Teknik Ormancılık Faaliyetlerinin Oluşturduğu Çevresel Zararların Belirlenmesine Yönelik Teorik Bir Yaklaşım

Özet Teknik Ormancılık Faaliyetlerinin Oluşturduğu Çevresel Zararların Belirlenmesine Yönelik Teorik Bir Yaklaşım Habip Eroğlu 1) 1) Habip Eroğlu,Yrd.Doç.Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, 08000, Artvin / TÜRKİYE, e-mail: habip_eroglu@yahoo.com Ülkemizde odun hammaddesi üretimi faaliyetleri; insan, hayvan ve kısmen de makine gücüne dayalı tekniklerin kullanılmasıyla gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmalar, orman ekosisteminin önde gelen öğelerinden olan orman florası ve faunası üzerinde oldukça etkili olmaktadır. Özellikle bölmeden çıkarma çalışmalarında, kullanılan bölmeden çıkarma tekniğine bağlı olarak dikili ağaçlar, fidanlar, orman toprağı ve taşınan ürünler değişik şekil ve düzeylerde zararlara maruz kalmaktadır. Öte yandan, ülkemizde orman işletmeciliği faaliyetlerini entansif şekilde gerçekleştirmek üzere inşa edilen orman yolları da yol güzergahının altında kalan meşcerelerde tahribata neden olabilmektedir. Özellikle yamaç eğimi yüksek arazilerde yürütülen yol çalışmaları sırasında kayaların yuvarlanmasından dolayı yaralanan ağaçlar zayıf düşmekte, buna bağlı olarak bu ağaçlara böcek tasallutu daha da kolaylaşmakta ve böylece meydana gelen böcek zararları ağaçların kitle halinde ölümüne neden olabilmektedir. Gerek ormanların devamlılığının sağlanması ve gerekse ormanların ekonomik şekilde işletilmesi noktasında, yukarıda sıralanan zararların önüne geçilmesi bir zaruret olarak ortaya çıkmaktadır. Dünyada konunun çözümüne yönelik olarak yapılan araştırmalarda, üretim çalışmalarının olumsuz etkileri ortaya konmakta ve geleneksel tekniklerle yapılan bölmeden çıkarma çalışmaları ile olumsuz etkileri azaltılmış bölmeden çıkarma teknikleri (RIL- Reduced Impact Logging) kıyaslanmakta ve zararların en aza indirilmesine yönelik çeşitli öneriler geliştirilmektedir. Bu ve benzeri çalışmaları Ülkemiz ormancılık kamuoyunun gündemine yeni yeni girmeye başlamış olup, söz konusu problemin çözümüne yönelik somut adımlar henüz atılamamıştır. Bu çalışmada; dağlık arazi yapısına sahip olan ormanlarda gerçekleştirilen odun hammaddesi üretimi ve orman yolu yapım faaliyetlerinin; orman toprağına, dikili ağaçlara ve fidanlara verdiği zararlar ile üretilen ürünler üzerinde oluşan kalite ve miktar kayıplarının ve orman yol inşaatlarının çevresel etkilerinin irdelenmesi amaçlanmıştır. Anahtar kelimeler: Odun hammaddesi üretimi, Bölmeden çıkarma, Üretimin olumsuz etkileri, Meşcere zararları, Toprak zararları, Orman yol inşaatı Abstract A Theoretical Approach for Determining Environmental Hazards Caused by Technical Forestry Operations Timber harvesting is the most intervention factor in forest operations and management practices on the environment. Harvesting includes felling, extraction, topping and branching, debarking, landing, cross cutting, loading and transportation. Man power, animal power and machine power (tractors, skylines) are the main techniques for timber harvesting in Turkey. Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 353

Timber harvesting with insufficient planning, improper operational techniques and lack of control of operation can result in severe damage to forest soil, residual forest trees and seedlings, wildlife, and wood products. This damage can lead to such environmental degradation as damaged forest, compacted and infertile soil, erosion and turbid water. The opening up of forests by forest roads using bulldozer and conventional techniques is a major cause of forest degradation in mountainous terrain in Artvin. This causes damage to standing trees below the forest roads, and thus insects attack the damaged trees and kill them. The negative effect of timber harvesting operations should be reduced to sustain the forests and increase the economic input. Thus, several projects and investigations are concentrated on reducing the impact of negative effects of harvesting operations, and reduced impact logging (RIL) with regard to technical and economic aspects are implemented effectively in some countries. In this study, effects of timber harvesting operations on forest soils, residual