in Testeresi... 59 A. HIZMETÇI SANATLARDAN MEKANIK SANATLARA...60 B. USTALAR...62 C. GÜZELLIK DÜŞÜNCESI...67 9
3. Michelangelo ve Shakespeare... 69 Sanat Yükseliyor A. LIBERAL SANATLARIN AÇILIMI...70 B. ZANAATÇI/SANATÇININ DEĞIŞEN STATÜSÜ...74 C. ZANAATÇI/SANATÇININ İDEAL NITELIKLERI...83 D. SHAKESPEARE, JONSON VE ESER...85 E. BIR ÖN ESTETIK?...94 4. Artemisia nin Alegorisi... 97 Sanat Geçiş Evresinde A. ZANAATÇI/SANATÇININ SÜREGIDEN STATÜ MÜCADELESI.100 B. ZANAATÇI/SANATÇI İMGESI...107 C. GÜZEL SANATLAR KATEGORISINE DOĞRU ATILAN ADIMLAR...109 D. BEĞENININ ROLÜ...116 İkinci Kısım Sanatın Bölünmesi GENEL BAKIŞ...123 5. Kibar Sınıflara Kibar Sanatlar...127 A. GÜZEL SANATLAR KATEGORISININ İNŞA EDILMESI...128 B. YENI GÜZEL SANAT KURUMLARI...139 C. YENI SANAT KAMUOYU...145 6. Sanatçı, Eser ve Piyasa...152 A. SANATÇININ ZANAATÇIDAN AYRILMASI...153 B. İDEAL SANATÇI İMGESI...168 C. ZANAATÇININ KADERI...173 D. DEHANIN TOPLUMSAL CINSIYETI...180 E. SANAT ESERI İDEALI...183 F. HIMAYEDEN PIYASAYA...187 7. Beğeniden Estetiğe...191 A. ESTETIK DAVRANIŞIN ÖĞRENILMESI...195 B. SANAT KAMUOYU VE BEĞENI SORUNU...200 C. ESTETIĞIN UNSURLARI...204 D. KANT VE SCHILLER IN ESTETIĞI ÖZETLEMESI...211 10
Üçüncü Kısım Karşı Akımlar GENEL BAKIŞ...221 8. Hogarth, Rousseau, Wollstonecraft...225 A. HOGARTH IN HAZCI ESTETIĞI...225 B. ROUSSEAU NUN FESTIVAL ESTETIĞI...229 C. WOLLSTONECRAFT VE ADALETIN GÜZELLIĞI...235 9. Devrim...241 Müzik, Festival, Müze A. HIMAYENIN ÇÖKÜŞÜ...242 B. DEVRIMCI FESTIVALLER...244 C. DEVRIMCI MÜZIK...249 D. DEVRIM VE MÜZE...255 Dördüncü Kısım Sanatın İlahlaştırılması GENEL BAKIŞ...267 10. Kurtarıcı Vahiy Olarak Sanat...269 A. SANAT BAĞIMSIZ BIR ALAN OLUYOR...270 B. SANATIN TINSEL YÜCELIŞI...275 11. Sanatçı...280 Kutsal Bir Uğraş A. YÜCELTILMIŞ SANATÇI İMGESI...280 B. ZANAATÇININ DÜŞÜŞÜ...291 12. Sessizlik...300 Estetiğin Zaferi A. ESTETIK DAVRANIŞIN ÖĞRENILMESI...301 B. ESTETIĞIN YÜKSELIŞI VE GÜZELLIĞIN DÜŞÜŞÜ...309 C. SANAT VE TOPLUM SORUNU...312 Beşinci Kısım Güzel Sanat ve Zanaat Ayrımının Ötesi GENEL BAKIŞ...319 13. Asimilasyon Ve Direniş...324 A. FOTOĞRAFÇILIĞIN ASIMILASYONU...325 B. DIRENIŞ ÇEŞITLERI: EMERSON, MARX, RUSKIN, MORRIS...330 C. SANAT VE ZANAAT HAREKETI...336 11
14. Modernizm, Karşı Sanat Ve Bauhaus... 345 A. MODERNIZM VE SAFLIK...345 B. FOTOĞRAFÇILIK ÖRNEĞI...351 C. KARŞI SANAT...354 D. BAUHAUS...360 E. SANATIN BÖLÜNMESI BAĞLAMINDA ÜÇ FILOZOF-ELEŞTIRMEN...367 F. MODERNIZM VE BIÇIMCILIĞIN ZAFERI...371 15. Sanat Ve Zanaat Ayrımının Ötesi Mi?...375 A. İLKEL SANAT...376 B. SANAT OLARAK ZANAAT...383 C. SANAT OLARAK MIMARLIK...388 D. SANAT-OLARAK-FOTOĞRAFÇILIK PATLAMASI...392 E. EDEBIYATIN ÖLÜMÜ...396 F. KITLE SANATI...398 G. SANAT VE HAYAT...403 H. KAMUSAL SANAT...412 Sonuç...419 Kaynakça...426 İllüstrasyonlar...444 Dizin...447 12
Önsöz Sanatın ne olduğu ve nasıl bir rol üstlenmesi gerektiği hakkında kafaların karışık olduğu şu zamanda, öğrencilerime ve dostlarıma tavsiye edebileceğim, sanat düşüncesinin kısa tarihini anlatan bir kitap aramışımdır hep. İstediğimi bulamayınca da elinizdeki kitabı yazdım. Her ne kadar keskin bir bakış açısına sahip olsa da, bunun çağdaş sorunları çözmeye girişmenin en iyi yolu olduğuna inanıyorum. Bu kitapta XVIII. yüzyılda bölünen sanatın ve o günden bu yana bu bölünmeyi aşma yönündeki nafile arayışımızın bir hikâyesini anlatıyorum. Bu hikâyeyi anlatmaktaki maksadım yeni bir sanat kuramı ortaya koymak değil, sanat meselesini, insanların sanatı daha iyi anlamalarına yardımcı olabilecek bir tarihsel bağlama oturtmaktır. Bu konuda başka 13
