59 Tarih Bölümü Öğrencisi Nihat ŞEMİN Muş Alparslan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi ARTUKLU BEYLİĞİ I. Artuklu Beyliği nin Siyasi Tarihi A. Artukluların Menşei ve Artuk Bey Oğuz Tükmenlerinin Döğer boyuna mensup Eksükoğlu Artuk Bey in adına izafeten kurulmuştur. 1 Artuklular, Döğer ve Selçuklular Kınık sülalesindendir. Bu ikisi Oğuz Türkmenlerinin iki sülalesidir. 2 Hanedanın isim babası olan Artuk Bey, Büyük Selçuklu sultanı Alparslan ın akıncı kumandanlarındandır. Alparslan tarafından Anadolu da görevlendirilmiş ve emrindeki Türkmenleri ile Sakarya nehrine kadar ilerlemiş idi. Oğuzların önemli bir boyuna mensup Artuk, Türkmen gelenek ve törelerine itina ile sadık kaldığı için Türkmen tarafından çok seviliyordu. Anadolu ya akınlar yaparak Yeşilırmak Vadisine kadar olan pek çok yeri fethetti. Anadolu nun Türkleşmesine, İ slamlaşmasına ve Türk şuurunu Anadolu da yerleşmesine büyük hizmetleri dokunmuştur. Artuk Bey, Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah döneminde Karmetileri itiaati altına almak için Bahreyn seferine çıktı. Melik Şahın kardeşi Tutuş, kendisine hizmetlerinin karşılığı olarak Filistin in idaresini verdi. 3 Artuk Bey Malazgird savaşına da iştirak etmişti. Anadolu da Türkler e açılması rol oynayan emirler arasında Artuk Bey de bulunmakta idi. Artuk Bey idaresindeki Türk kuvvetleriyle İ zmit e kadar ilerlemiş ve burada Bizans daki iç mücadeleye karışmıştı. 4 Artuk Bey 1091 yılında öldü. Oğulları İ lgazi ve Sökmen onun yerine geçti. Sökmen, Suriye Selçukluları ndan Tutuş un kendisine ikta etmiş olduğu Seruc u ele geçirdi. Sökmen ve İ lgazi nin oğlu Samsat emiri Süleyman, Selçuklu kuvvetleriyle birlikte, Haçlılar ın elinde bulunan Antakya nın kuşatmasına katıldılar. Suriye Melik ve emirlerinin anlaşmazlıkları sebebi ile kuşatma neticelenememiş. Sökmen de geri çekilmiş. Ancak bundan sonra Sökmen ve İ lgazi Kudüsü muhafaza edemediler. Emirü l-cüyûş Efdal kumandasında bir Fatımi ordusu kırk günlük bir kuşatmadan sonra şehri ele aldı. Bundan sonra Sökmen Dımaşk a, İ lgazi Irak a gittiler. İ lgazi, Bağdat şahnesi oldu. Böylelikle 1 Oğuz Çetinoğlu, Türklerin Muhteşem Tarihi, Ed. Mustafa Erdem Kafkaslıoğlu, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2014, s. 94. 2 Ali Sevim, Arttuklular ın Soyu ve Artuk Beyin Faaliyetleri, Belleten Dergisi, Ocak 1962, Cilt 101, Sayı 101 s. 121. 3 Yavuz Selim Burgu, Anadolu Selçukluları Alaeddin Keykubad ve Zamanı, Selenge Yayınları, İstanbul 2011, s. 60-61. 4 Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011 s. 243.
60 Artuklular üç kol halinde hüküm sürdü. 5 1. Hısn Keyfâ Artukluları (1102-1232) Hısn Keyfâ Artukluların kolunun kurucusu Muineddin Sökmen idi. Sökmen, Çökermiş in Musul u kuşatma sırasında Musul a hâkim olan Musa ya yardım etmiş. Yardım karşılık bir miktar parayla Hıns Keyfâ kalesini almıştı. Kaleyi alması Sökmen in hâkimiyeti başlamış oldu. Adına izafetle Sökmeniyye de denilmiştir. 6 Daha sonra da Artuklular dan Ali nin elinde bulunan Mardin i işgal etti. Sökmen, Çökürmüş ile Harran savaşında Haçlıları ağır yenilgiye uğrattı. Pek çok ganimet ve esir ele geçirmişti. Esirler arasında Urfa kontu II. Baudouin ve yeğeni Joscelin vardı. Kısa bir süre sonra Sökmen, Dımaşk hâkimi Tuğtegin den aldığı davete uyarak adı gecen şehre giderken yolda hastalanarak öldü. Yerine oğlu İ brahim geçmiştir. İ brahim, amcasına tabi olmak zorunda kaldı. İ brahim in ölmesiyle Rükneddin Dâvud başa geçti. Rükneddin Dâvud hâkimiyetini genişletmek istiyordu. Harput Palu bölgesi ve sonra Siirt havalisi ele geçiriyor. Rükneddin in Türkmenler üzerinde nüfuzu çoktu. 7 Rükneddin, Musul Atabegi Zengi ye karşı Mardin Hükümdarı Timurtaş ile ittifak kurdu. Onlardan temin etiği kuvvetlerle Musul Atabegi ne karşı çıktı. Mağlup olup Serce ve Dârâ yı Zengi yi terketmek zorunda kaldı. 1144 Rükneddin Dâvud öldü. Yerine oğlu Fahreddin Kara Arslan geçti. Kara Arslan ın da Atabeg Zengi ile arası iyi değildi ona karşı Urfa kontu II. Joscelin ile anlaştı. Daha sonra Gerger ve Harput havalisini ele geçirdi. Kara Arslan ın Mardin Artuklu hükümdarı Necmeddin ile arası buzuldu.  