TÜRKİYE ELEKTRONİK HABERLEŞME SEKTÖRÜ Üç Aylık Pazar Verileri Raporu 2009 Yılı 4. Çeyrek Ekim-Kasım-Aralık Sektörel Araştırma ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Şubat 2010, Ankara
İÇİNDEKİLER 1 GENEL PAZAR VERİLERİ... 1 1.1 YETKİLENDİRME VE HİZMET TÜRLERİNE GÖRE İŞLETMECİ SAYILARI... 1 1.2 İŞLETMECİ GELİRLERİ... 2 1.3 İŞLETMECİ YATIRIMLARI... 2 1.4 TOPLAM TRAFİK... 3 1.5 İSTİHDAM... 6 2 SABİT PAZAR VERİLERİ... 8 2.1 ABONE SAYILARI... 8 2.2 SABİT PAZARDA YATIRIM... 9 2.3 SABİT PAZARDA TRAFİK HACMİ... 10 2.4 STH (SABİT TELEFON HİZMETLERİ)... 12 3 İNTERNET VE GENİŞBANT VERİLERİ... 19 3.1 İNTERNET ABONE SAYILARI... 19 4 MOBİL PAZAR VERİLERİ... 26 4.1 ABONE SAYISI VE PENETRASYON... 26 4.2 MOBİL ABONE PROFİLİ... 28 4.3 MOBİL TRAFİK HACMİ... 32 4.4 MOBİL GELİR... 37 4.5 MOBİL YATIRIM... 41 5 ALTYAPI, KABLO VE DİĞER HİZMETLER... 44 6 SONUÇ... 46 i
ŞEKİLLER LİSTESİ ŞEKİL 1-1 TOPLAM YILLIK ARAMA TRAFİK MİKTARLARI... 3 ŞEKİL 1-2 TOPLAM ÜÇ AYLIK ARAMA TRAFİK MİKTARLARI... 4 ŞEKİL 1-3 TRAFİK DAĞILIMI (%)... 5 ŞEKİL 1-4 TRAFİK DAĞILIMI (MİLYON DAKİKA)... 6 ŞEKİL 1-5 İSTİHDAM MİKTARI... 7 ŞEKİL 2-1 SABİT ABONE SAYISI VE PENETRASYON... 8 ŞEKİL 2-2 TARİFE PAKETLERİNE GÖRE SABİT TELEFON ABONE YÜZDELERİ... 9 ŞEKİL 2-3 TT NİN YATIRIMLARI (MİLYON TL)... 10 ŞEKİL 2-4 TÜRK TELEKOM TRAFİK DAĞILIMI (%)... 11 ŞEKİL 2-5 STH TT ÇAĞRI BAŞLATMA (ŞEHİRLERARASI) TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 12 ŞEKİL 2-6 STH TT ÇAĞRI BAŞLATMA (TT YE DOĞRU) TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 13 ŞEKİL 2-7 STH TT ÇAĞRI BAŞLATMA (MOBİLE DOĞRU) TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 14 ŞEKİL 2-8 STH TT ÇAĞRI BAŞLATMA (YURTDIŞINA DOĞRU) TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 14 ŞEKİL 2-9 STH TT SABİTTE SONLANDIRILAN ULUSLARARASI ÇAĞRI TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 15 ŞEKİL 2-10 STH TT MOBİLDE SONLANDIRILAN ULUSLARARASI ÇAĞRI TRAFİĞİ KIYASLAMASI... 16 ŞEKİL 2-11 TRANSİT TRAFİK... 16 ŞEKİL 2-12 STH-TT SABİTTEN BAŞLATILAN TOPLAM TRAFİKTEKİ PAYLARI... 17 ŞEKİL 2-13 STH-TT İLGİLİ HİZMET GELİRLERİNE GÖRE PAZAR PAYLARI, (%)... 18 ŞEKİL 2-14 STH-TT TELEFON HİZMETLERİ GELİRLERİNE GÖRE PAZAR PAYLARI, (%)... 18 ŞEKİL 3-1 XDSL ABONE SAYISI... 20 ŞEKİL 3-2 TÜRKİYE VE AB ORTALAMA İNTERNET BAĞLANTI ÇEŞİDİ YÜZDELERİ... 21 ŞEKİL 3-3 HIZLARA GÖRE ADSL ABONELERİN DAĞILIMI... 22 ŞEKİL 3-4 GENİŞBANT ABONELERİN İŞLETMECİ BAZINDA DAĞILIMI, (%)... 23 ŞEKİL 3-5 BAZI AB ÜLKELERİ VE TÜRKİYE DE PERAKENDE SABİT GENİŞBANT HİZMETLERİNDEKİ PAYLAR, (%)... 24 ŞEKİL 3-6 TÜRKİYE VE BAZI AB ÜLKELERİNİN NÜFUSA GÖRE SABİT GENİŞBANT PENETRASYON ORANLARI... 24 ŞEKİL 3-7 TÜRKİYE VE BAZI AB ÜLKELERİNİN HANEHALKINA GÖRE SABİT GENİŞBANT PENETRASYON ORANLARI. 25 ŞEKİL 4-1 MOBİL ABONE SAYISI VE PENETRASYON... 26 ŞEKİL 4-2 TÜRKİYE VE BAZI AVRUPA ÜLKELERİNİN MOBİL PENETRASYON ORANLARI, (%)... 27 ŞEKİL 4-3 YILLARA GÖRE TÜRKİYE VE AB ÜLKELERİ MOBİL PENETRASYON ORANLARI, (%)... 28 ŞEKİL 4-4 ÖN ÖDEMELİ VE FATURALI MOBİL ABONE ORANLARI... 29 ŞEKİL 4-5 BAZI AVRUPA ÜLKELERİNDE ÖN ÖDEMELİ/FATURALI ABONELERİN DAĞILIMI... 29 ii
ŞEKİL 4-6 İŞLETMECİ BAZINDA TOPLAM ABONE SAYILARI... 30 ŞEKİL 4-7 TOPLAM TAŞINAN NUMARA SAYILARI... 31 ŞEKİL 4-8 MOBİL İŞLETMECİLERİN ABONE SAYISINA GÖRE PAZAR PAYLARI, (%)... 31 ŞEKİL 4-9 İŞLETMECİ BAZINDA ÖN ÖDEMELİ / FATURALI ABONELERİN DAĞILIMI, (%)... 32 ŞEKİL 4-10 MOBİL İŞLETMECİLERİN DÖNEMLERE GÖRE TOPLAM TRAFİK MİKTARLARI... 33 ŞEKİL 4-11 MOBİL İŞLETMECİLERİ TRAFİĞE GÖRE PAZAR PAYLARI, (%)... 34 ŞEKİL 4-12 MOBİL TRAFİK DAĞILIMI, (%)... 35 ŞEKİL 4-13 DÖNEMLERE GÖRE MOBİL SMS VE MMS MİKTARI (MİLYON ADET)... 35 ŞEKİL 4-14 İŞLETMECİ BAZINDA SMS SAYISI, (MİLYAR ADET)... 36 ŞEKİL 4-15 İŞLETMECİ BAZINDA MMS SAYISI, (MİLYON ADET)... 37 ŞEKİL 4-16 YILLAR İTİBARİYLE MOBİL TELEKOMÜNİKASYON HİZMETLERİNDEN ELDE EDİLEN GELİR... 37 ŞEKİL 4-17 MOBİL İŞLETMECİLERİN GELİR DAĞILIMI, 2008, (%)... 38 ŞEKİL 4-18 İŞLETMECİ BAZINDA MOBİL GELİRLERİN DAĞILIMI, 2008, (%)... 39 ŞEKİL 4-19 ARPU (ABONE BAŞINA AYLIK GELİR, TL)... 39 ŞEKİL 4-20 MOU DEĞERLERİ, (DAKİKA)... 40 ŞEKİL 4-21 YILLIK MOBİL YATIRIM (MİLYON TL)... 41 ŞEKİL 4-22 ÜÇ AYLIK MOBİL YATIRIM DEĞERLERİ (MİLYON TL)... 42 ŞEKİL 4-23 İŞLETMECİ BAZINDA YILLIK MOBİL YATIRIM (MİLYON TL)... 43 ŞEKİL 5-1 TÜRKİYE DEKİ KABLO İNTERNET ABONE SAYISI... 45 iii
ÇİZELGELER LİSTESİ ÇİZELGE 1-1 YETKİLENDİRME VE HİZMET TÜRLERİNE GÖRE İŞLETMECİ SAYILARI... 1 ÇİZELGE 1-2 TELEKOMÜNİKASYON GELİRLERİ (YILLIK NET SATIŞ GELİRLERİ)... 2 ÇİZELGE 1-3 TOPLAM YILLIK YATIRIM... 3 ÇİZELGE 2-1 TÜRK TELEKOM TRAFİK DAĞILIMI (MİLYON DAKİKA)... 11 ÇİZELGE 3-1 İNTERNET ABONE SAYILARI... 20 ÇİZELGE 4-13G HİZMETİ KULLANICI VERİLERİ... 27 ÇİZELGE 4-2 AB MOU KIYASLAMASI... 41 iv
1 Genel Pazar Verileri Bu rapor, Türkiye elektronik haberleşme sektöründe faaliyet gösteren işletmecilerin Kurumumuza belirli periyotlarla göndermiş oldukları veriler esas alınarak hazırlanmıştır. Raporda 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemine (Ekim-Kasım-Aralık) ait veriler önceki dönemler ile kıyaslamalı olarak incelenmektedir. 1.1 Yetkilendirme ve Hizmet Türlerine Göre İşletmeci Sayıları 2010 yılı Şubat ayı itibariyle elektronik haberleşme sektöründe faaliyet gösteren işletmecilere verilen yetkilendirme sayısı 365 tir. Çizelge 1-1 de yetkilendirilmiş işletmecilerin sunulan hizmetlere göre dağılımına yer verilmektedir. Çizelge 1-1 Yetkilendirme ve Hizmet Türlerine Göre İşletmeci Sayıları Yetkilendirme Türü Hizmetler İşletmeci Sayısı Görev Sözleşmesi Uydu ve Kablo TV Hizmetleri 1 İmtiyaz Sözleşmesi Bildirim Kapsamında Hizmet Veren İşletmeciler GSM PAN Avrupa Mobil Telefon Sisteminin Kurulması ve İşletilmesi 3 IMT-2000/UMTS Altyapılarının Kurulması ve İşletilmesi ile Hizmetlerinin Sunulması 3 Çeşitli Telekomünikasyon Hizmetleri 1 Uydu Haberleşme Hizmeti 19 Uydu Platform Hizmeti 3 Altyapı İşletmeciliği Hizmeti 45 İnternet Servis Sağlayıcılığı Hizmeti 103 Sabit Telefon Hizmeti 69 Kablolu Yayın Hizmeti 10 GMPCS Mobil Telefon Hizmeti 3 Sanal Mobil Şebeke Hizmeti GMPCS Mobil Telefon Hizmeti 2 Kullanım Hakkı Ortak Kullanımlı Telsiz Hizmeti 59 Kapsamında Hizmet Altyapı İşletmeciliği Hizmeti 6 Veren İşletmeciler Sabit Telefon Hizmeti 19 Rehberlik Hizmeti 8 TOPLAM 365 11 1