hikâyeler de anlatılabilirdi, fakat ben bu hikâyenin, buradaki perspektifi kabul etmeyen okurların bile faydalı bulabileceği bir şekilde eldeki verilerin hakkını verdiğine inanıyorum. Bu perspektif uzun yıllar öncesinde yaşadığım bir olayla başlayan bir dizi deneyimin sonucunda şekillendi. Yaklaşık on beş yaşımdayken annemle babam bir tatil gezisi kapsamında Chicago Senfoni yi dinletmek ve Sanat Enstitüsü yle diğer müzeleri ziyaret etmek üzere bizleri Kansas tan Chicago ya götürdüler. Dinlediğimiz senfoni ile Sanat Enstitüsü nde gördüğümüz Seurat nın Grande Jatte Adasında Bir Pazar Günü Öğleden Sonra sı gibi resimler beni heyecanlandırmıştı. Ancak beni en az bunun kadar büyüleyen diğer bir şey de birkaç blok ötedeki başka bir müzeydi; Afrikalıların, Okyanusyalıların ve Amerika Yerlilerinin el işleriyle dolu sayısız mahfazanın bulunduğu Field Doğal Tarih Müzesi ydi bu: Çanak çömlekler, araç gereçler, kalkanlar ve mızraklar, kabile reislerine ait koltuklar ve öteki eşyalar, kimi ürkütücü iktidar figürleri, bir sürü maske ve kostümler. Bundan birkaç yıl sonra, kolejin son sınıfını okumak için Chicago bölgesine taşındığım zaman Sanat Enstitüsü ne yeniden gittiğimde, daha önce Field Müzesi nde gördüğüm Afrika figür ve maskelerinin (kostümler hariç) bazılarının sanki mucizevi bir şekilde sokak atlayarak Sanat Enstitüsü ne taşındıklarını keşfettim. Bunların sanat a dönüşmeleriyle ilgili olarak o zaman için herhangi bir sorun görmemiştim. Ta ki günün birinde bir antropoloji dersinde, Melville Herskovits, çoğu Afrika dilinde herhangi bir sanat kategorisinin bulunmaması bir yana, bu maskelerin ve iktidar figürlerinin dinsel ritüellerde kullanıldıktan sonra tekrar lazım olana dek sarıp sarmalanıp bir köşeye kaldırıldığını söyleyinceye kadar. Bir anda sanat düşüncesinin ta kendisi sorunsallaşmıştı kafamda. Ritüel eserleri sanat a dönüştürdüğümüzde ne olduğunu anlamamı sağlayacak önemli bir ipucunu keşfetmem ise ancak yıllar sonra gerçekleşti. Bir gün Paul Oskar Kristeller in, modern sanat kavramının şunun şurasında XVIII. yüzyılda, sanata dair eski işlevsel düşüncenin kesin bir biçimde güzel sanatlar ve zanaat olarak iki kategoriye ayrılmasıyla ortaya çıktığını savunan bir makalesiyle karşılaştım. Sözünü ettiğim Afrika maskelerinin Field Müzesi ndeki tozlu çanak çömlek ve mızraklara eşlik etmekten kurtulup, Sanat Enstitüsü ndeki Rembrandtlar ve Seuratlarla 14
komşu olmalarının ne anlama geldiğini şimdi anlıyordum. Field Müzesi ndeki Afrika kökenli işlevsel ritüel nesneleri aslında sanat ürünüydü; ancak eski anlamıyla, yani belli bir amaç için üretilen şeyler olarak sanat ürünüydü, dolayısıyla da bir yaşam biçimini örnekleyen şeyler olarak sergileniyorlardı. Sanat Enstitüsü ne taşındıkları andan itibaren (güzel) sanat eserlerine, yani estetik görünüm için üretilen şeylere dönüşüyorlar ve bizzat sanatı örnekleyen şeyler oluyorlardı. Afrikalıların ve Amerika Yerlilerinin ritüel nesneleri modern anlamdaki sanata dönüştürüldüğünde nelerin olup bittiğini anlamak üzere verdiğim mücadelede öğrendiğim derslerden biri şudur: Müze, konser salonu ve edebiyat müfredatı gibi kurumlar, şeylerin sanat olarak tayin edilmesinde merkezi bir rol oynamaktadır. Çok geçmeden, artık ne estetiğe ne de müzik, sanat ve edebiyat tarihi ile eleştirisine geleneksel yollarla yaklaşabileceğimiz sonucuna vardım. Tam bir baş belası olup çıkmıştım: Afrikalıların, Amerika Yerlilerinin ya da Çinlilerin sanat larına hiçbir soru işareti koymadan övgüler yağdırdıkları