PROBLEMİN KAYNAĞA DÖNÜŞÜMÜ: GERİ KAZANIM Melisa KORKMAZ Giriş Küreselleşen günümüz dünyasında yoğun bir şekilde yaşanan sanayileşme ve kentleşmenin etkisiyle artan tüketim sonucu atık miktarında da artış görülmektedir. Atıklar; tüketim, üretim, kimyasal, fiziksel özellikler gibi çeşitli faktörlere bağlı olarak; katı atıklar, sıvı ve gaz atıklar, ambalaj atıkları, şeklinde sınıflandırılabilir. Günümüzde bu atıklar, hem miktar hem de zararlı içerikleri nedeniyle çevre ve insan sağlığını tehdit eder boyutlara ulaşmıştır. Giderek sorun haline gelen atık miktarı, bireyleri ve tüm toplumu etkilemektedir. Problem haline gelen atıkların bir kaynak haline getirilerek ekonomiye kazandırılması için geri dönüşümünün sağlanması günümüz dünyasında önemli bir yer tutmaktadır. Atıklar ve Atık Çeşitleri Katı atıklar; üretiminden son uzaklaştırma aşamasına kadar çevre ve insanla doğrudan ya da dolaylı etkileşim içindedir Katı atıklar içeriklerinde hastalık yapıcı veya bulaşıcı maddeler bulundurmaktadır. Bunun yanında fare, sinek vb. diğer canlılar için beslenme ve üreme kaynağıdır. Bu nedenle katı atıklar insan sağlığını doğrudan ya da dolaylı olarak olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Katı atıkların çevreye ve insana olan etkileri biyolojik, kimyasal ve fiziksel nitelikte olabilmektedir. Çeşitli sebeplerle oluşabilecek bulaşıcı hastalıklar biyolojik olumsuzluklara; çöp depolama alanlarında oluşan sızıntı suları ve gazlar ise kimyasal ve biyolojik olumsuzluklara neden olabilmektedir. Çevreye bırakılan atıklar insanlara fiziksel olarak da zarar verebilmektedir. Katı atıklar, evsel katı atıklar, endüstriyel atıklar, tehlikeli atıklar, özel atıklar, tıbbi atıklar, tarımsal ve bahçe atıkları, inşaat artığı ve moloz atıkları olarak oluştukları yere göre yedi alt bölüme ayrılmaktadır. a) Evsel Katı Atıklar Mutfak çöpleri, ambalaj atıkları, ofis çöpleri vb. gibi evsel ve endüstri kökenli atıklardır. Normal belediye hizmeti ile toplanıp taşınabilirler. Evsel çöp depolama sahalarında bertaraf edilebilir, ayırma yolu ile geri kazanılabilir, kompost yapılabilir veya yakılabilirler. 28
b) Tehlikeli Atıklar Tehlikeli atıklar, patlayıcı, oksitleyici, yüksek oranda tutuşabilen, tahriş edici, zararlı, toksik, kanserojen, korozif, enfeksiyon yapıcı, üreme yetisini azaltıcı, mutajenik, havayla, suyla veya bir asitle temas etmesi sonucu zehirli veya çok zehirli gazları serbest bırakan madde veya preparatlardır. Söz konusu özelliklerden herhangi birine sahip olan atıkların bertarafı esnasında ortaya çıkan madde ve preparatlar, ekotoksik atıklardır. c) Endüstriyel Atıklar Endüstriyel işlemler sırasında ve/veya endüstriyel işlemler sonucunda oluşan atıklar endüstriyel atık olarak adlandırılmaktadır. d) Tarımsal ve Bahçe Atıkları Bitkisel ve hayvansal ürün elde edilmesi ve işlenmesi sonucunda ortaya çıkan atık ve artıklardır. Üretilen katı atıkların miktarı ve içerik özellikleri topluluk ya da toplumların sosyoekonomik özelliklerine, beslenme alışkanlıklarına, geleneklere, bölgenin coğrafyasına, mesleklere ve iklimsel özelliklere bağlı olarak değişkenlik gösterebilmektedir. e) Özel Atıklar Uzaklaştırılması özel önem taşıyan atıklardır. Radyoaktif atıklar, tehlikeli ve zararlı endüstriyel atıklar, evsel atıklar içerisindeki boya, inceltici, temizlik maddeleri, piller vb. lastik tekerlekler, atık su çamurları, inşaat