1.2 İşletmeci Gelirleri Telekomünikasyon sektöründe toplam gelirlerin yıllar itibariyle gelişimine bakıldığında özellikle mobil telekomünikasyon hizmetlerinden elde edilen gelirler başta olmak üzere artış yaşandığı görülmektedir. Çizelge 1-2 de sabit ve mobil işletmecilerin 2004 yılından itibaren kesinleşmiş yıllık net satış gelir bilgilerine yer verilmektedir. 2008 yılında 20,4 milyar TL ye yaklaşan toplam net satış gelirleri 2007 yılına göre %5,7 oranında artmıştır. Net satış (TL) Çizelge 1-2 Telekomünikasyon Gelirleri (Yıllık Net Satış Gelirleri) 2004 2005 2006 2007 2008 T.Telekom 6.581.230.000 7.410.569.000 7.103.207.243 7.524.286.818 7.734.891.747 Turkcell 4.993.461.000 5.858.383.080 6.417.661.108 7.483.035.848 8.016.051.327 Vodafone 1.015.000.000 1.413.023.000 1.380.263.980 2.614.000.000 2.633.828.191 Avea 691.016.292 1.065.827.838 1.239.577.125 1.655.490.115 1.973.025.289 TOPLAM 13.280.707.292 15.747.802.918 16.140.709.456 19.276.812.781 20.357.796.554 *İşletmecilerin Kurumumuza gönderdiği kesinleşmiş yıllık gelir tabloları dikkate alınarak hazırlanmıştır. 2009 yılı rakamları henüz kesinleşmediğinden bir sonraki üç aylık raporda verilecektir. 1.3 İşletmeci Yatırımları Çizelge 1-3 te Türk Telekom ve mobil işletmecilerinin 2004-2009 yılları arasındaki toplam yıllık yatırım miktarlarına yer verilmektedir. Toplam yıllık yatırım bilgilerine bakıldığında 2009 yılı sonunda bir önceki yıla kıyasla Türk Telekom un yatırımında %11,7 oranında bir azalma görülürken, mobil işletmecilerin yatırımlarında önemli bir artış görülmektedir. Turkcell in yatırımlarını %120, Vodafone un %248, Avea nın ise %26 oranında artırdığı görülmektedir. Söz konusu işletmecilerin yatırımlarının toplamının 2008 yılına göre artış oranı ise %66,4 olarak gerçekleşmiştir. 2
Çizelge 1-3 Toplam Yıllık Yatırım Yatırım (TL) 2005 2006 2007 2008 2009 T.Telekom 470.532.065 554.475.627 1.033.192.969 1.375.310.179 1.214.950.018 Turkcell 983.456.000 812.968.000 904.261.000 1.199.627.179 2.643.034.343 Vodafone 109.755.958 502.452.516 380.979.959 446.725.928 1.556.997.971 Avea 350.000.000 593.302.533 160.257.254 958.236.891 1.208.795.929 TOPLAM 1.913.744.023 2.463.198.676 2.478.691.182 3.979.900.177 6.623.778.260 *2009 yılı işletmecilerin Kurumumuza gönderdikleri üç aylık yatırım rakamları dikkate alınarak hazırlanmıştır. 1.4 Toplam Trafik Şekil 1-1 de ve Şekil 1-2 de Türkiye elektronik haberleşme pazarında sabit ve mobil işletmecilerin oluşturduğu toplam trafik miktarına ve dağılımına yer verilmektedir. Şekil 1-1 de 2004 yılından itibaren yıllık trafik miktarlarına bakıldığında, toplam trafiğin durağan bir trend izlediği, ancak 2008 yılında artışa geçtiği görülmektedir. Diğer taraftan, toplam trafiğin dağılımına bakıldığında yıllar itibariyle mobil arama trafik miktarı artarken sabit arama trafik miktarının düştüğü görülmektedir. 2009 yılında, bir önceki yıla göre toplam trafik miktarı % 27 artarak 131 milyar dakikayı geçerken, bu trafik miktarının yaklaşık %83 ünü mobil trafik oluşturmaktadır. 140,0 Şekil 1-1 Toplam Yıllık Arama Trafik Miktarları Trafik Miktarı(Milyar dak.) 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 65,2 20,3 53,1 37,3 38,5 48,1 33,2 57,7 28,8 74,9 22,9 108,2 Sabit Mobil 2004 2005 2006 2007 2008 2009 3
Şekil 1-2 de 2008 yılı başından itibaren üçer aylık dönemler halinde ele alınan trafik miktarlarına bakıldığında yıllara göre arama trafik miktarında olduğu gibi mobil trafikteki artış ve sabit trafikteki azalış dikkat çekmektedir. 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemde toplam mobil trafik miktarı 29 milyar dakika olurken, sabit trafik miktarı ise 5,3 milyar dakikada kalmıştır. Bir önceki üç aylık döneme göre mobil arama trafik miktarı %1 azalırken, sabit arama trafik miktarı ise değişmemiştir. 2009 yılı üçüncü çeyrekte yaklaşık 34,6 milyar dakika olan toplam trafik miktarı, dördüncü çeyrekte de fazla değişmemiş ve 34,3 milyar dakika olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı ikinci yarısında mobil trafikteki artışın en önemli sebeplerinden birisinin Numara Taşınabilirliğinin yürürlüğe girmesini müteakip mobil işletmecilerinin abonelerine sunmaya başladıkları her yöne tarifeleri olduğu değerlendirilmektedir. 40,0 35,0 Şekil 1-2 Toplam Üç Aylık Arama Trafik Miktarları Trafik Miktarı(Milyar dak.) 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 7,5 14,6 7,5 17,0 7,1 20,8 6,6 6,3 22,5 22,9 6,0 26,9 5,3 5,3 29,3 29,0 Sabit Mobil 0,0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Şekil 1-3 ve Şekil 1-4 te Türkiye telekomünikasyon pazarında sabit ve mobil işletmecilerin oluşturduğu trafiğin yönlere göre dağılımı üçer aylık dönemler 4
halinde kıyaslanmaktadır. Şekilde görüleceği üzere, trafiğin büyük bir kısımını (%79,3) mobilden mobile giden trafik oluşturmaktadır. Söz konusu trafik mobil işletmecilerin kendi şebekelerinde gerçekleşen ve aynı zamanda diğer mobil şebekelere doğru yapılan aramalardan oluşmaktadır. Toplam arama trafiği üçer aylık dönemler itibariyle kıyaslandığında, dördüncü dönemde bir önceki döneme göre mobilden mobile arama trafik payının azaldığı, mobilden diğerlerine ve sabitten sabite telefon trafiğinin toplam içindeki paylarının ise arttığı görülmektedir. Şekil 1-3 Trafik Dağılımı (%) 2009-4 79,3 5,4 13,5 1,8 2009-3 79,9 4,7 13,3 2,0 2009-2 77,9 3,8 16,1 2,1 2009-1 75,5 2,9 19,0 2,7 2008-4 75,1 2,3 19,7 2,9 2008-3 72,0 2,5 22,0 3,6 2008-2 66,7 2,5 26,9 3,9 2008-1 63,5 2,4 30,3 3,8 0% 20% 40% 60% 80% 100% Mobil-mobil Mobil-diğer Sabit-sabit Sabit-diğer 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemde mobilden mobile trafik miktarı bir önceki yılın aynı dönemine göre %24,7 artarken, sabitten sabite arama trafik miktarı %18,9 azalmıştır. 5
Şekil 1-4 Trafik Dağılımı (milyon dakika) 2009-4 27.199 1.847 4.639 634 2009-3 27.692 1.642 4.622 693 2009-2 25.681 1.262 5.321 704 2009-1 22.071 847 5.542 778 2008-4 21.808 670 5.721 831 2008-3 20.139 690 6.142 1.007 2008-2 16.345 613 6.603 946 2008-1 14.070 532 6.711 835 0% 20% 40% 60% 80% 100% Mobil-mobil Mobil-diğer Sabit-sabit Sabit-diğer 1.5 İstihdam Şekil 1-5 te 2003 yılından bu yana yıllar itibariyle Türk Telekom, mobil işletmecileri ve STH (Sabit telefon hizmeti) işletmecilerinin istihdam ettiği çalışan sayılarına yer verilmektedir. 2003 yılında 61.219 kişinin istihdam edildiği Türk Telekom da bu rakam 2009 yılında %55 lik azalmayla 27.530 a düşmüştür. Ancak bu düşüşe rağmen sektördeki işletmeciler içerisinde en fazla istihdam sağlayan işletmecinin Türk Telekom olduğu görülmektedir. Mobil işletmecilerinin ise 2009 yılında sağladığı istihdam 6.890 olurken, 2003 yılına göre %42 lik artış sağlanmıştır. 6