mid kuşatması başarısızlıkla sonuçlandı. Haleb atabeyi Nureddin Mahmud yaptığı ittifaka sadık kaldı. 8 Kara Arslan 1167 de öldü. Yerine Nureddin Muhammed geçti. Onun zamanında Eyyubiler Suriye de kuvvet kazanmaya başlamışlardı. Muhammed Selâhaddin Eyyubi nin hakimiyetine girerek Musul ve  mid muhasaralarına katıldı. Hizmetine karşılık şehri Muhammed e verdi. Nureddin Muhammed 1185 öldü. Yerine Kutbüddin II. Sökmen geçti. Sökmen Selâhaddin Eyyubi nin ölümünde faydalanarak bir kısım yerleri kurtardı. Sökmen ölmeden önce yerine Ayaz ı halef gösterdi. Ancak kumandanlar birkaç gün sonra Ayaz ı tahttan indirip yerine Nâsırüddin Mahmud u başa getirdiler. Mahmud Anadolu Selçuklu Sultanı I. İ zzeddin Keykâvus a tabi oldu. 1222 yılında ölünce yerine oğlu Melik Mesud geçti. Mesud döneminde Eyyubi Hükümdarı el Melikü l- Kâmil önce Amid i sonra Hısnı Keyfâ yı zapederek Artuklu bu koluna son verdi. Melik Mesud ise Moğollar tarafında öldürüldü. 9 2. Mardin Artukluları (1106-1409) Necmeddin İ lgazi Bağdad şahneliğinden azledildikten sonra Mardin geldi. Şehri Hıns Keyâ Artukluları hükümdarı İ brahim in elinde almayı başardı. Böylece İ lgaziyye adı da verilen Mardin Artukluları kuruldu. Kısa bir sürede Nusaybin ve Harran ı ele geçirdi. 10 Selçuklu sultanı Muhammet Tapar a kırgınlığından dolayı Haçlılar a karşı Emir Mevdüd 5 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 243-244. 6 Osman Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, Düşünce Kitabevi Yayınları, İstanbul 2012, s. 155. 7 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 244. 8 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 244-245. 9 Coşkun Alptekin, Artuklular, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, Cilt 3, s. 415. 10 Alptekin, Artuklular s. 415. Muş Alparslan Üniversitesi Tarih Araştırmaları Topluluğu Dergisi
61 kumandasında teşekkül eden kuvvetlere katılmamış yerine oğlu Ayaz ı göndermiş. İ lgazi sonra Musul emiri olan Aksungur el-borsukî ile anlaşamadı, Aksungur, onun oğlu Ayaz ı esir aldı ve Mardin civarında yağma yaptı. Aksungur, Mesud u mağlup etti ve Ayaz ı kurtardı. Halkın isteği üzere Halep e giderek burayı hakimiyet altına aldı. Haclılar a karşı büyük bir mücadele veren İ lgazi, Antakya hakimi Roger i Tel Afrin vadisinde büyük bir bozguna uğrattı. Daha sonra II. Baudouin e karşı önemli zaferler elde etti. Fakat Burc-i Hab önünde aynı başarıyı elde edemedi. İ lgazi Mardin e döndü ve Haçlılar la sulh yapmaya başlamıştı. Tiftis Müslümanlarının yardım isteği üzere Selçuklu sultanı Mahmud, İ lgazi yi Gürciler üzerine bir sefere görevlendirdi. İ lgazi Gürcü kuvvetleri önünde ağır bir yenilgiye uğradı. O yıl içinde Haleb de oğlu Süleyman nın bir isyanı bastırmaktan sonra bu şehrin hakimiyetini yeğeni Bedrüddevle Süleyman a bıraktı. İ lgazi Haclılar a yaptığı seferden sonra yakalandığı haslıktan kurtulamayarak hayatını kaybetti. İ lgazi den sonra yerine Nureddevle Belek b. Behram geçti. Belek önce Harput, Palu, Dersim bölgesine hakim olmuş. Sultan I. Kılıç Arslan ın ölümünden sonra dul eşi Ayşe Hatun ile evlenmesi sonucu Malatya yı hakimiyet altına almış. 11 Elindeki torakları yağmalayan Mengücekoğlu İ shak ı sığındı Trabzon imparatorluğu Kostantin Gabras ile birlikte Seyran denilen yerde mağlup ederek esir aldı. Belek, İ slam dünyasının Haçlılarla karşı çıkarmış olduğu en büyük kahramanlardan biridir. O kazandığı başarılar ile İ slam dünyasının umudu olmuştur. Belek hayatını kaybetti yerine Timurtaş geçti. 12 Timurtaş, Halep hakimiyetini eline aldı. Ancak Timurtaş ın tecrübesizliği Halep halkını kendine soğuttu ve Halep sonralarda Emir Aksungur el-borsuki nin eline geçti. Timurtaş kardeşi Süleyman ın ölümünde sonra Meyyâfârikin e de sahip oldu. Musul Atabegi Zengi nin Nusaybin i ele geçirmesine engel olamadı. 13 Topraklarını genişletmek isteyen Zengi, Timurtaş hakimiyetine sahasındaki Nusaybin, Serci ve Dara şehirleri ve beraberinde Amid i kuşatmıştı. Timurtaş daha sonra Zengi nin vassali oldu. Zengi bununla yetinmeyerek Diyarbekir bölgesine gelerek Artuklu şehirlerini işgal etmeye başlamıştı. Zengi nin ölümü Timurtaş harekete geçmiş Hani, Silvan ve Harput kalesini almıştır. Timurtaş 1054 öldü. Yerine oğlu Necmeddin Alp geçti. 