ve yıkıntı atıkları ile hastane atıkları bu grup içerisinde yer almaktadır. f) Tıbbi Atıklar Enfeksiyon yapıcı atıklar, patolojik atıklar ve kesici-delici atıklar tıbbi atık olarak adlandırılmıştır. g) İnşaat Artığı ve Moloz Atıklar Herhangi bir inşaatın yapılması sırasında artan ya da yıkılması sonucu ortaya çıkan atıklardır. Katı atıkların dışında sıvı, gaz ve ambalaj atıkları da bulunmaktadır. Hastane kaynaklı olan kan, dişçilik yıkama suları, diyaliz makineleri suları, evsel kaynaklı olan temizlik suları, kanalizasyon suları vb. gibi atıklar sıvı atıklardır. Gaz atıklar ise; nükleer enerji santralleri, sanayi tesis bacaları, yakma tesisleri, enerji amaçlı fosil yakıtların kullanımı, çöp depolama ve kompostlaştırma alanları vb. gibi gaz atıkların kaynaklarını oluşturmaktadır. Avrupa Birliği Ambalaj ve Ambalaj atıkları direktifine göre ambalaj: hammaddeden işlenmiş ürüne kadar, bir ürünün üreticiden kullanıcıya veya tüketiciye ulaştırılması aşamasında, taşınması, korunması, saklanması ve satışa sunumu için kullanılan herhangi bir malzemeden yapılmış geri dönüşümlü ve geri dönüşümü olmayan ürünlerin tümü olarak tanımlanmıştır. 29
Bu durumda ambalaj atıkları ise; üretim artıkları hariç, ürünlerin veya herhangi bir malzemenin tüketiciye ya da nihai kullanıcıya ulaştırılması aşamasında ürünün sunumu için kullanılan ve ürünün kullanılmasından sonra oluşan kullanım ömrü dolmuş tekrar kullanılabilir ambalajlarda dahil çevreye atılan veya bırakılan satış, ikincil ve nakliye ambalaj atığı olarak tanımlanmaktadır Ambalaj atıkları malzeme cinsi bakımından kağıt, plastik, metal, cam, ahşap, kompozit ambalaj olmak üzere altı çeşitten oluşmaktadır. Farklı özellikleri bulunan birden fazla sayıdaki atık çeşitlerinin yarattığı çevresel, ekonomik, fiziksel ve biyolojik etkiler de birbirinden farklıdır. Çevre ve insan sağlığı için bu çeşitliliğin etkili bir atık yönetimi ile sistemli bir şekilde yönetilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda etkili bir sistem yaklaşımında, atık yönetiminin atık oluşumu, toplama, işleme ve uzaklaştırma gibi temel unsurlarının yanında enerji, çevre koruma, kaynakların korunması, verimlilik artışı, istihdam gibi konuların da bütünlük içinde ele alınmasını gerektirmektedir. Geri Dönüşüm Nedir? Günümüz koşullarında maddi tüketim, ekonomik ilerleme olarak görüldüğü için teşvik edilmektedir. Tüketiciler tarafından satın alınan ürünler kullanımlarının ardından çöpe atılırlar ve bunun sonucunda da büyük miktarda katı atık oluşturmaktadırlar. Atıkların doğru bir şekilde yönetilememesi ciddi sağlık problemlerine yol açabilir. Bu yüzden etkili çözümler uygulanarak atık yönetimi sağlanmalıdır. Atık yönetimi etkili ve sistemli bir şekilde yapılması sonucu tüm atıklar kontrollü bir şekilde bertaraf edilir, geri kazanılır, doğaya ve insana verdiği zarar en aza indirilir ve atılan bu ürünlerin geri dönüşümü sağlanır. Geri dönüşüm; daha önce toplanan materyallerin yeniden işlenmesi, üretilmesi ve kullanılması olarak tanımlanabilmektedir. Bir başka tanıma göre ise geri dönüşüm; daha önce toplanan, işlenen, yeniden üretilen ve kullanılan materyaller aracılığıyla oluşan bir süreçtir. Geri dönüşümle atık miktarı yakılmakta, yeniden doldurulmakta ya da gömülmektedir. Yapılan işlemler sonucunda atık miktarı azalmaktadır. Atık miktarındaki bu düşüş de maliyeti azaltmaktadır. Geri dönüşümün ekonomik faydasının yanında çevreye de olumlu etkileri bulunmaktadır. Ham maddeye olan eğilimimizi düşüren geri dönüşüm; kirliliği azaltmakta, enerji tasarrufu sağlamakta, küresel iklim değişikliğini yavaşlatmaktadır. 30