Şekil 1-5 İstihdam Miktarı 70.000 İstihdam 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 4.840 61.219 5.187 55.794 953 6.244 51.737 737 6.674 40.647 1.094 7.124 37.035 937 1.165 7.100 6.890 29.769 27.530 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Yıl STH İşletmecileri GSM Türk Telekom 7
2 Sabit Pazar Verileri 2.1 Abone Sayıları Sabit hat penetrasyonu, mobil telefon kullanımındaki artışın da etkisiyle düşme eğilimindedir. 2009 yılı Aralık sonu itibariyle yaklaşık 16,6 milyon sabit telefon abonesi bulunan Türkiye de penetrasyon oranı yaklaşık %23,1 seviyelerine düşmüştür (Şekil 2-1). Bununla birlikte Türkiye de ortalama hanehalkı büyüklüğünün 4,4 olduğu göz önünde bulundurulduğunda, sabit telefon hizmetleri pazarında Türkiye nin önemli bir kesimine ulaşıldığını söylemek mümkündür. Şekil 2-1 Sabit Abone Sayısı ve Penetrasyon Milyon 19 18 17 16 15 14 13 12 26,7 27,0 26,3 25,8 25,8 24,5 23,1 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Abone Sayısı Penetrasyon 27,0 25,0 23,0 21,0 19,0 17,0 15,0 Yüzde,(%) Bilindiği üzere 2004 yılında Türk Telekom, abonelerin kullanım oranlarını temel alarak oluşturduğu yeni tarife paketlerini 1 sunmaya başlamıştır. Şekil 2-2 de sabit telefon abonelerinin tercih ettikleri tarife paketlerine göre dağılımına yer verilmektedir. Bir önceki üç aylık dönemde toplam telefon abonelerinin %49,2 sini teşkil eden HesaplıHatt tarife paketinin 2009 yılı 1 Türk Telekom 1 Ağustos 2004 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere ŞirketHatt, KonuşkanHatt, StandartHatt, HesaplıHatt ve YazlıkHatt olmak üzere beş ayrı tarife paketinde hizmet sunmaya başlamıştır. Türk Telekom 2008 yılı Haziran ayında tarife paketlerine Akşam konuşturan ve Uzun konuşturan, 2009 yılı Ocak ayında da jettvel ve Şi-Dakika tarifelerini eklemiştir. 8
dördüncü üç aylık dönemi sonunda payının %49,9 a çıktığı, bir önceki üç aylık dönemde %37,9 luk paya sahip olan StandartHatt tarife paketinin payının ise %36,1 e düştüğü görülmektedir. Diğer tarifeleri tercih eden abonelerin toplam içindeki payının özellikle Akşam Konuşturan, Uzun Konuşturan ve Şİ-Dakika tarifelerine olan ilginin artmasıyla %14,1 e çıktığı görülmektedir. Şekil 2-2 Tarife Paketlerine Göre Sabit Telefon Abone Yüzdeleri 100% 2,2 2,2 2,7 4,0 7,3 11,6 12,8 14,1 75% 51,5 51,3 51,1 50,3 49,8 48,7 49,2 49,9 50% 25% 46,3 46,5 46,2 45,7 42,9 39,6 37,9 36,1 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 StandartHATT HesaplıHATT Diğer 2.2 Sabit Pazarda Yatırım 2004-2009 yılları arasında Türk Telekom un toplam yatırımlarının incelendiği Şekil 2-3 te özellikle son üç yılda yapılan büyük yatırım miktarları dikkat çekmektedir. 2006 yılında yatırım miktarı 554 milyon TL iken, 2007 yılında 1 milyar TL yi aşmış, 2008 yılı sonunda 1.375 milyon TL, 2009 yılında 1.214 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. 9
Şekil 2-3 TT nin yatırımları (milyon TL) Yatırım, milyon TL 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0 526 471 554 1.033 1.375 1.214 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2.3 Sabit Pazarda Trafik Hacmi Şekil 2-4 te ve Çizelge 2-1 de sabit telefon trafik miktarı ve oranların dağılımına yer verilmektedir. Üçer aylık dönemlerde trafikte yaşanan gelişmelerin gösterildiği aşağıdaki şekilde, bir önceki yılın aynı döneminde %87,6 olan şebeke içi trafiğin toplam trafikteki payının 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemde %87,5 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Öte yandan yerleşik işletmeci tarafından DSL e yapılan yatırımlar ve genişbant abone sayısındaki artışa bağlı olarak dial-up trafiğinde belirgin bir düşüş gerçekleşmiş ve toplam trafikteki payı %1 in altına düşmüştür. 10
Şekil 2-4 Türk Telekom Trafik Dağılımı (%) 2009-4 87,5 2,4 9,7 0,4 2009-3 86,3 2,6 10,4 0,7 2009-2 87,8 2,0 9,6 0,7 2009-1 88,4 1,7 9,0 0,9 2008-4 87,6 1,9 9,4 1,1 2008-3 86,3 1,6 10,6 1,0 2008-2 87,2 1,7 9,8 1,4 2008-1 87,9 1,5 8,7 1,9 60% 65% 70% 75% 80% 85% 90% 95% 100% Şebeke içi Uluslararası Mobil Dial-up 2008 yılı dördüncü üç aylık dönemde 6,3 milyar dakika olan sabit ses trafiği, 2009 yılı dördüncü üç aylık döneminde yaklaşık %16,5 azalarak 5,3 milyar dakikaya inmiştir. Çizelge 2-1 Türk Telekom Trafik Dağılımı (milyon dakika) Trafik dağılımı 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Şebeke içi 6.471 6.364 5.913 5.525 5.376 5.346 4.587 4.618 Uluslararası 110 122 110 123 104 121 138 127 Mobil 644 712 726 595 549 584 555 507 Dial-up 137 101 103 67 53 40 35 20 Toplam 7.362 7.299 6.852 6.310 6.082 6.091 5.315 5.272 11
2.4 STH (Sabit Telefon Hizmetleri) Sabit Telefon Hizmetleri (STH), işletmecilere ait her türlü telekomünikasyon şebekesi ve altyapısı üzerinden her türlü teknolojiyi kullanarak kullanıcılara şehiriçi, şehirlerarası ve/veya uluslararası telefon hizmeti sunulmasını kapsamaktadır. Başka bir ifadeyle, işletmeciler istedikleri teknolojiyi kullanarak kullanıcılara iliçi, illerarası ve uluslar arası arama hizmeti sunabilmektedir 2. 2004 yılında sabit ses hizmetleri pazarının serbestleşmesinin ardından pazara yeni giren işletmecilerin durumu trafik ve gelir bilgileri ile ölçülmekte ve incelenmektedir. Şekil 2-5 te STH işletmecileri ve Türk Telekom un şehirlerarası trafik miktarındaki payları 2008 yılının tamamı ve 2009 yılı ilk iki üç aylık dönemi itibariyle karşılaştırılmaktadır. Buna göre 2009 yılı ikinci üç aylık döneminde şehirlerarasına doğru arama trafikdeki STH işletmecilerinin pazar payı %11, Türk Telekom un ise %89 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2-5 STH TT Çağrı Başlatma (Şehirlerarası) Trafiği Kıyaslaması 100 80 91 89 89 87 88 89 Yüzde (%) 60 40 20 9 11 11 13 12 11 TT STH 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 Yıl/Dönem 2 2004 yılından bu yana STH işletmecileri sadece uzak mesafe telefon hizmetlerini sunabilmekte ve bu nedenle UMTH işletmecileri olarak adlandırılmaktaydı. 2009 yılında yapılan düzenlemeyle iliçi telefon hizmetleri de serbestleşmiştir. Ancak STH işletmecileri tarafından 2009 yılı ikinci üç ay sonuna kadar iliçi telefon hizmeti sunulamamıştır. 12