14 Necmeddin Alp döneminde Mardin ve Hısnı Keyfâ Artuklu Türkmenleri arasında iyi bir dostluk oluştu. Necmeddin Alp Halep atabeyi Nureddin Mahmut un Haclılar a karşı cihad çağırısını uyarak sefere katıldı. Birleşik Türk kuvvetleri Artah da içlerinde Antakya prensi III. Bohemund ve Trablus kontu Raymondun da bulunduğu Haçlı ordusu ağır yenilgiye uğrattılar. Erzen hakimi olan Dilmaçoğulları ona itaatını bildirdi. 15 Necmeddin Alp döneminde Artuklu Türkmenleri en parlak dönemi olmuştur. Sosyal ve siyasal açıdan bölgede iyi işler yapılmakta idi. Ticaret gelişti komşu beyliklerle ilişkiler iyi bir seviyeye taşındı. Necmeddin Alp öldü. Yerine Kutbeddin II. İ lgazi geçti. 16 II. İ lgazi Mardin de büyük bir cami inşa etti. İ lgazi zamanında Eyyubi hükümdarı Selahaddin Harran, Dara ve Nusaybin gibi merkezleri zaptetti. Selahaddin ülkesi tehdidi karşısında II.Kılıcarslan ile müttefik kaldı. İ lgazi dünyaya gözünü yumdu. Yerine oğlu Hüsameddin Yavlak Arslan geçti. Ancak yaşta küçük olduğu için devlet işlerine Emir 11 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 246. 12 Zeki Atçeken ve Yaşar Bedirhan, Malazgirt ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti, Eğitim Kitapevi, Konya 2004, s. 93. 13 Alptekin, Artuklular s. 415. 14 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 247. 15 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 247. 16 Mehmet Öztürk, Oğuz Türkleri, Ledo Yayıncılık, İstanbul 2007, s. 320.
62 Nizameddin Alp Kuş geçmekteydi. Selahaddin Eyyubi de Artuklular ı hakimiyet altına almak istemiştir. Meyyâfârıkin i ele geçirdi. Fakat onun ölümüyle Alp Kuş şehri geri aldı. Mardin Artuklular yılık haraç vermek ve hutbe, sikkede Melik  dil ismini zikretmek suretiyle Eyyubilere tabi olmak zorunda kaldılar. Yavlak Arslan ölümünden sonra yerine kardeşi Artuk Arslan geçti. 17 Artuk Arslan zamanında Anadolu Selçuklu Eyyubileri yenerek Doğu Anadolu da hakimiyetlerini kurdular. Artuk Arslan durumdan faydalanarak Alâeddin Keykubat tabi olup Eyyubilere karşı cephe aldı. Fırsatı bilen Eyyubiler Urfa ve Harran ı işgal etti. II. Gıyâseddin Keyhüsrev Eyyubiler in kurtarmış olduğu yerlerden Sincar ve Nusaybin i Artuk Arslan a ikta olarak verdi. Otuz beş yıllık hükümdarlıktan sonra hayatını kaypetti. Yerine I. Necmeddin Gazi geçti. 18 Eyyubilerin kendi aralarındaki geçimsizlikten yararlanarak Meyyâfârikin in Eyyubi hakimi Melik Şahabeddin Gazi ile Halep Eyyubilerine karşı anlaştı. Urfa, Harran ve Ceziri yi ele geçirdi. Moğollar Necmeddin Gazi nin hakimiyeti sırasında Diyarbekir ve Meyyâfârikin yöresine girdiler. Seruc, Harran ve Urfa ya kadar yağma ve akınlarda bulunup Harput ve Malatya bölgelerini işgal etmişler. Moğol Hakanı Hülagu Suriye seferine giderken Yaşmut kumandasında bir birliği Mardin ve Meyyâfârikin i zaptetmekle görevlendirdi. 19 Necmeddin Gazi nin Moğollara tabi olmaya ret etmesi Mardin in kuşatmasına sebep oldu. Necmeddin Gazi hayatını kaybetti, yerine Melik-ul Muzaffer Kara Arslan geçti. Kara Aslan a Dara, Habur, Nusaybin ve Resulayn ın Artuklular a geri vermesi karşılığında Kara Arslan Moğol hakimiyetini tanıdı ve Moğollara sulh yaptı. O bu sayede hanedanın devamını sağladığı gibi, Mardin şehrini de bir felaketten kurtarmıştı. Bundan sonra Mardin Artuklular ı daha sade ve sakin bir hayat sürmeye başladılar. Moğolların Musul ve Suriye seferinde Kara Arslan da katılmıştır. 33 yıllık bir hükümdarlıktan sonra ölen Kara Arslan ın yerine Şemseddin Davut geçmiş oldu. 20 Davut un 3 yıllık tahta kaldıktan sonra pek bir faaliyette bulunmayıp hayata veda etti. Onun yerine kardeşi II. Necmeddin tahta geçti. İ lhanlı hükümdarı Gazan Han sadakatinden dolayı Diyarbekir bölgesi ile Diyar Rebia nın idaresini II. Necmeddin Gazi ye verdi. Sonrası Necmeddin Gazi İ lhanlılara evlenme yolu ile akrabalık kurmak üzere kızını Dünya Hatunu Sultan Olcaytu ile evlendirdi. bu münasebet sonucunda akrabalık bağı oluşmuş oldu. Bu akarbalık bağından sonra Necmeddin Gazi dünyaya gözünü yumdu. Bunun yerine oğlu Ali Alp geçti. 