Örneğin 1 ton kağıttan, geri dönüşümlü bir ürün elde edildiğinde kağıt hamuru için 17 ağacın kesilmesine, 3 tane küp şeklindeki şantiyeyi doldurmak için boş alan kullanılmasına gerek kalmaz ve saatte 4,200 kilovatlık enerji tasarrufu sağlanır, evin ortalama 6 aylık enerjisi ve 26.000 litrelik su tasarrufu sağlanır. Bir başka örnek olarak da metal içecek kutularının geri dönüşümü verilebilir. Bu geri dönüşüm işleminde bu metaller direkt olarak eritilerek yeni ürün haline dönüştürülmektedir. Bu nedenle, bu metallerin üretimi için kullanılan maden cevheri ve bu cevherin saflaştırılma işlemlerine gerek olmadan üretim gerçekleştirilebilmektedir. Bu şekilde bir alüminyum kutunun geri dönüşümünden, ham maddeden ürün elde etmeye göre, % 95 oranında enerji tasarrufu sağlanabilmektedir. Aynı şekilde cam ve plastik atıkların da geri dönüşümünden önemli oranda enerji tasarrufu sağlanabilmektedir. Ülkemizde Geri Dönüşüm Katı atık ülkemizde kentleşme, sanayileşme ve turizm aktivitelerinden dolayı 1970 lerden beri önemi gittikçe artan bir çevre yönetimi konusu olmuştur. 1990 lardan itibaren de katı atıkların geri kazanımı ve geri dönüşümü konularında önemli gelişmeler yaşanmıştır. Kağıtların, plastiklerin, metal ve pet şişe gibi çöplerin ayrı ayrı toplanması konusunda çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından birçok proje yapılmıştır. Geçen süre içerisinde kurum ve kuruluşlar gerçekleştirdikleri projeler ile halkın farkındalığı arttırılmıştır. Ayrıca atık yönetimine ilişkin düzenlemeler; atık çeşitliliği ve AB Direktifleri doğrultusunda geliştirilmiş ve ülkemizin şartlarına uygun yönetmelikler yayımlanarak ve uygulamaya konulmuştur. tesisleri tarafından üretilebilmektedir. Kağıt (beyaz ofis kağıdı, karton, gazete, telefon defteri, kutu), plastik (plastik konteynırları, manavdaki kese kağıtları, diğer ambalajlar), piller; araba pilleri, cam, alüminyum, çelik, motor yağı ve araba lastiği gibi yenilenebilir katı atık çeşitleri, yüksek seviyede teknoloji ile çalışan geri dönüşüm Ayrıca, evsel katı atıklar, hafriyat toprağı, inşaat ve yıkıntı atıkları, atık pil ve akümülatörler, tehlikeli atıklar, bitkisel atık yağlar, tıbbi atıklar, ömrünü tamamlamış lastikler, ambalaj atıkları, poliklorlubifeniller ve poliklorluterfeniller, atık elektrikli ve elektronik eşyalar, atık yağlar, ömrünü tamamlamış araçlar, araçların bakım ve onarımından kaynaklanan parçalar ve atıkların düzenli depolanması konularında uygulamalar devam ettirilmektedir. Türkiye nin atık yönetim stratejisi olarak atık oluşumunun kaynağında önlenmesi, eğer bu sağlanamıyorsa atığın azaltılması ve atık oluşumunun kaçınılmaz olması durumunda da atıkların geri kazanılması benimsenmiştir. 31