Şekil 2-6 da 2009 yılı ikinci ve üçüncü üç aylık dönemlerinde STH işletmecileri ve Türk Telekom un sabite doğru trafiğe ait payları karşılaştırılmaktadır 3. 2009 yılı son altı aylık dönemde STH işletmecilerinin söz konusu trafikten aldığı pay %2,6 iken, Türk Telekom un payı %97,4 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2-6 STH TT Çağrı Başlatma (TT ye doğru) Trafiği Kıyaslaması 120,0 100,0 Yüzde (%) 80,0 60,0 40,0 97,4 97,4 TT STH 20,0 0,0 2,6 2,6 2009-3 2009-4 Yıl/Dönem Şekil 2-7 de STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un başlattığı mobile doğru çağrı trafiğine ait payları karşılaştırılmaktadır. STH işletmecilerinin 2008 yılının dördüncü üç aylık döneminde söz konusu pazardan aldığı pay %13 iken, 2009 yılının dördüncü üç aylık döneminde aldıkları pay %17 olarak gerçekleşmiştir. Türk Telekom un pazar payı ise %87 den %83 e düşmüştür. 3 İşletmeciler (STH,TT) tarafından başlatılan şehiriçi ve şehirlerarası çağrıları içermektedir. 13
Şekil 2-7 STH TT Çağrı Başlatma (Mobile doğru) Trafiği Kıyaslaması 100 80 91 89 89 87 85 85 84 83 Yüzde (%) 60 40 TT STH 20 0 15 15 16 17 11 9 11 13 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Yıl/Dönem Şekil 2-8 de STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un yurtdışına doğru çağrı başlatma 4 trafiğine ait pazar payları karşılaştırılmaktadır. 2008 yılının dördüncü üç ayında söz konusu pazarın %83 üne sahip olan Türk Telekom un payı 2009 yılı dördüncü üç aylık döneminde %84 e yükselirken, 2008 yılının dördüncü çeyreğinde pazarın %17 sine sahip olan STH işletmecilerinin payı 2009 dördüncü çeyreğinde %16 ya düşmüştür. Şekil 2-8 STH TT Çağrı Başlatma (Yurtdışına doğru) Trafiği Kıyaslaması 100 80 87 86 88 83 80 82 84 84 Yüzde (%) 60 40 TT STH 20 13 14 12 17 20 18 16 16 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Yıl/Dönem 4 İşletmeciler (STH,TT) tarafından başlatılan uluslararası çağrılar. 14
Şekil 2-9 da STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un sabit şebekede sonlandırdıkları uluslararası çağrı trafiğine ait paylarına yer verilmektedir. 2008 yılı dördüncü üç aylık dönemde söz konusu pazardan %52 pay alan STH işletmecileri, 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemde payını %55 e yükseltmiştir. Türk Telekom un ilgili trafik pazarındaki payı son bir yıl içerisinde %48 den %45 e düşmüştür. Şekil 2-9 STH TT Sabitte Sonlandırılan Uluslararası Çağrı Trafiği Kıyaslaması 80 70 Yüzde (%) 60 50 40 30 51 52 49 48 55 52 51 52 45 48 49 48 57 55 43 45 TT 20 STH 10 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Yıl/Dönem Şekil 2-10 da STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un mobil şebekelerde sonlandırdıkları uluslararası çağrı trafiğine ait pazar payları karşılaştırılmaktadır. 2008 yılı dördüncü üç aylık dönemde ilgili pazardan %62 pay alan STH işletmecilerinin 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemdeki pazar payı %66 ya yükselmiştir. Türk Telekom un ilgili trafik miktarındaki pazar payı son bir yıl içerisinde %38 den %34 e düşmüştür. 15
Şekil 2-10 STH TT Mobilde Sonlandırılan Uluslararası Çağrı Trafiği Kıyaslaması 80 60 51 65 69 62 65 58 64 66 Yüzde (%) 40 49 35 31 38 35 42 36 34 TT STH 20 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Yıl/Dönem Şekil 2-11 de üçer aylık dönemler halinde STH işletmecilerinin transit trafik 5 miktarlarına yer verilmektedir. 2009 yılı dördüncü üç ayında 111 milyon dakika olarak gerçekleşen transit trafik miktarı bir önceki yılın aynı dönemine göre %5,1 oranında azalmıştır. Şekil 2-11 Transit Trafik 180 150 Milyon dak. 120 90 60 95 125 137 117 99 115 146 111 30 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 5 STH işletmecilerinin diğer bir işletmeci tarafından başlatılan çağrıları alıp sonlandırılmak üzere bir başka işletmeciye aktardığı trafik. 16
Şekil 2-12 de STH işletmecilerinin ve Türk Telekom un sabit şebekede başlatılan toplam trafik miktarındaki paylarına yer verilmektedir. 2008 yılı dördüncü çeyreğinde STH işletmecilerinin söz konusu trafikteki payı %3,65 iken 2009 yılı dördüncü çeyreğinde %4,74 e çıkmış, Türk Telekom un payı ise geçen yılın aynı döneminde %96,35 iken %95,26 ya gerilemiştir. Şekil 2-12 STH-TT Sabitten Başlatılan Toplam Trafikteki Payları 100,00 97,56 96,68 96,64 96,35 96,27 96,14 95,45 95,26 80,00 Yüzde (%) 60,00 40,00 20,00 0,00 2,44 3,32 3,36 3,65 3,73 3,86 4,55 4,74 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 TT STH Şekil 2-13 te STH işletmecilerinin toplam gelirleri ile Türk Telekom un ilgili hizmet gelirlerine göre pazar paylarına yer verilmektedir 6. STH işletmecilerinin ilgili hizmetlerdeki gelir bakımından 2008 yılı dördüncü üç aylık dönemde pazar payları %27 olurken, 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemde söz konusu pazar payları %20 olarak gerçekleşmiştir. 6 Şekil 2-18; STH işletmecilerinin Kurumumuza göndermiş olduğu üçer aylık gelir bilgileri ile Türk Telekom un aynı dönemlerde Kurumumuza bildirmiş olduğu şehirlerarası, uluslararası ve mobile giden aramalardan elde edilen gelir bilgileri kullanılarak elde edilmiştir. Ayrıca STH işletmecilerine iliçi telefon pazarının açılmasıyla, 2009 yılı üçüncü çeyrekten itibaren ilgili hizmet gelirlerine iliçi arama gelirleri de dâhil edilmiştir. 17
Şekil 2-13 STH-TT İlgili Hizmet Gelirlerine Göre Pazar Payları, (%) 100% 80% 60% 40% 20% 21 25 27 27 29 30 79 75 73 73 71 70 21 20 79 80 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 TT STH Şekil 2-14 te STH işletmecilerinin toplam gelirleri ile Türk Telekom un toplam telefon hizmetlerine ait gelirlerine göre pazar paylarına yer verilmektedir. 7 Söz konusu gelirlere göre STH işletmecilerinin 2008 yılı dördüncü çeyreğinde %8 olan pazar payının 2009 yılı dördüncü üç aylık döneminde %11 e yükseldiği görülmektedir. Şekil 2-14 STH-TT Telefon Hizmetleri Gelirlerine Göre Pazar Payları, (%) 100% 90% 6 8 9 8 8 9 12 11 80% 70% 94 92 91 92 92 91 88 89 60% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 TT STH 7 Türk Telekom un şehiriçi, şehirlerarası, yurtdışı ve mobil aramaları ile sabit ücret, bağlantınakil ücretlerini içeren gelirlerini kapsamaktadır. Bununla birlikte; elektronik haberleşme sektöründe sahip oldukları diğer yetkilendirmeler kapsamında başka hizmet alanlarında da faaliyet gösteren bazı STH işletmecileri gelir kalemlerini ayrıştırılmış olarak verememektedir. 18