21 Ali Alp tahta geçtikten sonra ancak iki hafta kalabildi. Fakat kardeşi el-meliku s-salih elli yıldan fazla hükümlüğünü sürdürmüştür. Salih in zamanında Memlükler İ lhanlılara karşı devamlı saldırılarda bulunduklarından onlara tabi olan Mardin Artukluları da rahatsız oluyorlardı. Memlüklerin Halep Valisi Şabettin Karatay Artuklu ülkesine giderek Mardin ve Çevresini yağmalamaya başladı. Moğol Han ı Olcaytu nun ölümünü fırsat bilen Türkmen Cacaoğlu Alaeddin Amid i işgal edip pek çok kişiyi esir alıp öldürttü. 22 Meliku s-salih Mardin i müdafaa edemeyeceğini anlayınca bu şehri Karakoyunluların reisi Kara Yusuf a teslim etti. Salih Musul a gönderildi ve kısa bir süre sonra Musul da vefat etti. Böylelikle Artuklu Devletinin Mardin kolu tarihe karışmış oldu. 23 17 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 248. 18 Alptekin, Artuklular s. 416. 19 Alptekin, Artuklular s. 416. 20 Alptekin, Artuklular s. 416. 21 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 248. 22 Alptekin, Artuklular s. 416. 23 Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 248. Muş Alparslan Üniversitesi Tarih Araştırmaları Topluluğu Dergisi
63 3. Harput Artukluları (1185-1233) 1121 de Artukoğullarından Belek in elinde olan Harput daha sonra Artukluların Hıns Keyfâ kolunun eline geçti. Nureddin Muhammedin 1185 te ölmesinden sonra Harput a Muhammedin kardeşi İ mameddin Ebu Bekir hakm oldu. Böylelikle Harput Artukluları kolunu kurdu. Nureddin Muhammedin ölümü sırasında İ mameddin Ebu Bekir Selahaddin Eyyubi ile Musul seferinde bulunuyordu. Kardeşinin ölüm haberini alır almaz Hısn Keyfâ üzerine yürüdü. Fakat yeğeni Sökmen daha çabuk davranmış ve kaleyi ele geçirmişti. O da Harput a geçip şehre hakim oldu. Harput u kendi hakimiyeti altına aldı ve burada bağımsız bir beylik kurmaya muvaffak oldu. Ebu Bekir öldü yerine oğlu Nizameddin İ brahim geçti. Nizameddin den sonra oğulları İ zettin Ahmet ve Hızır sırasıyla Harput Artukluları hükümdarı oldular. Yalnız Artukluların bu kolu fazla varlığını sürdüremedi. 24 Harput kolu da Eyyubiler Harzemşah Celâleddin ve Moğolların hakimiyetini tanımak zorunda kaldı. Bu kolun son hükümdarı İ zzeddin Ahmet zamanında Türkiye Selçuklu sultanı I. Alâeddin Keykubat tarafında ortadan kaldırılmıştır. 25 II. ARTUKLU BEYLİĞİNİN KÜLTÜR VE MEDENİYETİ A. Artuklu Beyliğinin Siyasi ve İdari Yapısı Artuklular başlangıçtan itibaren ayrı beylikler halinde meydana çıkmış siyasi teşekküller olup zaman tek bir devlet halinde birleşmemişler. Hatta doğudaki küçük haçlı devletleri ile yaptığı bazı başarılı mücadeleler bir kenara bırakılırsa hiçbir şekilde önemli bir rol oynamamıştır. Hatta bu açıdan onu Zengiler ve Eyyubiler asla kıyaslanamaz. Eski Türk devlet anlayışına esas olan Artuklular Devleti hanedan üyelerinin ortak malı kabul ettiklerinden, merkeziyetçi bir hükümet kurup bir devlet haline gelemediler. Merkezin dışındaki yerlerin büyük bir kısmının idaresini hanedan mensuplarına bırakılmıştır. İ lk safha sülalenin yavaş yavaş kuvvetlenerek Selçuklu Devletinin Melik Şah tan sonra gerilmesi ile orantılı bir surete müstakil bir teşekkül halini almaya başladığı bir devirdir. Selçuklu ailesi etrafındaki Türkmen aşiretlerinden birinin Döğer boyuna mensup bir aşiretin başında bulunan Eksük ve oğlu Artuk ile onun çocukları İ mparatorluğun kuruluşundan sonra yeni fetih olunan Şark sahasında önemli iktalara sahip olmuştu. 26 Haçlılarla mücadele edip kendilerini daha çok cihat mefkuresine adayarak Haçlılarla mücadele ettiler. Yalnız Emir ve Melik unvanlarını kullanarak milli benliklere bağlı kalmışlar. Artuklu hükümdarları adaleti ve refahı özel bir dikkat göstermişler ve Zımmilere karşı daima iyi davranmışlar. Zaman zaman vergileri kaldırıp veya azalttıkları görülüyor. 27 24 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 158-159. 25 Ali Sevim ve Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi Fetih Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1986, s. 212-213. 26 Zeki Atçeken ve Yaşar Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya 2004, s. 166-167 27 Çetin, Türk İslam Devletleri Tarihi, s. 159.