trees and seedlings, and wood products in mountainous terrain and effects of forest road constructions will be evaluated. The efficiency and negative effects of logging with man power, machine, skyline and plastic chute systems will be studied and effects of different logging systems on ecosystems will be compared. Also, effects of road construction on the attacks of bark beetle species to spruce stands and trees will be explanined. The results of the present study will be used to compare the efficiency and effects of different logging techniques and road construction, and to determine better logging techniques which have the least damage on ecosystems relating to field conditions. The negative effects of timber harvesting and road construction on residual seedlings and trees, forest soil and wood products will be reduced and thus economic input will be increased. Keywords: Timber harvesting, Extraction, Reduced impact logging, Stand damage, Soil disturbance, Forest road construction. 1. Giriş Ormancılıkta odun hammaddesi üretimi; piyasadaki odun hammaddesi talebinin karşılanması ve orman işletmelerince gelir elde edilmesi amacıyla kesim çağına ulaşan dikili ağaçların kesilerek depolara kadar taşınması sürecinde uygulanan faaliyetlerin bütününü kapsamaktadır. Söz konusu faaliyetler; kesme, dal ve tepe alımı, bölümlere ayırma (tomruklama), kabuk soyma, bölmeden çıkarma, yükleme ve taşıma aşamalarından oluşmaktadır. Üretim faaliyetlerini gerçekleştirmede en önemli araçlardan birisi orman yollarıdır. Orman yolları, ormancılık faaliyetlerini yerine getirmede önemli rol oynar. Kısaca işletmeye açma olarak adlandırılan ve ormanlardan düzenli ve devamlı faydalanmayı ifade eden çalışmaları gerçekleştirme iyi bir orman yol ağı planlanması ile başlar. Planlanan bu yolların inşaatı sırasında özellikle eğimli alanlarda çevreye önemli derecede zararlar söz konusu olur. Ormancılık çalışmaları, orman ekosisteminin önde gelen öğelerinden olan orman florası ve faunası üzerinde oldukça etkili olmaktadır. Özellikle bölmeden çıkarma çalışmalarında, kullanılan bölmeden çıkarma tekniğine bağlı olarak dikili ağaçlar, fidanlar, orman toprağı ve taşınan ürünler değişik şekilde ve düzeylerde zararlara maruz kalmaktadır. Odun hammaddesi Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 354

üretim çalışmalarının özellikle idare müddetini doldurmuş yaşlı ormanlarda ağaçların kesilip ormandan çıkarılmasının yaban hayatını olumsuz etkilemektedir (LeDoux, 1997). Odun hammaddesi üretim çalışmalarının toprak erozyonu ve manzara görünümü açısından olumsuz etkiler meydana getirdiği ve özellikle orman ve sürütme yollarının inşaatı ve bu yollar üzerindeki taşımanın bir takım zararlı etkilerinin olduğu ifade edilmektedir (FAO, 1997). Plansız ve programsız olarak ve verilecek zararlar düşünülmeden yapılan klasik bölmeden çıkarma çalışmalarında ortaya çıkan zararların, zararlı etkileri azaltmaya yönelik yapılan bölmeden çıkarma çalışmaların çevreye verdiği zarara oranla ortalama % 50 daha fazla olduğu tespit edilmiştir (FAO, 1998). Üretim sırasında orman ekosisteminde oluşan zararları, üretim işlemlerinde planlama yapmadan en aza indirmek ve bu konuda başarılı olmak mümkün olamamakta ve üretim işlerinin planlanması sürecinde ekolojik, çevresel ve sosyo-ekonomik durumların göz önünde bulundurulması gerekmektedir (Sist ve ark., 1998a). Üretim zararlarını azaltıcı planlama aynı zamanda; yolların ve istif yerlerinin etkin planlanmasını, dikkatli devirmeyi (tırmanıcıların hasattan önce kesilmesi ve devirme yönünün önceden belirlenerek işaretlenmesi), topoğrafik haritada ve arazide belirlenmiş sürütme yolu ağının hazırlanmasıyla sürütme mesafesinin ve istiflemenin en uygun şekle sokulmasının sağlanması aşamalarını içermektedir (Dykstra ve Heinrich, 1996; Bertault ve Sist, 1997; Parren ve Bongers, 2001). Bir ormanın uzun süre verimliliğini korumak, başta ekolojisi olmak üzere birçok canlı ve cansız bileşenlerini korumakla mümkün olabilir. Bu nedenle günümüzde bunun bilincinde olarak yapılan kesim ve taşıma işleri sırasında, orman ekosisteminde çeşitli şekillerde etkilenen biyolojik çeşitlilik, besin döngüsü ve orman sağlığı gibi unsurlar da dikkate alınmaya başlanmıştır (Smidt ve Blinn, 