için akademisyen arkadaşlarıma çıkışıp duruyordum. Bu tutumum, meslektaşlarımı anlaşılır bir biçimde kızdırıyordu. Çünkü onlar, değerli ve hatta saygıdeğer bir iş yaptıklarına gönülden inanıyorlar, estetik değerlendirmelerini ve analizlerini sürdürmek istiyorlardı. Meslektaşlarımın çoğu sanat ın anlamının kültürden kültüre değişebileceğini ya da kendi kültürümüzdeki anlamının da XVIII. yüzyıldan bu yana biraz değişmiş olduğunu kabul etmeye hazır olmalarına rağmen bu kültürel ve tarihsel farklılıkların benim düşündüğüm ölçüde önemli sonuçlar doğuracak şeyler olduğunu görmüyorlardı. Bu esnada, bizzat sanat alanında bir bu kadar önemli şeyler cereyan etmekteydi. Üniversite öğrenimimi bitirip ilk hocalık görevime başladığım 1960 ların başına gelindiğinde, neo-dada ve pop art soyut dışavurumculuğa meydan okumaya başlamıştı zaten. Sonraki yirmi yıl boyunca yeni sanat hareketleri ve yaklaşımları baş döndürücü bir hızla birbirini izledi: pop, op, minimal, kavramsal, neo-gerçekçilik, arazi sanatı [land art], video, performans, enstalasyon, vesaire. Çok geçmeden, sanki bütün çevrelerde sanatçılar sanatın sınırlarını yıkmaya ve sanat ile hayat ayrımını ortadan kaldırmaya çalışıyorlarmış gibi bir manzara 15
oluştu. Bu kitabı yazmak için araştırmalara başladığım 1980 li yıllara gelindiğinde şunu fark ettim: Sanat, sanatçı ve estetik düşünceleri üstüne herhangi bir tarih çalışması toplumsal ve kurumsal değişimlere önemli bir yer ayırmak zorunda olmakla kalmayıp aynı zamanda hikâyeyi XVIII. yüzyıldan alarak günümüze dek getirmeli ve modern güzel sanatlar sistemindeki kutuplaşmayı aşma çabalarına da özel bir yer ayırmalıydı. Bundan başka, öğrenciler ve genel okur kitlesi için gerekli altyapıyı sağlayacak bir kaynak olarak faydalı olabilmesi için böyle bir tarih çalışmasının sanat dallarından yalnızca biri üzerine ya da hatta bir grup olarak görsel sanatlar üzerine bina edilmemesi, aynı zamanda edebiyat ve müziği de kapsaması gerekiyordu. Böyle bir kitabın faydalı olabilmesi için, birçok başlık ve dönemi işlemesine rağmen, kısa olması ve genel okura hitap eden bir dilde yazılması da gerekiyordu. Bu hedefleri akılda tutup, ayrıntı ve nüanslardan feragat etmek ve dipnotlarla referansları minimuma indirmek zorundaydım. Bununla birlikte, görüşlerinin gücünden ve lezzetinden bir şeyler sunabilmek amacıyla eski sanatçı ve düşünürlerin kendi ifadelerinden birçok alıntı yaptım ve bazen düşünce ve davranışları sözcüklerden daha iyi aktaran illüstrasyonlar kullandım. Çeşitli sanatların ve estetiğin tarihine dair kaleme alınmış olan ve referanslarda yalnızca bir kısmının adı geçen makale, monografi ve araştırmaların yazarlarına entelektüel anlamda çok şey borçluyum. Fakat özellikle teşekkür etmek istediğim pek çok insan var. Springfield daki Illinois Üniversitesi nde gerek şimdi gerekse eskiden birlikte çalıştığım arkadaşlarım kitabın müsveddesinin çeşitli bölümlerini okuyarak ya da benden dinleyerek çok değerli öneriler getirdiler ve bana cesaret verdiler: Harry Berman, Piotr Boltuc, Ed Cell, Cecilia Cornell, Razak Dahmane, Cullom Davis, Anne Devaney, Judy Everson, Mauri Formigoni, Ron Havens, Mark Heyman, Linda King, J. Michael Lennon, Ethan Lewis, Deborah McGregor, Robert McGregor, Christine Nelson, Margaret Rossiter, Marsha Salner, Karl Scroggin, Judy Shereikis, Richard Shereikis, Mark Siebert, Bill Siles, Larry Smith, Don Stanhope ve Charles B. Strozier. Kitabın birçok bölümünü okuyan ve okuduklarına dair yorumlarını sunan Peter Wenz e özellikle minnettarım. 16