64 Hükümdarların görevi diğer Türk İ slam devletlerinde olduğu gibi her türlü tayin ve azillerde bulunmak, savaşlarda orduya başkomutanlık yaramak ve halkın şikayetlerini dinleyerek ona göre icraatlar yapmaktadır. Ayrıca hükümdar halkın refahını sağlamakla da sorumluydu. Artuklular eski İ slam medeniyeti ve hudutlar sahasında Müslüman ve Hrıstiyan kavimler ile birlikte, yaşadıkalrı halde milli benliklerini muhafazada çok ileri bir kavmi asabiyet göstermiştir. Bu da şehir ve köylerde yerleşmiş Türklerden ziyade daimi büyük bir Türkmen unsuruna dayanmış bulunmaktadır. 28 Artukluların hakimiyet sahaları en fazla İ lgazi ve Belek zamanlarında genişlemiştir. Bunlar sayesinde Güney Halep ve Kuzeyde Harput onların idaresine girmiş Doğu da Hakkari ve Batı da ise Maraş bölgesine kadar uzamışlardır. Artuklular ın adlî, idarî, malî ve askerî teşkilatı, Selçukluların teşkilatından bir çok yönleri birbirlerine benzer durumları vardı. Saray teşkilatının da Selçukluların teşkilatına benzerliği görülmektedir. Askeri teşkilatı ikta sistemi üzerine dayanıyordu. Adli vazifeler kadılar ve naipler görüyordu. Artuklu hükümdarının başının üzerinde sancak taşınıyordu. Hükümdarın tahta çıkışında şenlikler düzenlenmesi ve halkın memnun edilmesi gelenek haline getirilmişti. Saray teşkilatının başında Artuklu hükümdarı yer almakla beraber hükümdarla idareciler ve halk arasında olan haciplerde bulunuyordu. Hacipler hükümdarın güvendiği kişiler arasında seçilirdi, sarayda hükümdarın can güvenliği sorumlu kimseler bulunuyordu. Buna Emir-i Candar denilirdi. Saray teşkilatı içerisinde posta işlerini yürütmekle görevli çavuş adlı memur bulunuyordu. Saray teşkilatı içerisinde yer alan Divan Mütevellisi işleyişi ile ilgili protokol hizmetleri ile görevli olan kişilerdir. Divanın gündemini tespit ederek bu ünitenin ahengli çalışmasını sağlardı. Divan-ı Ecell ve Darü-l Emare denilen hükümet sarayında toplanırdı. Hükümdardan sonra devlet içerisinde askeri ve teknik işler dışında en yetkili ve sorumlu devlet adamı vezirdir. Vezirler genelde ulema sınıfından olmasına rağmen bazen de askeri kökenli olabiliyordu. Vezire Divan Nazırı denilmektedir. Artuklular da Divan-ı Ecell başkanlık eden vezir aynı anlamda kullanılıyordu. Divan-ı İ stifa devletin mali işlerden sorumlu olan müessesedir. Müstevfi adına her vilayette görev yapan memurlar bulunmaktadır. 29 B. İktisadi ve Sosyal Hayat Artuklu ülkesi medeniyetçe çok ileri İ slam ülkeleri arasında Mısır ve Suriye Anadolu, Irak ve Suriye yolları üzerinde bir memleket olduğu için büyük ticaret faaliyetler ortasında bulunuyor, bu durumdan çok faydalanıyorlardı. Hükümdarlar bu imkanlar ile geniş inşa ve imar faaliyetlerine girişerek ticari ve iktisadi gelişmeleri güçlendiriyordu. Bu münasebetle Koç-Hisar şehrin kuruluşu ve yükselişi dikkate şayan bir misal teşkil eder. Kervan yolları üzerinde bir konak yeri ve köy halinde olup, Mardin in iki fersah güneyinde ve ovada bulunan Koç-Hisar çağdaş müelliflere göre zamanla milletler arası bir Pazar haline gelmişti. Burada Suriye, Diyarbekir, Sultan Mesud un memleketlerinden tüccarlar gelip toplanır alışveriş yaparlardı. Burada kısa zamanda hanlar, hamamlar, funduklar, camii ve medrese inşa olmuş. Her memleketten gelen insanlar yerleşmiştir. Bu sebeple Koç-Hisar gelirleri ve vergileri gittikçe yükselmektedir. 30 Artuklu topraklarında Müslümanlarla birlikte çok sayıda Ermeni ve Süryani de 28 Atçeken ve Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 167. 29 Atçeken ve Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 168. 30 Atçeken ve Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 168-169. Muş Alparslan Üniversitesi Tarih Araştırmaları Topluluğu Dergisi