1995). Odun üretimi sırasında bölmeden çıkarma çalışmalarının orman toprağı üzerinde önemli derecede etki oluşturduğunu, özellikle sürütme yolları üzerinde yapılan bölmeden çıkarma çalışmaları sırasında kullanılan bölmeden çıkarma makineleri, zeminlerin yüzey sıkışıklığı, infiltrasyon (geçirimlilik) ve erozyona eğilim değerlerini değiştirmektedir (Croke ve ark., 2001). İnce taneli ve su ile doygun olmayan orman toprakları üzerinde bölmeden çıkarma sırasında traktör kullanımı, ormanın biyolojik yapısı için problemler ortaya koymakta, bu topraklarda belirli sefer sayısından sonra toprak maksimum olarak sıkışmakta ve tohumların çimlenmesine ve kök gelişimine büyük bir engel teşkil edebilmektedir (Erdaş,1993). Öte yandan, ormanlarda entansif işletmeciliği gerçekleştirmek için inşa edilen orman yolları, özellikle yamaç eğiminin yüksek olduğu alanlarda, yolun altında kalan meşcerelerde tahribata denen olmakta, kayaların yuvarlanmasından dolayı yaralanan ağaçlar zayıf düşmekte, buna bağlı olarak, bu ağaçlara böcek tasallutu daha da kolaylaşmakta ve böylece böcek zararları ağaçların kitle halinde ölümüne neden olabilmektedir. Dağlık ve yamaç eğimi yüksek olan arazide yol yapımı için dozerlerin kullanılması yolun alt tarafında kalan ormanlara, tesislere ve tarım arazisine zarar vermesinden dolayı eleştirilere neden olmaktadır (Winkler, 1998; Winkler,1999). Bu yüzden çevreye verilen zararı azaltıcı yönde yol inşaat yöntemleri araştırılması zorunlu duruma gelmiştir. Kayalık olmayan arazide angledozer en önemli tesviye araçlarından biri olmasına karşın, kayalık arazide dozerlerin yerine ekskavatörlerin kullanılması benimsenmiştir (Bayoğlu, 1986). Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 355

Ülkemizde, orman yolları yapımında yakın geçmişe kadar çoğunlukla dozerler kullanılıyordu. Bu makineler, yol inşaatının bulunduğu arazideki yamaç eğiminin belli sınırlar dahilinde olması koşulunda verimli ve düşük maliyetlerde çalışabilmektedir. Öte yandan, yamaç eğiminin artması ve dolgu şevi topuğunda, kazılan malzemenin tutulmasının zorlaşmasından dolayı dozerle inşaat tekniği çevresel zararlara yol açmaktadır (Acar ve Eker, 2001). 2. Bölmeden çıkarma yöntemleri ve orman yol inşaatları Ormancılıkta transport çok değişik amaçlar için yapılabilmesine karşın en önemli olanı odun hammaddesi transportudur. Odun hammaddesinin transportu ormanın asli ürünü olması itibariyle büyük önem taşır. Güç arazi şartlarında gerçekleştirilen bu transport işi için orman yollarına büyük ihtiyaç vardır. Orman yoluna gerek duyulmayan bazı gelişmiş yöntemler olsa da (helikopterle, balonla vs) bunlar ya çok pahalı ya da gelişmiş teknoloji gerektirmesi itibariyle ileri ülkelerde dahi çok düşük düzeyde uygulanmaktadır (Acar,1998). Ormancılıkta nakliyat, birisi belli yoğunluktaki orman yolu şebekesi üzerinde kamyonlarla yapılan sekonder transport, diğeri ise kesilip hazırlanmış tomrukların orman yolu kenarına kadar sürütme veya kablo hatlarla çekilerek taşınması şeklinde yapılan primer transport olmak üzere iki ayrı aşamada gerçekleştirilmektedir (Bayoğlu, 1996). Orman içerisinde gerçekleşen bölmeden çıkarma faaliyetleri güç ve zaman alıcı olup birbirinden farklı ilkel ve modern yöntemlerle yapılmaktadır. Genelde insan gücü ile yapılan sürütme yanında hayvanla taşıma, traktörler ve hava hatları ile taşıma gibi yöntemler de uygulanmaktadır. Modern yöntemlerin kullanılması; yüksek teknoloji, taşınacak ürünün fazla olması, güçlü ekonomi ve kalifiye işçinin gerekliliği gibi koşulları beraberinde getirmektedir. Bölmeden çıkarma en basit şekliyle; insan gücüyle, hayvan gücüyle ve makine gücüyle olmak üzere 3 değişik şekilde sınıflandırılabilir. Ülkemizde bölmeden çıkarma çalışmaları büyük ölçüde insan ve hayvan gücüyle yapılmaktadır. Gelişmiş ülkelerdeki üretim mekanizasyonu oranı ülkemize oranla çok daha yüksektir. Topoğrafik açıdan şartlarımıza benzeyen Avusturya'da makineli üretim % 86 dolayındadır. Ülkemizde ise bu oran % 6-7 civarındadır (Acar, 1998). Tomrukların bölmeden çıkarılması işinde kullanılan en eski ve en basit yöntem olan insan gücüyle bölmeden çıkarmada, insan gücünden ve tomruğun ağırlığından yararlanan bir yöntemdir. Özellikle düz ve yayvan arazideki bölmeden çıkarma