3 İnternet ve Genişbant Verileri Genişbant internet erişiminde rekabet gelişmeye devam etmektedir. Yerleşik işletmecinin ADSL ve G.SHDSL portlarının İSS lere açılmasının ardından, İSS ler yeniden satış yöntemi ile son kullanıcılara ADSL hizmeti sunmaya başlamıştır. Diğer taraftan, yüksek hızlı veri iletimine imkân verecek yeteneğe kavuşturulmuş abone hattının, veri iletimi sunulmak üzere rekabetçi işletmecilerin erişimine açılmasını ifade eden veri akış erişimi yöntemi ile ve yerel ağın paylaşıma açılması yöntemiyle de İSS ler Türk Telekom dan hizmet almaya devam etmektedir. Sabit genişbant internet pazarında yaşanan gelişmelere ek olarak mobil genişbant internet erişim hizmetlerine olan talepte de bir artış görülmektedir. Bu artışın önümüzdeki süreçte de devam edeceği değerlendirilmektedir. Ayrıca sabit genişbant internet pazarında erişim hızlarında artışlar gözlemlenmektedir. Türkiye de internet ve genişbantın geleceği için bu gelişmelerin olumlu olduğu değerlendirilmektedir. 3.1 İnternet Abone Sayıları Çizelge 3-1 de Türkiye deki internet abonelerinin bağlantı çeşidine ve dönemlere göre sayıları ile bir önceki döneme göre toplam internet abone sayısındaki artış yüzdeleri verilmektedir. 2009 yılı itibariyle Türkiye de yaklaşık 6,8 milyon internet abonesi bulunmaktadır. İnternet aboneliğinde 2009 yılının son çeyreğinde, bir önceki üç aylık döneme göre yaklaşık %6 lık artış gerçekleşmiş olup, mobil genişbant internet abone sayısının da artmasıyla yılın başından itibaren durağan seyreden internet abone sayılarındaki artış devam etmiştir. 19
Çizelge 3-1 İnternet Abone Sayıları 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 xdsl 5.009.135 5.292.840 5.616.697 5.894.522 6.000.174 6.056.519 6.057.986 6.216.028 Kablo İnternet 43.072 48.725 57.525 67.408 80.211 98.792 114.264 146.622 ISDN 15.719 23.145 17.003 17.096 18.001 17.161 15.211 16.570 Uydu 6884 6782 6742 7075 7063 6993 7117 7074 Mobil internet - - - - - - 218.812 396.363 TOPLAM 5.074.810 5.371.492 5.697.967 5.986.101 6.105.449 6.179.465 6.413.390 6.782.657 (%) Artış %10 %6 %6 %5 %2 %1 %4 %6 Şekil 3-1 de xdsl abone sayısının üçer aylık dönemler itibariyle gelişimine yer verilmektedir. Bir önceki üç aylık döneme göre yaklaşık %2,5 artan xdsl abone sayısı 2009 yılı Aralık ayı sonu itibariyle yaklaşık 6,2 milyon seviyelerine ulaşmıştır. 7.000.000 Şekil 3-1 xdsl Abone Sayısı 6.000.000 5.000.000 4.000.000 3.000.000 2.000.000 5.009.135 5.292.840 5.616.697 5.894.522 6.000.174 6.056.519 6.057.986 6.216.028 1.000.000 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Şekil 3-2 de Türkiye de ve AB ülkelerinde, mobil internet hariç olmak üzere genişbant internet bağlantı çeşitleri dağılımına yer verilmektedir. Türkiye de genişbant abonelerinin %97,3 ü DSL teknolojisini kullanırken AB 20
ortalamasında bu değer %79,4 tür. AB ülkelerinde ortalama olarak %15,3 oranı ile kablo modem bağlantısı tercih edilirken, Türkiye de kablo internet hizmetinin genişbant içindeki payı %2,3 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye genişbant abone pazarında, 2009 yılı son çeyreğinde üçüncü çeyreğe nazaran kablonun abone pazar payı DSL aleyhine yüzde olarak küçük bir artış göstermiştir. 2009 yılı Temmuz ayı itibariyle sunulmaya başlanan 3G hizmetleri kapsamında mobil işletmecilerinden edinilen verilere göre 2009 yılı son çeyrek itibariyle mobil genişbant internet abone sayısı yaklaşık 400.000 e ulaşmıştır. Bu dönem içerisinde toplam mobil internet kullanım miktarı ise bir önceki çeyreğe göre 4 kat artarak yaklaşık 1000 Tbyte olmuştur. Şekil 3-2 Türkiye ve AB Ortalama İnternet Bağlantı Çeşidi Yüzdeleri 100 97,3 80 79,4 Yüzde(%) 60 40 DSL Kablo Diğer 20 15,3 0 AB Ort. 5,3 2,3 Türkiye 0,4 *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB Ort. Verisi Ocak 2009, Türkiye verisi Aralık 2009 tarihlidir. Mobil internet dâhil değildir. ADSL abonelerinin hızlara göre dağılımı incelendiğinde abonelerin yaklaşık %62 sinin 1 Mbit/sn hız bağlantısına sahip abonelik türünü tercih ettiği 21
görülmekte olup işletmecilerin sunmaya başladıkları 8 Mbit/sn e kadar hız imkânı sağlayan cazip fiyatlı tarife paketleri ile birlikte 8 Mbit/sn e kadar hız bağlantısına geçen abonelerin yüzdesi yaklaşık %34 e yükselmiştir. (Şekil 3-3) 2009 yılı son çeyrekte, bir önceki çeyreğe e göre 1Mbit/sn hız bağlantısının toplam içindeki payında azalma görülmekte iken, 8 Mbit/sn hız bağlantısının payında artış yaşanmıştır. Şekil 3-3 Hızlara Göre ADSL Abonelerin dağılımı 61,89% 0,01% 33,87% 1,96% 2,27% 1 MBit/sn 2 MBit/sn 4 MBit/sn 8 Mbit/sn Diğer Şekil 3-4 te Türkiye deki genişbant abonelerinin işletmeci bazında dağılımına yer verilmektedir. Serbestleşmenin ardından hizmet sunmaya başlayan alternatif tif operatörlerin pazar payı Aralık 2009 itibariyle %6,3 olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılında genişbant internet verilerine mobil genişbantın da eklenmesi ile birlikte TTNet in pazar payı %94 ten %85 seviyelerine düşmüştür. Mobil genişbant internet hizmetlerinin pazar payı son altı ay zaman zarfında yaklaşık %6 seviyelerine ulaşmıştır. Kablo internet hizmeti sunan işletmecilerin pazar payı ise %2,2 ye yükselirken, uydu ve ISDN işletmecilerinin pazar payı %0,3 ile sınırlı kalmıştır. 22
Şekil 3-4 Genişbant abonelerin işletmeci bazında dağılımı, (%) 2009-4 85,3 6,3 2,2 5,8 0,3 2009-3 88,2 6,3 1,8 3,4 0,3 2009-2 91,5 6,5 1,6 0,4 2009-1 92,4 5,8 1,3 0,4 2008-4 92,9 5,6 1,1 0,4 2008-3 93,7 4,9 1,0 0,4 2008-2 93,7 4,8 0,9 0,6 2008-1 94,1 4,6 0,8 0,4 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 85,0 90,0 95,0 100,0 xdsl TTNet xdsl Diğer İSSler Kablo Mobil Diğer Serbestleşmenin ardından alternatif işletmecilerin yeniden satış, veri akışı erişimi ve yerel ağın paylaşıma açılması gibi yöntemler aracılığı ile sundukları genişbant hizmetleri giderek artış göstermektedir. 31 Aralık 2009 tarihi itibariyle Yerel Ağın Paylaşıma Açılması (YAPA) ile 14.836 adet, al-sat 8 yöntemiyle 7287 adet bağlantı gerçekleştirilmiştir. Diğer genişbant bağlantıları Veri Akış Erişimi (VAE) ile gerçekleştirilmiştir. Şekil 3-5 te perakende sabit genişbant internet erişim hizmetlerinde AB ülkelerinde yerleşik işletmeci ve alternatif işletmecilerin paylarına yer verilmektedir. AB ülkelerinde genişbant hizmetlerinde yerleşik işletmecilerin ortalama payı %46 iken Türkiye de %91 seviyelerindedir. Şekil 3-5 te görüleceği üzere yerleşik işletmecinin pazar payının en düşük olduğu ülke İngiltere iken, Türkiye deki yerleşik işletmecinin pazar payı AB ortalamasının çok üstünde seyretmektedir. 8 ADSL, G.SHDSL ve VDSL dâhil olmak üzere 23