65 yaşıyordu. Bu gayr-ı müslim zümreler devlete isyan etmedikçe sulh ve sükun içinde yaşamış ve her zaman devletin himayesi içinde yaşamışlardır. Büyük şehir ve ticaret merkezlerinde, kendi mahallelerinde oturan Yahudilerde vardı. Müslüman halk daha çok Hanefi ve Şafii mezhebine mensuptu. Bazı köylerde gayr-ı sünni bir mezhep olan Yezidiliğe de rastlanıyordu. Bölgede pek çok medrese ve zaviyenin bulunması ve bunlarda sünni akidenin öğretilmesi başka cereyanların yayılmasını önlüyordu. 31 XII. Asır Coğrafyacısı Meşhur İ dris-i Meyyâfârkin den ihraç edilen dokumaları, keten bezleri, mendil ve şeritlerin meşhur olduğunu söyler. Burada yapılan ipek, tül ve mendiller İ slam memleketlerinde X. asırda çok rağbet görmüş. Bundan dolayı sanayi asırlarca varlığını devam ettirmiştir. Hamdullah Kazvini nin verdiği bilgiye göre bu dönemde Mardin de ağır miktarda vergi öderdi. Bu dönemde hububat, pamuk ve meyve istihsali oldukça boldu. İ bn-i Said Amid in Artukluların idaresinde tüccarları ve oyuncuları meşhur ve onların merkezi olduğu bildirir. Amid halı, kumaş, mefruşat ve çadır bezlerini imal ediyordu. Artuklu ülkesinde zirai ve istisal ve sanayi imalat yanında madencilikte çok ilerlemiş ve yeni madenlerde bulunarak işletilmiştir. Bağdad tan Dicle nehri üzerine muazzam bir köprü inşa ettirmiş ve bunun zincirini Hani den 1500 dinara satın alıp getirmiştir. 32 Hakim oldukları bölgelerde ticaretin gelişmesi için köprü ve kervansaraylar yapımına özen göstermişlerdi. Ticaretin ve tarımın gelişmesi için gerekli tedbirleri alan Artuklular halktan çok aşırı miktarda vergi almamalarıyla ünlenmişlerdi. Ortaçağ İ slam dünyasının önemli kültür merkezi olan Bağdad ve Dımaşk a yakın olmaları Artuklularda oldukça canlı ilim ve kültür hayatı oluşmasını sağlamıştır. 33 C. İmar Faaliyetleri Artuklular memleketlerinin iktisadi ve ticari imkanlarını ve Atabeglerden sonra Haçlıların saldırılarından kurtulduktan sonra çeşitli sosyal ve dini eserler, ilmi ve hayri abideler vücuda getirmek için çalışmalar başlatmıştır. Bu devrin diğer Türk Devlet ve hükümdarları gibi ülkelerin medeni gelişmesi ve halkın ihtiyaçlarını gidermesine çok çalıştılar. Cami, medrese, imaret, zaviye, hastahane, köprü, kervansaray ve kalelerde memleketleri süsleyip mamur ettiler. 34 Artuklu devleti sahip olduğu topraklarda büyük bir imar faaliyetleri başlatmış başta Mardin olmak üzere Koç Hisar, Meyyâfârikin, Nusaybin, Hıns Keyfâ gibi şehirlerde camiiler, medreseler, hastaneler, çarşı ve pazar, kervansaray ve köprüler donatmışlardı. 35 Mardin Artuklularda Artuk Arslan, Koç Hisarda Ulu Camii, Mardin de Hatuniye Medresesi ve Harizm de Şeyh Taceddin Mesut Medresesi inşa ettirmiştir. Muzaferüddin Kara Arslan Muzaffriye Medresesini, II. Necmeddin Gazi seksen odalı Şehidiye Medresesini yaptırmıştır. Artukluların son hükümdarı inşa ettirdikleri Zinciriye Külliyesi Mardin in büyük abidelerindendi. Kalenin ayağında medrese, camii ve türbeden müteşekkil olan bu medeniyet eserinin bugün yalnızca bir tek minaresi kalmıştır. 36 31 Çetin, Türk-İslam Devletleri Tarihi, s.159-160. 32 Atçeken ve Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 169-170. 33 Şehmus Nayır, Artuklularda Sosyo-Ekonomi ve Kültürel Hayat, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2010 s. 279. 34 Atçeken ve Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 170. 35 Çetin, Doğu Anadolu Türk Devletleri, s. 159. 36 Atçeken ve Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 171.