işlerinde insan gücünün başarısı daha dar sınırlar içinde kalmaktadır. Bazı zor arazi koşullarında hayvan ya da traktör gücünü kullanmanın imkansız olduğu durumlarda insan gücünün kullanılmasından başka çare kalmamaktadır. İnsan gücü ile bölmeden çıkarmada küçük boyutlu yakacak ve kağıtlık oldun vasfındaki ürünlerin taşınmasında çok etkili olan plastik oluk sistemleri de kullanılmaktadır. Hayvan gücüyle bölmeden çıkarma Türkiye'de başlı başına ve fazla miktarda kullanılan bir metottur. Genelde koşum hayvanları kullanılır. En fazla kullanılan koşum hayvanları at, öküz, manda ve katırlardır. Bölmeden çıkarmada kullanılan hayvanların çekme gücü cinslerine, ağırlıklarına, çekme hızlarına ve çekme mesafesinin uzunluğu veya kısalığına göre değişmektedir (Aykut, 1984). Mekanize bölmeden çıkarma tekniği olarak da kabul edilen makine gücüyle bölmeden çıkarma teknikleri, kullanılan makinenin çeşidine göre sınıflandırılabilmektedir. Bölmeden çıkarma çalışmalarında en yaygın olarak kullanılan bölmeden çıkarma aracı traktörlerdir. Traktörler kendi içinde tarım traktörleri, orman traktörleri ve özel orman traktörleri olarak Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 356

sınıflandırılmaktadır. Diğer bölmeden çıkarma araçları ise orman hava hatlarıdır. Orman hava hatlarının en basit şekli tel kaydıraklardır. Çift tamburlu traktör vinçleri de hava hattı biçiminde çalıştırılabilmektedir. Hava hatlarının mobil vinçli olanları kısa, orta ve uzun mesafeli olarak sınıflandırılmaktadır. Makine ile bölmeden çıkarma çalışmalarında kullanılan diğer araçlar arasında; tekray (monorail), skidder, forwarder, walking machine, balon ve helikopterler de söz konusudur. Öte yandan ormanlardan optimal şekilde faydalanmayı sağlamak amacıyla, önceden belirlenecek hedefler doğrultusunda hazırlanan planlara paralel olarak ormanların işletmeye açılması gerekmektedir. İşletmeye açma çalışmalarının temeli orman yollarıdır. Belirlenen hedefler ve ormanların fonksiyonlarına uygun olarak planlanan orman yollarının tekniğine uygun olarak tesis edilmesi, hedeflere ulaşma ve ekonomik kayıpları önleme açısından oldukça önemlidir (Eroğlu, 2003) Türkiye de orman yolu yapımında çoğunlukla buldozerlerden yararlanılır ancak bunlar orman ekosisteminde kalıcı zararlar oluşturur. Bu çevresel zararların azaltılması ve yol inşaat kalitesinin arttırılması için orman yolu inşaatları ekskavatörlerle yapılmaya başlanmıştır. Ancak, bu şekilde yol yapım tekniği, alışılagelmiş klasik teknikten farklılıklar gösterir. Bu çeşit yeni yol inşaat tekniklerinin idareciler, yürütücüler, kontrolörler ve operatörler tarafından yeterince bilinmesi ve uygulanması; yol standartlarının iyileştirilmesi, inşaat maliyetinin kontrol altında tutulması ve çevresel zararların azaltılması açısından önemlidir (Eker ve Acar, 2005). 3. Ormancılık faaliyetlerinin çevreye verdiği zararların tespiti Odun hammaddesi üretimi çalışmalarının bölmeden çıkarma safhasında meydana gelen zararların tespitine yönelik, değişik bölmeden çıkarma tekniklerinin kullanıldığı alanlarda; arazi eğimi, bakı ve iklim gibi farklı faktörler de dikkate alınarak, orman toprağı, fidanlar, dikili ağaçlar ve taşınan ürünler üzerinde meydana gelen zararlar çeşit ve düzey olarak tespit edilmektedir. Değişik bölmeden çıkarma tekniklerinin uygulanacağı alanlarda meşcere ve taşınan ağaçlarda oluşan zararlar için kesim zararlarının belirlenmesi açısından alandaki bütün ağaçların ve zarar görmüş ağaçların sayısı tespit edilmekte, sürütme zararları için sürütme şeridi üzerinde kalan ağaçların ve fidanların tümü ve zarara uğrayan bireyler sayılmaktadır. Meşcere zararlarının tespiti için, meşcerede kalan fidanlar ve dikili ağaçlar üzerinde ölçümler yapılmakta; öncelikle oluşan zararlar; kesim çalışmalarından ve bölmeden çıkarma çalışmalarında kaynaklı olarak ele alınmaktadır. Ayrıca zarar tespitinde bitki örtüsü gençlik, sırıklık ve ağaç olarak 3 kategoriye ayrılıp yapılan ölçümlerde meşcerede oluşan zararlar ağır, orta ve hafif zararlar olarak sınıflandırılmaktadır. Ayrıca kalan meşcere zararı aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmaktadır. o Z d = (AS z / (AS t - AS ç ) ) x 100 o Z d, kalan meşcere zarar derecesi AS z, üretimden sonra çapı 10 cm den büyük zarar görmüş ağaç sayısı AS t, üretimden önce çapı 10 cm den büyük toplam ağaç sayısı AS, bölmeden çıkarılan ağaç sayısı Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 357