Şekil 3-5 Bazı AB ülkeleri ve Türkiye de Perakende Sabit Genişbant Hizmetlerindeki Paylar, (%) 100% 9 75% 75 71 62 60 58 54 54 53 50 43 40 45 50% 91 25% 0% 25 29 38 40 42 46 46 47 50 57 60 65 İngiltere Bulgaristan Malta İsveç Macaristan AB 27Ort. Belçika Fransa Polonya İspanya İtalya Finlandya Türkiye Alternatif İşletmeci Yerleşik İşletmeci *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB verileri Ocak 2009, Türkiye verisi 31 Aralık 2009 tarihlidir. Mobil internet dâhil değildir. Şekil 3-6 da bazı AB ülkeleri ve Türkiye de nüfusa göre sabit genişbant penetrasyon oranları verilmektedir. Son yıllardaki hızlı genişbant artışına rağmen, Türkiye nin genişbant penetrasyon oranı hala Avrupa ülkeleri ortalamasının gerisinde görülmektedir. Şekil 3-6 Türkiye ve Bazı AB Ülkelerinin Nüfusa Göre Sabit Genişbant Penetrasyon Oranları 40,0 Yüzde, (%) 30,0 20,0 10,0 0,0 Danimarka İngiltere Almanya 37,3 28,4 27,5 24,6 22,9 20,2 19,0 16,5 16,3 13,2 Estonya 11,7 AB Ort. 11,2 İspanya 9,0 İtalya Portekiz Macaristan Polonya Romanya Bulgaristan Türkiye** *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB verileri Ocak 2009, Türkiye verisi 31 Aralık 2009 tarihlidir. Mobil internet dâhil değildir. 24
Şekil 3-7 de hanehalkı sayılarına göre hesaplanan sabit genişbant penetrasyon oranları karşılaştırılmaktadır. Bu durumda AB ülkeleri penetrasyon ortalaması %55 iken Türkiye de Aralık 2009 itibariyle yaklaşık %40 olarak gerçekleşmiştir. 80 Şekil 3-7 Türkiye ve Bazı AB Ülkelerinin Hanehalkına Göre Sabit Genişbant Penetrasyon Oranları 60 40 20 0 74 62 55 55 45 45 42 39 39,6 38 31 Danimarka 21 İngiltere 13 Almanya AB Ort. Yüzde (%) Estonya İspanya Macaristan Portekiz Türkiye** Polonya İtalya Bulgaristan Romanya *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB verileri Ocak 2009, Türkiye verisi 31 Aralık 2009 tarihlidir. Mobil internet dâhil değildir. ***31 Aralık 2009 tarihi itibarıyla Türkiye nüfusu 72.561.312 kişidir. 9 9 TÜİK, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?tb_id=39&tb_adi=n%fcfus%20%ddstatistikleri%20ve%20projeksiyonlar&ust_id =11 25
4 Mobil Pazar Verileri 4.1 Abone Sayısı ve Penetrasyon 2009 yılı Aralık ayı sonu itibariyle Türkiye de %88 penetrasyon oranına karşılık gelen toplam 62,8 milyon mobil abone bulunmaktadır. Daha önceki dönemlerde sürekli artış eğiliminde olduğu u görülen mobil abone sayısı ve penetrasyon oranının 2009 yılı başından itibaren artış eğiliminin durduğu görülmektedir. Söz konusu düşüşün numara taşınabilirliği ile birlikte işletmeciler tarafından sunulan her yöne tarifeleri nedeni ile kullanıcıların ikinci aboneliklerini iptal ettirmesi sonucu gerçekleştiği değerlendirilmektedir. Bununla nla birlikte; Temmuz sonunda başlayan 3G hizmetleriyle 3G abone sayısı Aralık ayı sonu itibariyle 7 milyonu geçmiştir. Şekil 4-1 de mobil abone sayısı ve penetrasyon oranları ve 3G abone sayısı yıllar itibariyle karşılaştırılmaktadır. Şekil 4-1 Mobil Abone Sayısı ve Penetrasyon 70 %88 %92 %90 %89 %89 %88 100% 60 50 %60 %75 80% Milyon 40 30 20 10 0 %49 43,6 34,7 2004 2005 62,0 65,8 58,3 55,7 64,4 63,6 52,7 5,4 7,1 2006 2007 2008 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 60% 40% 20% 0% Penetrasyon% 2G Abone Sayısı 3G Abone Sayısı Mobil Penetrasyon 26
Çizelge 4-1 de 3G hizmetlerine ait kullanım verileri gösterilmektedir. Eylül ayı sonu itibariyle 3G abone sayısı yaklaşık 7 milyon olurken 3G hizmetiyle birlikte mobil internet hizmeti alan kullanıcı sayısı yaklaşık 400.000 e yükselmiştir. Bu dönemde toplam mobil internet kullanım miktarı ise yaklaşık 1000 Tbyte olarak gerçekleşmiştir. Çizelge 4-1 3G Hizmeti Kullanıcı Verileri 2009-4 (Ekim-Kasım-Aralık) 3G Abone Sayısı 7.064.842 Mobil İnternet Kullanıcı Sayısı 396.363 Mobil İnternet Kullanım Miktarı, Gbyte 1.080.501 Şekil 4-2 de Türkiye ve bazı Avrupa ülkelerine ait mobil penetrasyon oranları karşılaştırılmaktadır. Eylül 2009 itibariyle AB ülkeleri içinde en yüksek mobil penetrasyon oranına sahip ülkeler, Yunanistan ve İtalya olarak görülmektedir. AB ülkeleri ortalama penetrasyon oranının ise %125 olarak gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Şekil 4-2 Türkiye ve Bazı Avrupa Ülkelerinin Mobil Penetrasyon Oranları, (%) 180 150 180 120 90 60 146 142 132 126 125 117 115 96 91 88 30 0 Yunanistan İtalya Finlandiya Almanya İngiltere AB Ortalama İrlanda Belçika Norveç Fransa Türkiye *Kaynak: Comreg, 2009 **AB Ülkeleri verileri Eylül 2009, Türkiye verisi Aralık 2009 tarihlidir. 27
Yıllara göre mobil penetrasyondaki değişim AB ülkeleri ortalaması ve Türkiye karşılaştırması da Şekil 4-3 te görülmektedir. Şekil 4-3 Yıllara Göre Türkiye ve AB Ülkeleri Mobil Penetrasyon Oranları, (%) 140 120 100 80 60 40 85 49 95 60 103 75 112 89 125 119 125 92 89 89 88 20 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009-2 2009-3 2009-4 AB Türkiye *Kaynak: Comreg, 2009 4.2 Mobil Abone Profili Şekil 4-4 te Türkiye deki mobil abonelerin abonelik türlerine göre dağılımına yer verilmektedir. 2009 yılı son üç aylık döneme bakıldığında mobil abonelerin yaklaşık %75 ini ön ödemeli abonelerin oluşturduğu görülmektedir. Son bir yıl içerisinde faturalı abonelerin oranının %20,4 ten %25,3 e çıktığı görülmektedir. 28
Şekil 4-4 Ön Ödemeli ve Faturalı Mobil Abone Oranları 100% 80% 19,5 19,9 20,0 20,4 21,9 23,7 24,3 25,3 Yüzde (%) 60% 40% 20% 0% 80,5 80,1 80,0 79,6 78,1 76,3 75,7 74,7 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Faturalı Ön ödemeli Şekil 4-5 te bazı Avrupa ülkeleri ile Türkiye ye ait mobil abone profilleri karşılaştırılmaktadır. AB ortalamasına bakıldığında mobil abonelerin %58 i ön ödemeli iken %42 sinin faturalı aboneler olduğu görülmektedir. Türkiye de mobil aboneler içinde ön ödemeli abonelerin payının AB ortalamasına göre oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Şekil 4-5 Bazı Avrupa Ülkelerinde Ön Ödemeli/Faturalı Abonelerin Dağılımı 100% 80% 60% 86 66 65 56 49 47 45 42 39 37 25 12 40% 20% 0% 14 34 35 44 51 53 55 58 61 63 75 88 Danimarka Fransa Avusturya İsveç Bulgaristan Çek Cumhuriyeti Belçika AB Ort. Macaristan İngiltere Faturalı Türkiye İtalya Ön ödemeli *Kaynak: AB 14. İzleme Raporu **AB ülkeleri verileri Ekim 2008, Türkiye verisi Aralık 2009 tarihlidir. 29