66 D. İlim ve Kültür Faaliyetleri İ lk Artuklu hükümdarı ilim ve kültürle yetişmemiş diğer Türkmen beyleri gibi olup başta devlet işleri ve cihad ile meşgul oluyorlardı. Bununla beraber ilim ve kültürün himayesini hükümdarların vazifeleri sayar ve ihmal etmezlerdi. Artuklu hükümdarlarının bizzat ilim ve kültür sahip olmaları Hüsameddin Timurtaş ile başlar. Timurtaş ilim ve sanat adamlarını koruyordu. Timurtaş ın torunu II. İ l Gazi Mardinli Hristiyan alim Ebi Said b. Halid el Mübarek ile oldukça iyi dost idi. İ l Gazi ona oldukça yüksek mevkiler verir. Bu hükümdarların ilim, edebiyat ve kültürü himayeleri dolayısıyla onların adına baya eserler yazmıştır. Kemaleddin Ebi Salim tarafından telif edilen el- Ikdu l- Ferid li Melik el- Said adlı eser Necmeddin Alp a ithaf olunmuştur. Ebu Ali b. Ebu l- Hasan el- Sufi, Urcüze fi Suver el- Kevakib el- Sabitesini Kara Arslan adına sunmuştur. 37 Kurdukları medreseler himaye ettikleri alimler ve kendileri ithal edilen eserler Artuklu hükümdarının ilmin ilerlemesine çalıştıklarını göstermektedir. Alınan şehirleri yetiştirdikelri ilim adamları ve barındıkları medresede, birer ilim ve kültür merkezi olmuştur. Tarihu-l İ slam ın yazarı büyük İ slam tarihçisi Zehebi, Meyyâfârikin de doğdu. Medrese ve dini ilimlerin yanında tıp, mantık, felsefe, matematik, hendese, astronomi gibi ilimlerde görülmektedir. Bazı kitaplarda ise makineler, pompalar, fıskiye ve su terazileri, musiki aletleri hakkında bilgi vermektedir. 38 E. Sanat Faaliyetleri Artuklu sanatı, XII-XIII. Yüzyılları da Anadolu nun güney doğu bölgesinde gelişerek etkisini uzun süre devam ettiren bir Türk İ slam sanatıdır. Artuklu sanatı Artuklu siyasi tarihi gibi bölgelere ayırarak incelemeye gerek duyulmaz. Çünkü bölgelere göre farklılıklar küçük ayrıntılarda ibarettir. Artuklu cami ve medreseleri, bu yapı tiplerinin erken devir Anadolu Türk sanat açısında önemli yere sahip. Mihrap önünde kubbesi bulunan enine gelişmiş ana mekânlı ve geniş avlulu cami tipi, önce Artuklular da kapalı bir bölge üslubu olarak kalmakta. Fakat Beylikler döneminde tekrar ortaya çıkan Anadolu mimarisi dolayı biçimi etkilediğini göstermiştir. Silvan Ulucami, enine dikdörtgen bir alanı kesme taştan bir yapıdır. Ü ç yönde üçer kemer açıklığı ile yanlara bağlantısı bulunan bu kubbe Büyük Selçuklular ın İ sfahan Cuma Camii ndeki Melikşah ın yaptırdığı kubbenin nadir örneklerindedir. Kızıltepe Ulucamii Artuklu mimarisinin en önemli eserlerindendir. 39 Artuklular sivil mimarisi yanı sıra eğtime verdikleri önem neticesinde kentin farklı yerlerinde birçok medrese inşa etmişler. 40 Musul Zengi atabegi II. Seyfeddin Gâzi (565-576/1170-1180) nin el-cezire ve Nesî bin de18 575 yılında basılan sikkelerinin ön yüzünde Athena büstü görülür19. Sikkeler üzerinde Athena başının en erken örneğini Arkaik devirde M.Ö. 500-494 yılları arasında Milet in yakılması ile sonuçlanan İ onia ayaklanmasında basılan paralar üzerinde görürüz. İ şgali altında bulundukları Pers krallığına 37 Atçeken ve Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, s. 171-172. 38 Çetin, Doğu Anadolu Türk Devletleri. s. 160. 39 Ara Altun, Artuklular (Artuklu Sanatı), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, Cilt 3, s.418. 40 Sultan Çaça, Artuklu Döneminde Medrese, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2013, s. 251. Muş Alparslan Üniversitesi Tarih Araştırmaları Topluluğu Dergisi
67 karşı ayaklanan Batı Anadolu kıyı Ege şehirleri ayaklanmaya katılan orduların masrafını azaltmak için ortak para basarlar. Bu sikkelerin ön yüzünde her şehrin kendi arması, arka yüzde ise ortak bir işaret yer almıştır. Şehirler arasında Athena başını arma olarak basan Priene dir. 41 Artuklular da Kürevi-Konik Kap eserleri bulunmaktadır. Bu tür eserlerin içecek kabı olarak kullanılmış olduğunu ifade eden araştırmalarda mevcuttur. Rayy buluntularından üç kürevi-konik kap üzerinde sıhhatinize içiniz yazısına dayanarak A. Ghouchani C. Adle, bu kapların bira ve fugga kabı olarak kullanıldıklarını ifade etmektedir. R.M. Dzhanpolajan, Dvin de bulduğu iki kürevi konik kap içinde üzüm çekirdeklerine rastladığını belirtmekte ve bunların meşrubat saklamak ve fugga koymak için yapılmış olduklarına belirtmektedir. 42 SONUÇ Oğuz Tükmenlerinin Döğer boyuna mensup Eksükoğlu Artuk Bey in adına izafeten kurulmuştur. Artuklular, Döğer ve Selçuklular kınık sülalesindendir. Bu ikisi Oğuz Türkmenlerinin iki sülalesidir. Hıns Keyfâ, Harput ve Mardin Artukluları olmak üzere üç kol halinde hüküm sürmüş. Hısn Keyfâ Artukluların kolunun kurucusu Muineddin Sökmen idi. Sökmen, Çökermiş in Musul u kuşatma sırasında Musul a hâkim olan Musa ya yardım etmiş. Yardım karşılık bir miktar parayla Hıns Keyfâ kalesini almıştı. Kaleyi alması Sökmen in hâkimiyeti başlamış oldu. Necmeddin İ lgazi Bağdad şahneliğinden azledildikten sonra Mardin geldi. Şehri Hıns Keyâ Artukluları hükümdarı İ brahim in elinde almayı başardı. Böylece İ lgaziyye adı da verilen Mardin Artukluları kuruldu. 