Üretilen odun hammaddesi üzerinde kalite ve miktar bakımından ortaya çıkan zararlar için; kesim sırasında kesilen ağaçlarda oluşan kırılma, çatlama ve yaralanmalar nedeniyle oluşan kalite kayıpları, bunun yanında sürütme sonunda oluşan yine kalite ve miktar kayıpları, yapılacak çap ve boy ölçümleri sonucunda hacimsel olarak ortaya konulmaktadır. Bölmeden çıkarma tekniklerinin toprak özellikleri üzerine olan etkilerini belirlemek ve birbiriyle karşılaştırmak amacıyla; üretim alanlarında kullanılan değişik bölmeden çıkarma teknikleri ayrı ayrı incelenmektedir. Bölmeden çıkarma tekniklerinin toprak özellikleri üzerindeki etkilerini karşılaştırabilmek için benzer yetişme ortamı koşullarına sahip çalışma alanları seçilmektedir. Toprak etkilerinin belirlenmesi için alınacak deneme alanları, bölmeden çıkarma faaliyetlerinin gerçekleştirildiği çalışma alanlarında, ürünlerinin taşınmasıyla orman toprağı üzerinde en fazla etkilenmenin olduğu; 1-taşınacak ürünlerin yüklendiği, 2-ürünlerin boşaltıldığı, 3-taşıma veya sürütmenin etkilediği yerlerden olmak üzere 3 farklı toprak etkilenme alanından toprak örnekleri alınmaktadır. Ayrıca, bu yerlere yakın ve bölmeden çıkarmadan etkilenmemiş noktalardan kontrol amacıyla toprak örnekleri alınmaktadır. Her bir deneme alanında, 3 toprak profili açılarak, her bir profilin 2 farklı derinlik kademesinden (0-15 cm ve 15-30 cm) toprak örneklemesi yapılmaktadır. Bir çalışma alanı için yukarıda oluşturulan toprak örneklemesi farklı çalışma alanında gerçekleştirilmektedir. Tekniğine uygun olarak alınan toprak örnekleri üzerinde kimyasal [toplam karbon, besin elementleri (N, P, K, Mg ve Ca), yüzde baz doygunluğu, katyon değişim kapasitesi] ve fiziksel [hacim ağırlığı, boşluk hacmi (%), geçirgenlik (permeabilite), tekstür, higroskopik nem, su tutma kapasitesi, tarla kapasitesindeki nem tayini, solma noktasındaki nem tayini] analizler yapılmaktadır. Bunun yanında bölmeden çıkarma tekniklerinin çalışma alanlarındaki toprakların erozyon potansiyeli üzerine etkilerini belirleye yönelik, bölmeden çıkarma faaliyetleri öncesi, süresi ve sonrasında erodobilite indekslerinden; dispersiyon ve erozyon oranı değerleri tespit edilmektedir. Ayrıca; çalışma alanlarındaki her bir deneme alanında; penetrologger kullanılarak, yine bölmeden çıkarma faaliyetleri öncesi, sonrası ve çalışma süresi periyodunda toprağın direnci, toprak nemi, toprak sıkışıklılığı ve zeminlerin taşıma kapasitesi belirlenmektedir. Orman yol inşaatlarının, ormanlarda zarar yapan kabuk böceklerinin verdiği zararlar üzerindeki etkisi araştırılabilmek için öncelikle araştırma alanının konumsal veri tabanı, Arc/Info CBS yazılımı kullanılarak hazırlanmaktadır. Bu bağlamda oluşturulacak veri katmanları ya da temel sayısal altlıklar; eşyükselti eğrisi haritası ve sayısal arazi modeli, buna bağlı eğim grupları haritası, yol, anakaya, meşcere ve böceğin etki alanı haritasıdır. Böceğin etki alanı haritasının hazırlanmasında araştırma alanını içeren uydu görüntüsü ve hava fotoğrafları ilgili kurum ya da kuruluşlardan satın alınıp UA teknikleri kullanılarak oluşturulmaktadır. Oluşturulan yol veri katmanı içerisinde; yamaç eğimi ve zemin cinsi parametrelerine dikkate alınarak sınıflandırma yapılarak CBS yakınlık analizi yardımıyla deneme deseni kurulmaktadır. Oluşturulan deneme desenine göre belirlenecek deneme noktalarında yolun altında ve üstünde kalan alanlarla ve ayrıca arazi yapısı itibariyle deneme noktasına yakın ve benzer özellikleri gösteren kontrol noktalarında örnek alanlar alınarak ölçüm ve gözlemler aşağıda verilen ölçütlere göre tespit edilmektedir. A. Zemin özellikleri B. Yamaç Eğimi 1. Kayalık Zemin 1. % 60 den yüksek 2. Toprak Zemin 2. % 60 a kadar Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 358