Ülkemizde çevre mevzuatını oluşturan bütün hukuki düzenlemelerde atıkların tekrar kullanılması, materyal ve enerji olarak geri kazanılması öncelikli yönetim prensiplerinden birisidir. Hukuk düzenlemeler ile ayrıca, geri kazanım faaliyetleri teşvik edilmiş; geri kazanım tesislerinin teknik ve idari yeterliliklerinin artırılması amacıyla kriterler oluşturulmuş ve bu kriterleri sağlayan tesisler lisanslandırılarak hem ekonomiye hem de çevreye katkıda bulunmaları sağlanmıştır. Sonuç ve Öneriler Atık; ekonomik ve çevresel etkileri olan bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Tüketim ile ortaya çıkan ve birçok çeşidi bulunan bu atıkların taşınması, toplanması, yok edilmesi ve yönetimi son derece önemlidir. Atıkların depolanması, toplanması, taşınmasının maliyetinin ülke ekonomisi üzerinde olumsuz etkileri bulunmaktadır. Bu nedenle; bu maliyetlerin minimize edilmesi geri dönüşüm ile mümkündür. Kağıt, plastik, piller gibi ürünlerin geri dönüştürülmesiyle birlikte hem atıkların çevreye olumsuz etkileri azaltılmakta hem de kaynak olarak yeniden kullanım yoluyla ekonomiye katkı sağlamaktadır. Bu kapsamda, Günümüzde aşırı tüketim ile büyük bir problem haline gelmiş atık konusunun ekonomik bir kaynağa dönüştürülebilmesi için yerel yönetimler, halk ve özel kuruluşlar arasındaki iş birliğin artırılması gerekmektedir. Düzenlenecek eğitimler ile halkın atık konusundaki farkındalığının arttırılması sağlanacak ve bu konuda bilinç düzeyi yükselecektir. Tüketicilerin ürün satın alma öncesi, sırası ve sonrasında nelere dikkat etmeleri gerektiği konusunda bilinçlendirilmeleri, Tüketicilerin paradan zamandan ve enerjiden tasarruf yapmaları için ihtiyaçlarını saptayıp, planlı ürün satın almaya teşvik edilmesi, Tüketicilerin satın alacakları ürünleri etiketine, ürün içeriğine dikkat ederek belirlemesi, Tüketicilerin geri dönüşümlü ürün ve ambalajları tercih etmelerinin sürdürülebilir tüketim ve çevre korunması açısından önemli olduğuna dikkat çekilmesi, Tüketicilerin üzerinde geri dönüşüm işareti olan ürünleri satın almaları konusunda teşvik edilmesi, Çevre sorumluluğuna sahip kişilerin, kurum ve kuruluşların tüm faaliyetlerinde çevreci olmaya teşvik edilmesi, Atıkların çevreye, sağlığa ve ekonomiye olan zararlarının azaltılması konusunda yapılacak çalışmalara katkı sağlanması, Tüketicilere yönelik atıklarla ilgili bilgilendirici eğitim programlarının hazırlanması ve geri dönüşümlü ürünlere karşı davranışlarının olumlu yönde geliştirilmesine yönelik uygulamaların yaygınlaştırılması, 32
Küresel iklim değişikliğinin en temel nedenlerinden biri olan atıkların geri dönüşümüne dikkat çekmek amacıyla ilgili tüm kurum ve kuruluşlar ile birlikte okullarda, üniversitelerde kısacası tüketimin yapıldığı her alanda etkinliklerin düzenlenmesi, son derece önemlidir. Kurum ve kuruluşlar ile yerel yönetimler, geri dönüşüm ve atık toplama konusunda halkı yönlendirecek uygulamalar geliştirmelidirler. Bu konuda oluşabilecek sorunlar halkın, ilgili kurum ve kuruluşların katılımı ile oluşturulacak olan görüşülebilir ve çözüm önerileri için çalışma yapmalıdırlar. Teknolojinin baş döndürücü bir hızla geliştiği günümüzde, tüketim miktarı her geçen gün artmaktadır. Tüketim miktarı kadar atık oluşması nedeniyle bu atıklar, çevresel, ekonomik, sağlık, global açıdan sorun yaratmaktadır. Bu nedenle, geri dönüşümün, yaşamımızın temel ihtiyaçları kadar önemli bir noktada olması gerekmektedir. Kaynaklar Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Anıl Gündüzalp, Atık, Çeşitleri, Atık Yönetimi, Geri Dönüşüm ve Tüketici: Çankaya Belediyesi ve Semt Tüketicileri Örneği Hacettepe Üniversitesi Sosyolojik Araştırmalar E- Dergisi, 14.02.2016 Ulusal Geri Dönüşüm Stratejisi ve Eylem Planı 2014-2017 T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı www.cevko.org.tr 33