Şekil 4-6 da mobil işletmecilerinin üç aylık dönemlere göre toplam abone sayıları verilmiştir. 2009 yılının son üç aylık döneminde, önceki üç aylık döneme göre abone sayıları bakımından Turkcell de %1,7, Avea da %2,5 Vodafone da ise %0,2 oranında azalma görülmüştür. Şekil 4-6 İşletmeci Bazında Toplam Abone Sayıları 70 62,9 63,6 65,3 65,8 64,4 63,6 63,7 62,8 60 50 Abone Sayısı (milyon) 40 30 20 35,2 35,4 36,3 37,0 36,4 36,3 36,0 35,4 17,2 17,3 17,3 16,6 15,4 14,9 15,6 15,6 10 0 10,5 11,0 11,7 12,2 12,6 12,4 12,1 11,8 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Avea Vodafone Turkcell Toplam Yıl-Dönem Şekil 4-7 de üç aylık dönemler içinde taşınan numara sayılarına yer verilmektedir. 2009 yılı Aralık ayı sonu itibariyle taşınan toplam numara sayısı yaklaşık 10 milyon olurken, 2009 yılı son üç aylık dönemde taşınan numara sayısı bir önceki üç aylık döneme göre %1,59 oranında artarak yaklaşık 3 milyon olarak gerçekleşmiştir. 30
Şekil 4-7 Toplam Taşınan Numara Sayıları Taşınan Toplam Numara Sayısı 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 653.362 1.309.935 2.054.328 3.015.291 3.063.363 0 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Şekil 4-8 de mobil işletmecilerinin abone sayılarına göre pazar paylarına yer verilmektedir. 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemi itibariyle abone sayısına göre Turkcell in %56,3, Vodafone un %24,8, Avea nın ise %18,8 lik paya sahip olduğu görülmektedir. Şekil 4-8 Mobil İşletmecilerin Abone Sayısına Göre Pazar Payları, (%) 100% 80% 60% 16,7 17,2 17,9 18,6 19,6 19,5 18,9 18,8 27,4 27,2 26,5 25,3 23,9 23,4 24,5 24,8 40% 20% 55,9 55,6 55,6 56,2 56,5 57,1 56,6 56,3 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Avea Vodafone Turkcell 31
Şekil 4-9 da mobil işletmecilerinin 2009 yılı Aralık ayı sonu itibariyle abone profiline yer verilmektedir. Şekil incelendiğinde ön ödemeli, faturalı aboneler arasındaki oranın en yüksek olduğu işletmecinin Vodafone olduğu ve Vodafone un abonelerinin %86 sının ön ödemeli olduğu görülmektedir. Şekil 4-9 İşletmeci bazında ön ödemeli / faturalı abonelerin dağılımı, (%) 100% 80% 36 14 27 60% 40% 20% 64 86 73 0% Avea Vodafone Turkcell Ön ödemeli Faturalı 4.3 Mobil Trafik Hacmi 2009 yılı dördüncü üç aylık dönem sonu trafik bilgileri bir önceki üç aylık dönemle kıyaslandığında, Turkcell in %4,7, Vodafone un %3,8 oranında trafik hacimlerini artırdıkları, Avea nın trafik hacminin ise %13,6 oranında azaldığı görülmektedir 10. Mobil trafik hacmindeki bu değişim dönemler itibariyle Şekil 4-10 da görülmektedir. 10 Yaşanan sel felaketi nedeniyle 2009 yılı 3. Çeyrek döneminde Vodafone un Eylül ayına ilişkin trafik bilgileri Temmuz ayı trafik verileri esas alınarak hazırlanmıştı, 4. Çeyrek raporunda söz konusu veriler güncellenmiştir. 32
35,0 Şekil 4-10 Mobil İşletmecilerin Dönemlere Göre Toplam Trafik Miktarları 30,0 26,9 29,3 29,0 Toplam Trafik (milyar dak.) 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 14,6 6,8 5,5 22,5 23,0 20,8 17,0 10,4 10,8 11,4 12,7 10,4 8,4 8,5 8,8 6,6 6,0 6,0 6,2 6,0 7,0 7,9 4,4 5,5 13,3 8,2 7,6 Turkcell Vodafone Avea Toplam 0,0 2,3 2,6 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Dönem Mobil işletmecilerinin dönemler itibariyle toplam mobil trafiğinden aldıkları pazar payları Şekil 4-11 de gösterilmektedir. Görüleceği üzere son bir yıl içinde trafiğe göre Avea nın pazar payı %24 ten %26 ya yükselmiş, Vodafone nun payı %28 seviyesinde sabit kalırken, Turkcell in pazar payı %48 den %46 ya düşmüştür. 33
Şekil 4-11 Mobil İşletmecileri Trafiğe Göre Pazar Payları, (%) 100% 80% 16 15 21 24 29 32 30 26 60% 38 35 29 28 26 26 27 28 40% 20% 46 49 50 48 45 42 43 46 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Avea Vodafone Turkcell Şekil 4-12 de mobil işletmecileri tarafından üretilen toplam mobil trafiğin dağılımına yer verilmektedir. Şekilde görüleceği üzere, söz konusu trafiğin büyük bir kısmını (yaklaşık %73) mobil işletmecilerin kendi aboneleri arasındaki trafiği ifade eden şebeke içi trafik oluşturmaktadır. Mobil işletmecilerden diğer mobil işletmecilere doğru giden trafik bir önceki üç aylık dönemde toplam trafiğin %20,8 ini oluştururken, 2009 yılı son üç aylık dönemde %21,1 ini oluşturmaktadır. Diğer işletmecilere doğru trafikteki artışta özellikle numara taşınabilirliği sürecinde işletmecilerin sunmaya başladıkları her yöne tarifelerinin etkili olduğu değerlendirilmektedir. 34
Şekil 4-12 Mobil Trafik Dağılımı, (%) 2009-4 72,5 21,1 6,4 2009-3 73,6 20,8 5,6 2009-2 80,8 14,5 4,7 2009-1 88,7 7,6 3,0 2008-4 91,5 5,5 3,0 2008-3 90,1 6,6 3,3 2008-2 89,1 7,3 3,6 2008-1 89,3 7,1 3,6 0% 20% 40% 60% 80% 100% Şebeke içi Diğer mobil işletmecilere Sabit+yurtdışı + Şekil 4-13 te mobil işletmecilerinin toplam SMS ve MMS sayılarındaki değişime yer verilmektedir 11. Gönderilen MMS sayısı henüz düşük seviyelerde seyrederken, SMS sayısında sürekli bir artış görülmektedir. 2009 yılı son üç aylık dönemde SMS sayısı yaklaşık 37 milyara ulaşırken, MMS sayısı 27 milyon seviyelerindedir. Şekil 4-13 Dönemlere Göre Mobil SMS ve MMS Miktarı (milyon adet) 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 33.803 36.798 30.193 27.425 24.941 21.765 17.146 13.985 31 55 71 34 29 29 29 27 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 SMS MMS 11 Yaşanan sel felaketi nedeniyle 2009 yılı 3. Çeyrek döneminde Vodafone un Eylül ayına ilişkin SMS bilgileri Temmuz ayı SMS verileri esas alınarak hazırlanmıştı, 4. Çeyrek raporunda söz konusu veriler güncellenmiştir. 35
Mobil aboneler tarafından gönderilen toplam SMS sayısının işletmeciler bazında dağılımı Şekil 4-14 te gösterilmektedir. 2009 yılı dördüncü üç aylık döneminde, bir önceki üç aylık döneme göre SMS sayıları bakımından Turkcell %18,2, Vodafone %2,2 artış gerçekleştirirken, Avea nın SMS sayısı ise değişmemiştir. Şekil 4-14 İşletmeci bazında SMS Sayısı, (milyar adet) 100% 80% 5,3 6,4 7,3 8,7 9,6 9,7 9,5 9,5 60% 40% 2,9 4,1 6,5 7,3 8,2 7,9 8,9 9,1 20% 5,7 6,6 8,0 8,6 9,6 12,6 15,4 18,2 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Avea Vodafone Turkcell Mobil aboneler tarafından gönderilen MMS sayısı son üç aylık periyotta önceki döneme kıyasla yaklaşık %7 oranında azalarak 27 milyon seviyesine düşmüştür. İşletmeci bazında gönderilen MMS sayıları incelendiğinde, 2009 yılı son üç aylık döneminde bir önceki çeyreğe göre, Turkcell in MMS sayısı %7,4, Vodafone un %4,4, Avea nın ise %17,6 oranında azalmıştır (Şekil 4-15). 36