4. Sonuç ve Öneriler Bölmeden çıkarma olarak adlandırılan odun hammaddesinin kesildiği yerden en yakın orman yoluna taşınmasını oluşturan operasyonun gerçekleştirilmesi için yapılabilecek iyi bir planlama; zaman kaybını önlemede, çevreye ve hammaddeye verilen zararları asgariye indirmede dolayısıyla ekonomik amaçlara ulaşma açısından çok önemlidir. Bu işin gerçekleştirilmesinde arazi şartlarına bağlı olarak kullanılan değişik yöntem ve araçlardan uygun olanların kullanılması gerekmektedir. Bölmeden çıkarmada amaç, dağınık durumda bulunan odun hammaddesinin insanların kullanımlarına sunulmak üzere yol kenarlarında düzenlenen rampa, istif yeri ve depo gibi toplama yerlerine, eldeki imkanlar ölçüsünde ormana en az düzeyde zarar verecek şekilde yada hiç zarar vermeden taşımak olmalıdır. Orman ürünlerinin bölmeden çıkarılması sırasında meşcerede ortaya çıkabilecek zararlar; -Sürütülen odun hammaddesinin kırılması, parçalanması ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan kalite ve miktar zararları. -Odun hammaddesinin sürütülmesi sırasında meşceredeki ağaçlara çarpması, onları yaralaması ve kırması, böylece ağaçlarda teknik kusurların oluşması ile aynı zamanda böcek ve mantar zararlarına zemin hazırlanması. -Sürütülen odun hammaddesinin toprağı yaralaması, toprak örtüsünü bozması, erozyona yol açması veya erozyonu hızlandırması. -Sürütülen odun hammaddesinin gençliği kırması, yatırması, sürgünleri tahrip etmesi veya gençliği tamamen sökerek yerinden uzaklaştırması. -Sürütme işi sırasında çalışan işçi ve bunların kullandıkları aletlere zarar verilmesi, şeklinde özetlenebilmektedir. a b Resim 1. İnsan gücü ile bölmeden çıkarma yapılan bir alanda sürütme zararları (a-sürütmeden önceki b-sürütmeden sonraki durum) Planlama yapılmadan yapılan sürütme çalışmalarında, kalan meşcerede gövdelerin % 25-30 unun yaralandığı, önceden yapılmış planlara göre düzenlenmiş sürütme şeritleri kullanılarak yapılan sürütme çalışmalarında ise sadece kalan ağaçların %9 unun zarar gördüğü, önceden planlanan ve işaretlenen sürütme şeritleri sayesinde, planlanmayan şeritlere göre meşcerede kalan ağaçlara daha az zarar verildiği tespit edilmiştir (Froehlich ve ark,. 1981; Froehlich, 1981). Geleneksel yöntemle yapılan üretim çalışmaları sırasında orman örtüsü ve orman toprağında meydana gelen tahribatın, hasat zararlarını azaltıcı planlamaya göre yaklaşık iki kat daha fazla olduğu bulunmuştur (Pinard ve ark., 2000; Pereira ve ark., 2002). Tomrukların uygunsuz şekilde atılması sonucu odun kaybı, planlama yapılan alanda hektarda 0,85 m³ iken, planlama yapılmayan alanda bu miktar 1,97 m³, toplamda ise planlama yapılan alanda hektardaki odun kaybı 1,92 m³ iken, bu değer planlama yapılmayan alanda 6,05 m³ olarak bulunmuştur (Holmes ve ark., 2002). Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 359

Odun üretim yöntemlerinden çevreye karşı duyarlı, ergonomik, fazla zaman almayan, kolay ve taşınan ürünlere en az zarar verenlerin uygulanması ormanlardan rasyonel olarak faydalanabilmenin bir gereğidir. Ülkemizde % 95 i ilkel yöntemlerle yapılan bölmeden çıkarma çalışmaları sonucu taşınan emvallerde kalite ve miktar kayıpları ile çalışmanın yapıldığı alandaki gençlik ve dikili ağaçlar üzerinde olumsuz hasarlar oluşmakta, yapılan iş çalışan işçiler açısından ağır olmakta ve zaman zaman ölümlere sebebiyet veren iş kazaları ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle üretim çalışmalarının ilk safhasını oluşturan bölmeden çıkarma yöntemlerinin geliştirilmesi, üzerinde hassasiyetle durulması gereken konulardandır (Acar ve Eroğlu, 2003). Sürdürülebilir ormancılığın bir parçası olan üretim zararlarını azaltıcı prensiplerin, ormanların uzun dönemde sağlığı ve verimliliği için mutlaka gereklidir ve bu prensiplerin üretimin çevresel zararlarını azaltmaya yönelik teknik kurallardan oluşmakta ve sürdürülebilir ormancılık uygulamaları içerisinde ele alınmaları gerekir (Sist ve ark., 1998b). İnsan gücü, hayvan gücü ve traktörlerle zemin üstünde yapılan sürütmelerde söz konusu zararlar, dikili ağaçlara çarpmalar sonucu ağaç gövdelerinde meydana gelen yaralanmalar, gençlik bulunan sahalarda gençliklerin sökülmesi veya orman toprağının humus tabakasının bozulması, yine toprak üst yüzeyinin yırtılması ve erozyona zemin hazırlanması vb şekilde kendini göstermektedir. Zararların azaltılması veya ortadan kaldırılması için bölmeden çıkarma işi en uygun bölmeden çıkarma tekniği ile gerçekleştirilmelidir. Örneğin, gençliğin bulunduğu alanlarda tomruğu