1121 de Artukoğullarından Belek in elinde olan Harput daha sonra Artukluların Hıns Keyfâ kolunun eline geçti. Nureddin Muhammedin 1185 te ölmesinden sonra Harput a Muhammedin kardeşi İ mameddin Ebu Bekir hakm oldu. Böylelikle Harput Artukluları kolunu kurdu. Artuklular Devleti hanedan üyelerinin ortak malı kabul ettiklerinden, merkeziyetçi bir hükümet kurup bir devlet haline gelemediler. Artuklu topraklarında Müslümanlarla birlikte çok sayıda Ermeni ve Süryani de yaşıyordu. Bu gayr-ı müslim zümreler devlete isyan etmedikçe sulh ve sükun içinde yaşamış ve her zaman devletin himayesi içinde yaşamışlardır. Artuklu devleti sahip olduğu topraklarda büyük bir imar faaliyetleri başlatmış başta Mardin olmak üzere Koç Hisar, Meyyâfârikin, Nusaybin, Hıns Keyfâ gibi şehirlerde camiiler, medreseler, hastaneler, çarşı ve pazar, kervansaray ve köprüler donatmışlardı. Mardin Artuklularda Artuk Arslan, Koç Hisarda Ulu Camii, Mardin de Hatuniye Medresesi ve Harizm de Şeyh Taceddin Mesut Medresesi inşa ettirmiştir. Muzaferüddin Kara Arslan Muzaffriye Medresesini, II. Necmeddin Gazi seksen odalı Şehidiye Medresesini yaptırmıştır. Artukluların son hükümdarı inşa ettirdikleri Zinciriye Külliyesi Mardin in büyük abidelerindendi. Kalenin ayağında medrese, camii ve türbeden müteşekkil olan bu medeniyet eserinin bugün yalnızca bir tek minaresi kalmıştır. Medrese ve dini ilimlerin yanında tıp, mantık, felsefe, matematik, hendese, astronomi gibi ilimlerde görülmektedir. Bazı kitaplarda ise makineler, pompalar, fıskiye ve su terazileri, musiki aletleri hakkında bilgi vermektedir.artuklu cami ve medreseleri, bu yapı tiplerinin erken devir Anadolu Türk sanat açısında önemli yere sahip. Mihrap önünde kubbesi bulunan enine gelişmiş ana mekânlı ve geniş avlulu cami tipi, önce Artuklular da kapalı bir bölge üslubu olarak kalmakta. Fakat Beylikler döneminde tekrar ortaya çıkan Anadolu mimarisi dolayı biçimi etkilediğini göstermiştir.. Silvan Ulucami, enine dikdörtgen 41 Ramazan Uykur, Musul Zengi Atabeği II. Seyfeddin Gazi nin (565-761/1170-1180) Athena Betimli Sikkeler, Turkish Studies Dergisi, Ankara 2014, Cilt 9/10, s. 1070. 42 Gül Tunçel, Kürevi-Konik Kop Örnekleri, Turkish Studies Dergisi, Ankara 2014, Cilt 9/10, s. 1042.
68 bir alanı kesme taştan bir yapıdır. Ü ç yönde üçer kemer açıklığı ile yanlara bağlantısı bulunan bu kubbe Büyük Selçuklular ın İ sfahan Cuma Camii ndeki Melikşah ın yaptırdığı kubbenin nadir örneklerindedir. Kızıltepe Ulucamii Artuklu mimarisinin en önemli eserlerindendir. Artuklular sivil mimarisi yanı sıra eğtime verdikleri önem neticesinde kentin farklı yerlerinde birçok medrese inşa etmişler. KAYNAKÇA Alptekin, Coşkun, Artuklular, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İ stanbul 1991, Cilt 3, ss. 415-418. Altun, Ara, Artuklu (Artuklular Sanatı), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İ stanbul 1991, Cilt 3, ss. 418-419. Atçeken, Zeki ve Bedirhan, Yaşar, Malazgirt ten Vatana Anadolu Selçuklu ve Beylikler Devleti, Eğitim Kitabevi, Konya 2004. Atçeken, Zeki ve Bedirhan, Yaşar, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya 2004. Burgu, Yavuz Selim, Anadolu Selçukluları Alaeddin Keykubat ve Zamanı, Selenge Yayınları, İ stanbul 2011. Çaça, Sultan, Artuklu Döneminde Medrese, Sakarya Ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2013. Çetin, Osman, Türk-İslam Devletleri Tarihi, Düşünce Kitabevi, İ stanbul 2012. Çetinoğlu, Oğuz, Türklerin Muhteşem Tarihi, Ed. Mustafa Erdem Kafkaslıoğlu, Bilgeoğuz Yayınları, İ stanbul 2014. Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011. Nayır, Şehmuz, Artuklularda Sosyo Ekonomi ve Kültürel Hayat, İ stanbul Ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İ stanbul 2010. Ö ztürk, Mehmet, Oğuz Türkleri, Ledo Yayıncılık, İ stanbul 2007. Sevim, Ali ve Yücel, Yaşar, Türkiye Tarihi Fetih Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989. Muş Alparslan Üniversitesi Tarih Araştırmaları Topluluğu Dergisi
69 Sevim, Ali, Artukluların Soyu ve Artuk Beyin Faaliyetleri, Belleten Dergisi, Ocak 1962, Cilt 101, Sayı 101, ss. 121. Tunçel, Gül, Anadolu Kürevi-Konik Kap Ö rnekleri, Turkihs Studies Dergisi, Ankara 2014, Cilt 9, Sayı 10, ss. 1039-1062. Uygur, Ramazan, Musul Zengi Atabeği II. Seyfeddin Gazi nin (565-761/1170-1180), Athane Betimli Sikkeleri, Turkish Studies Dergisi, Ankara 2014, Cilt 9, Sayı 10, s. 1063-1074.