Şekil 4-15 İşletmeci Bazında MMS Sayısı, (milyon adet) 100% 80% 2,3 2,3 2,3 2,1 1,8 1,6 1,7 1,4 6,0 6,7 6,2 7,8 8,4 11,4 11,4 10,9 60% 40% 20% 22,1 46,3 61,8 24,0 18,6 16,2 16,2 15,0 0% 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Avea Vodafone Turkcell 4.4 Mobil Gelir Şekil 4-16 da 2004 yılından bu yana mobil telekomünikasyon hizmetlerinden elde edilen gelir bilgilerine yıllık olarak yer verilmektedir. Yıllar itibariyle artış eğiliminde olan mobil gelirler 2008 yılında 12,6 milyar TL olarak gerçekleşirken, bir önceki yıla göre %7,7 oranında artış söz konusudur. Şekil 4-16 Yıllar İtibariyle Mobil Telekomünikasyon Hizmetlerinden Elde Edilen Gelir 15,0 12,0 Milyar TL 9,0 6,0 3,0 6,8 8,3 9,0 11,7 12,6 0,0 2004 2005 2006 2007 2008 37
Şekil 4-17 de mobil işletmecilerin 2008 yılı toplam gelirlerine ait dağılıma yer verilmektedir. Şekilde görüleceği üzere mobil işletmecilerin gelirlerinin büyük bir kısmını (yaklaşık %85 i) konuşma gelirleri oluştururken, SMS gelirleri toplam gelirin %8 ini, katma değerli hizmetler %6 sını, data gelirleri ise yaklaşık %1 ini oluşturmaktadır 12. Şekil 4-17 Mobil İşletmecilerin Gelir Dağılımı, 2008, (%) 85% 6% 8% Konuşma SMS Data Katma Değerli Hizmetler 1% Şekil 4-18 de her bir mobil işletmecinin 2008 yılı toplam gelirlerine ait dağılıma karşılaştırmalı ştırmalı olarak yer verilmektedir. Konuşma gelirleri, Vodafone un gelirlerinin %96 sını oluştururken, Avea nın gelirlerinin %80,7 sini, Turkcell in gelirlerinin ise %81,4 ünü teşkil etmektedir. SMS gelirlerinin toplam gelirler içerisindeki oranı Avea da %11,8, Turkcell de %9,1 iken Vodafone da %3,5 tir. 12 Kurumumuz tarafından 2009 yılından bu yana yürütülen Veri Kalitesinin Yükseltilmesi çalışmaları çerçevesinde Turkcell in 2008 yılı gelir kırılımını farklı varsayımlara göre hesapladığı görüldüğünden ünden Şekil 4-17 ve Şekil 4-18 de yer alan grafikler revize edilmiştir. 38
Şekil 4-18 İşletmeci Bazında Mobil Gelirlerin Dağılımı, 2008, (%) 100% 90% 0,5 3,5 6,4 7,5 1,1 2,0 11,8 9,1 Katma Değerli Hizmetler 80% Data 70% 60% 96,0 80,7 81,4 SMS Konuşma 50% Vodafone Avea Turkcell 4.4.1 Abone Başına Aylık Gelir (ARPU) Abone başına elde edilen aylık gelir anlamına gelen ARPU mobil hizmetlerin fiyatları ve kullanım seviyelerinin en belirgin fonksiyonlarından biridir. Şekil 4-19 da Türkiye de hizmet veren mobil işletmecilerinin üçer aylık periyotlardaki ARPU rakamlarına yer verilmektedir. 2009 yılı son üç aylık dönem itibariyle Turkcell için abone başına aylık gelir 18,6 TL, Vodafone için 14,3 TL, Avea için ise 17,8 TL dir 13. 25,0 Şekil 4-19 ARPU (Abone başına aylık gelir, TL) 20,0 15,0 10,0 5,0 17,0 13,1 15,7 18,5 13,2 16,0 20,6 14,2 16,4 18,6 15,3 14,6 18,1 14,1 14,0 18,6 13,7 16,5 19,4 15,1 18,6 18,6 14,3 17,8 0,0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Turkcell Vodafone Avea 13 2009 yılı ARPU verilerinde kesinleşmemiş gelir bilgileri esas alınmıştır. Revize edilebilecektir. 39
4.4.2 Aylık Kullanım Miktarı (MoU) MoU, mobil telefon kullanım seviyesinin ölçümünde yaygın olarak kullanılan bir göstergedir. Ortalama bir abonenin aylık ortalama konuşma süresi olarak tanımlanmaktadır. Şekil 4-20 de üç mobil işletmecisinin 2008 ve 2009 yılı ortalama MoU değerleri üçer aylık dönemler halinde gösterilmektedir. Sürekli artış gösteren MoU değeri 2009 yılı son üç aylık dönemde 189 dakika olarak gerçekleşirken, bir önceki üç aylık döneme göre yaklaşık %1 oranında azalmıştır. Şekil 4-20 MoU değerleri, (dakika) 250 200 150 100 50 88 102 120 125 131 166 191 189 0 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Çizelge 4-2 de bazı AB ülkeleri ile Türkiye deki ortalama mobil telefon kullanım sürelerine yer verilmektedir. Türkiye, 189 dakika olan ortalama aylık mobil kullanım süresi ile Almanya, Portekiz, İtalya, İspanya ve İngiltere nin üstünde yer almaktadır. 40
Çizelge 4-2 AB MoU kıyaslaması Ülke MoU (dakika) Fransa 253 İrlanda 226 Türkiye 189 İngiltere 177 İspanya 160 İtalya Portekiz 137 124 Almanya 104 *Kaynak: Comreg, 2009 *AB ülkeleri verileri 2009 Eylül, Türkiye verisi 2009 yılı Aralık tarihlidir. 4.5 Mobil Yatırım Şekil 4-21 de mobil telekomünikasyon alanında faaliyet gösteren üç işletmecinin 2004-2009 yılları arasındaki toplam yıllık yatırım bilgilerine yer verilmektedir. 2009 yılı, mobil yatırımları bakımından 5,407 milyon TL ile en fazla yatırım yapılan yıl olurken 2008 yılına göre %107,6 oranında artış söz konusudur. Şekil 4-21 Yıllık Mobil Yatırım (milyon TL) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 948 1443 1699 1493 2604 5407 2004 2005 2006 2007 2008 2009 41
Şekil 4-22 de mobil işletmecilerin 2008 yılı başından itibaren üç aylık mobil yatırım değerlerine yer verilmektedir. 2009 yılı dördüncü üç aylık dönemde toplam 1205 milyon TL değerinde yatırım yapılırken, toplam mobil yatırımda bir önceki üç aylık döneme göre %24 oranında artış, bir önceki yılın aynı dönemine göre ise %6 oranında azalış söz konusudur. Şekil 4-22 Üç Aylık Mobil Yatırım Değerleri (Milyon TL) 2400 2000 1600 1200 800 400 0 557 335 431 1282 913 2316 975 1205 2008-1 2008-2 2008-3 2008-4 2009-1 2009-2 2009-3 2009-4 Şekil 4-23 te mobil işletmecilerin yaptıkları yıllık mobil yatırım değerlerine yer verilmektedir. 2009 yılında 2008 yılına göre tüm işletmeciler için artış eğilimi görülmekle birlikte dönemler itibariyle en fazla yatırımı Turkcell in yaptığı anlaşılmaktadır. 42
Şekil 4-23 İşletmeci Bazında Yıllık Mobil Yatırım (milyon TL) 3000 2643 2500 Yatırım(Milyon YTL) 2000 1500 1000 500 0 1556 1200 1208 983 958 847 905 644 350 381 446 209 207 110 2005 2006 2007 2008 2009 Avea Vodafone Turkcell 43
5 Altyapı, Kablo ve Diğer Hizmetler Türkiye de bildirim kapsamında Altyapı İşletmeciliği Lisansı almış 43, kullanım hakkı kapsamında Altyapı İşletmeciliği Lisansı almış 6 işletmeci bulunmaktadır. 2009 yılı Kasım ayı itibariyle aktif olarak altyapı işletmeciliği hizmeti veren işletmecilerin sahip olduğu toplam fiber optik kablo uzunluğu 17.113 km dir. Öte yandan Kurumumuzdan kablolu yayın hizmeti işletmeciliği lisansı alan 9 işletmeciden sadece bir tanesi aktif olarak hizmet vermektedir. İlgili şirketin 2009 Aralık ayı itibariyle Trabzon ilinde 450 kablo TV ve 260 kablo internet abonesi bulunmaktadır. Bununla birlikte, TÜRKSAT da görev sözleşmesi kapsamında kablolu yayın hizmeti sunmaktadır. 2009 yılı dördüncü üç aylık dönem itibariyle Türkiye de toplam 1.224.775 kablo TV ve 146.622 kablo internet abone sayısına ulaşılmıştır. Türkiye de kablo internetteki abone sayısı gelişimi Şekil 5-1 de verilmiştir. Bir önceki üç aylık döneme göre yaklaşık %28 oranında artan kablo internet abone sayısı 146.622 ye ulaşmıştır. 44