askıda yada bir ucu yerde sürüterek taşıyan orman hava hattı tesislerinin kullanılması, gençliğe minimum derecede zarar vermesi açısından önemli ve yerinde bir karar olacaktır. Bunun yanında eğitilmiş kalifiye işçi çalıştırılması da iş kalitesi ve iş güvenliği açısından diğer bir önlem şekli olmaktadır. Gençliğin kar altında kaldığı devrede kış kesimlerinin yapılması da alınacak tedbirlerden bir diğeridir. Orman toprağına, gençliğe, dikili ağaçlara ve sürütülen ürüne verilen zararı önlemede plastik oluk sistemleri de alternatif bir bölmeden çıkarma tekniği olarak kabul edilebilir. Orman hava hatlarının kullanımının mümkün olmadığı veya ekonomik olmadığı durumlarda bu yönteme başvurulabilir (Acar ve ark., 2005; Eroğlu ve ark., 2007). Bölmeden çıkarma çalışmalarının, ormanda gençliğin ve dikili ağaçların korunması bakımından önem taşımakta olup, bölmeden çıkarma çalışmalarının dikkatli ve planlı yapılması ile odun değerinin, gençliğin ve dikili ağaçların korunması ile ortaya çıkan değer artımıyla, bölmeden çıkarma masrafları karşılanabilecektir (Erdaş, 1986). Özellikle dik yamaç eğimine sahip dağlık orman arazilerinde yol inşaatlarının çevreye verdiği zararların azaltılması amacıyla ekskavatörler kullanılmaya başlanmıştır. Ancak, ekskavatörle yol yapım tekniğinin ayrıntıları, yararları, geleneksel inşaat makinelerinin yerine ikamesi vb. ayrıntılar da henüz ülkemizde açıklıkla bilinmemektedir. Orman yollarının yapımı sırasında yol platformunun açılması ile çok sayıda ağacın kesilmesi, gençliğin yok edilmesi, orman toprağının kaldırılmasının söz konusu olduğunu ve inşaat alanında kazı ve dolgu sırasında materyalin yamaç aşağı akışı ile dikili ağaçlarda ve gençlikte zararlar oluştuğunu belirtmişlerdir. Bu olumsuz durumu önlemek için; yol yapım çalışmalarında kullanılan ekskavatör gibi yeni araçlar sayesinde yine kazıdan çıkan materyal kontrollü bir şekilde dolguda kullanılmakta, gelişi güzel bir şekilde orman içerisine atılmamaktadır. Dolgularda kullanılamayan kazı materyali ekskavatörlerle kamyonlara Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 360

yüklenerek depolanmaları sağlanmaktadır. Böylece kazı materyalinin yamaç aşağı yuvarlanmasından doğan zararlar engellenmiş olabilecektir (Eker ve Acar, 2005). Sonuç olarak; bölmeden çıkarma çalışmalarının, kullanılan tekniğe, arazi şartlarına, çalışma alanının özelliklerine, çalışan işçilerin kalitesine ve çalışma mevsimi gibi değişik faktörlere bağlı olarak, meşcereye, geçliğe, orman toprağına ve taşınan ürünlere zarar verdiği bir gerçektir. Bu zararların derecesinin belirlenmesi ve hangi durumlarda zarar derecesinde ve çeşidinde ne gibi değişimler oluştuğunun ortaya konulması gerekmektedir. Öte yandan orman yol inşaatlarından kaynaklanan ve daha sonra ormanların zayıf düşüp yok olması kadar büyük boyutlara varabilecek zararların tespiti ve bu zararları önleyecek yeni inşaat tekniklerinin geliştirilmesi ve uygulanması açısından gerekli araştırmaların yapılması zorunludur. 5. Kaynaklar Acar, H. H., 1998. Transport Tekniği ve Tesisleri. KTÜ Orman Fakültesi Yayın No: 56, 235s., Trabzon. Acar, H. H. and M.Eker, 2001. Excavator Using for The Forest Road Construction at Steep Terrain and Its Case in Turkey. In: Proceedings of Third Balkan Scientific Conference-Volume IV, 2-6 October, Bulgaria. 257-268p. Acar, H. H., H.Eroğlu and M.S. Özkaya, 2005. Investigation of the Effectiveness of Logging With Plastic Chutes in Artvin Forests. Turkey, In: Proceeding of International Scientific Conference, Ecological, Ergonomic Optimization of Forest Utilization in Sustainable Forest Management, June 15-18, s.99-104, Krakow, Polonya. Acar, H. H. ve H. Eroğlu, 2003. Dağlık Arazide Üretilen İnce Çaplı Odunların Fiberglass Oluk Yöntemi ile Bölmeden Çıkarılması İmkanları Üzerine Bir Araştırma. KTÜ Proje No: 22.113.001-2, 35s., Ocak 2003, Trabzon. Acar, H. H., 2000. Transport Tekniği ve Tesisleri. KTÜ. Orman Fakültesi Ders Notları Serisi:56. Trabzon. Aykut, T., 1984. Orman Ürünleri Taşımacılığında Araç ve Teknikler. İ.Ü.O.F. Yayın No: 3246/370, İstanbul. Bayoğlu, S., 1986. Ormancılıkta Mekanizasyon ve Gelişmesi. Ormancılıkta Mekanizasyon ve Verimliliği 1. Ulusal Sempozyumu, 8-12 Temmuz 1985 - Bolu, MPM yayınları No: 339, Ankara. Bayoğlu, S., 2001. Orman Transport Tesis ve Taşıtları. İ.Ü.O.F. Yayın no: 765, İstanbul. Bayoğlu, S., 1996. Orman Nakliyatının Planlanması. İ.Ü. Yay. No: 3941, İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayın No: 8, İstanbul. Bertault, J.G. and P. Sist, 1997. An Experimental Comparison of Different Harvesting İntensities with Reduced-Impact and Conventional Logging in East Kalimantan, Indonesia, Forest Ecology and Management. 94 (209-218). Croke, J., P. Hairsine and P. Fogarty, 2001. Soil Recovery From Track Construction And Harvesting Changes In Surface Infiltration, Erosion And Delivery Rates With Time, Forest Ecology and Management. 143 (3-12). Dykstra, D. and R. Heinrich, 1996. FAO Model Code of Forest Harvesting Practice, FAO, Rome, 85 p. Erdaş, O., 1986. Odun Hammaddesi Üretimi, Bölmeden Çıkarma ve Taşıma Safhalarında Sisteme Seçimi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi. 9 (1-2). Erdaş, O., 1993. Bölmeden Çıkarma Sırasında Traktör Kullanımının Orman Toprağının Mekanik Özelliklerine Etkisi ve Bunun Biyolojik Sonuçları. Tubitak Journal of Agricultural and Forestry. 17 (1-10). Eker, M. ve H.H. Acar, 2005. Orman Yolları ve Üretim Faaliyetlerinde Çevresel Etkilerin Azaltılmasına Yönelik Bazı Uygulama Önlemleri, 1. Çevre ve Ormancılık Şurası Tebliğleri. S.381-388, Antalya. Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 361

Eroğlu, H., 2003. Orman Yollarında Kağıt Fabrikası Atığının (Kireç Çamuru) Stabilizasyon Amaçlı Kullanımı Üzerine Bir Araştırma. Doktora Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, 174s., Trabzon. Eroğlu, H., H.H. Acar, M.S. Özkaya and F. Tilki, 2007. Using Plastic Chutes for Extracting Small Logs and Short Pieces of Wood From Forests in Artvin, Turkey. Building and Environment. 42 (10): 3461-3464. FAO, 1997. Forest Harvesting in Natural Forests of the Republic of the Congo. Forest Harvesting Case-Study 7. Rome. FAO, 1998. Reduced Impact Timber Harvesting in the Tropical Natural Forest in Indonesia. Forest Harvesting Case-Study 11. Rome. Froehlich, H. A., D.E. Aulerich and R. Curtis, 1981. Designing Skid Trail Systems to Reduce Soil Impacts from Tractive Logging Machines, Oregon State University, Research Paper. 44, 15 p. Froerlich, H. A., 1981. Designing Skid Trail Systems to Reduce Soil Impacts From Tractive Logging Machines. Forest Research Lab, Oregon Stade University,. Holmes, T. P., G.M. Blate, J.C. Zweede, R. Pereira, P. Barreto, F. Boltz and R. Bauch, 2002. Financial and Ecological Indicators of Reduced Impact Logging Performance in the Eastern Amazon. Forest Ecology and Management. 163: (93-110). LeDoux, C. B., 1997. Evaluating Timber Harvesting Impacts on Wildlife Habitat Suitability Using Forex. In: Proceeding of 11 th Central Hardwood Forest Conference, 23-26 March. Parren, M. and F. Bongers, 2001. Does Climber Cutting Reduce Felling Damage in Southern Cameroon. Forest Ecology and Management. 141: (175-188). Pereira, J. R., J. Zweede, G.P. Asner and M. Keller, 2002. Forest Canopy Damage and Recovery in Reduced-Impact and Conventional Selective Logging in Eastern Para, Brazil. Forest Ecology and Management, 168: (77-89). Pinard, M. A., M.G. Barker and J.Tay, 2000. Soil Disturbance and Post-Logging Forest Recovery on Bulldozer Paths in Sabah, Malaysia. Forest Ecology and Management. 130; (213-225). Sist, P., D. Dykstra and R. Fimbel, 1998-a. Reduced-Impact Logging Guidelines for Lowland and Hill Dipterocarp Forests in Indonesia. CIFOR Occasional Paper No:15, ISSN: 0854-9818, 19 p. Sist, P., T. Nolan, J.G. Bertault and D. Dykstra, 1998-b. Harvesting Intensity Versus Sustainability in Indonesia. Forest Ecology and Management. 108: (251-260). Smidt, M. and C.R. Blinn, 1995. Logging For The 21st Century: Forest Ecology and Regeneration. University of Minnesota, FO-06517, 23 p. Winkler, N., 1998. Environmentally Sound Road Construction in Mountainous Terrain. FAO Forest Harvesting Case Study-10, Rome. 55p. Winkler, N., 1999. Environmentally Sound Forest Infrastructure Development and Harvesting in Bhutan. FAO Forest Harvesting Case Study-12, Rome. 68p. Bottlenecks, Solutions, and Priorities in the Context of Functions of Forest Resources / 17-19 October 2007 362