DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI YEM BEZELYESİ

DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA BAZI YEM BEZELYESİ (Pisum arvense L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE VERİM ÖĞELERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA* A Research On Determınatıon Of Yıeld And Some Yıeld Components Of Forage Pea ( Pisum arvense L.) Cultıvars And Lınes In Diyarbakır Ecologıcal Condotions Mehmet Salih SAYAR Tarla Bitkileri Anabilim Dalı A.Emin ANLARSAL Tarla Bitkileri Anabilim Dalı ÖZET Bu araştırma Güneydoğu Anadolu Bölgesi kıraç arazi koşullarında 18 yem bezelyesi genotipinde verim ve verim unsurlarının saptanması amacıyla ele alınmıştır. Araştırma, 2006 2007 yılı yetiştirme döneminde tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak düzenlenmiştir. Ele alınan hatlarda bazı önemli bitkisel ve tarımsal özellikler saptanmıştır. Araştırmadan elde edilen verilere göre, yeşil ot verimi 884.58 1648.06 kg/da, kuru ot verimi 189.59 332.72 kg/da, tohum verimi 71.66-246.33 kg/da arasında değişim göstermiştir. Kuru ot verimi ile yeşil ot verimi ve bitki boyu arasında çok önemli düzeyde ve olumlu, yine benzer şekilde biyolojik verim ile tohum verimi arasında çok önemli düzeyde ve olumlu ilişki saptanmıştır. Öte yandan 1000 dane ağırlığı ile bitkideki bakla sayısı arasında çok önemli düzeyde ve olumsuz bir ilişki olduğu saptanmıştır. Araştırma sonucuna göre, yem bezelyesinde yeşil ot veya kuru ot elde etmek amacıyla P.51 hattı başta olmak üzere P00.1.4.9.661 hatları ile Gezi ekotipi, tohum elde etmek için de yine P00.1.4.9.661 hattı başta olmak üzere P.104 ve P.101 hatları Diyarbakır koşulları için önerilebilir. Anahtar Kelimeler: Yem bezelyesi, ot verimi, tohum verimi, verim unsurları, korelasyon. ABSTRACT This study was carried out to determine yield and yield components of 18 genotypes of forage pea cultivars/lines under the arid land conditions of Southeastern Anatolia. The experiment was arranged in randomized blocks design with three replications in the cultivation year of 2006-2007. Some significant botanical and agricultural characteristics have been established at the raised lines. 1 *Yüksek Lisans Tezi MSc Thesis 78

According to the data obtained from this study; green herbage yield changed from between 884.58 648 kg/da, dry herbage yield 189.59 332.72 kg/da, seed yield 71.66-246.33 kg/da. There has been highly significant and positive correlations between dry herbage yield and green herbage yield, similarly, there has been correlations between dry herbage yield and plant height, also, there has been significant and positive correlations between biological yield and seed yield. On the other hand, there has been significant but negative correlations between 1000 seed weight and number of pod per plant. According to the research results, the forage pea lines of P.51, P00.1.4.9.661 lines and Gezi ecotip can be recommended for green herbage and dry herbage, however, the lines of P00.1.4.9.661, P104 and P.101 can be used for seed production under Diyarbakır conditions. Key Words: Forage pea (Pisum arvense L.), herbage yield, seed yield, yield components, correlations. Giriş Her türlü yem bitkisinin yetiştirilmesi için uygun bir iklime sahip olan GAP Bölgesinde ne yazık ki bugün yem bitkileri yetiştiriciliği yok denecek kadar az yapılmaktadır. Uzun yıllardan beri bölgede geniş alanları kapsayan çayır meralar ise yegâne yem kaynağı olarak görülmüş ve bölge hayvancılığı bu kaynağa dayandırılmıştır. Bu kaynağın her türlü teknikten uzak bilinçsiz bir şekilde kullanılması sonucunda bölge meraları verimliliklerini kaybederek yetersiz duruma düşmüştür. Gelişmiş ülkelerde tarla tarımı içerisinde yem bitkilerinin payı % 20-40 oranlarında olmasına karşılık, Ülkemizde tarla tarımı içerisinde yem bitkileri yetiştiriciliği % 2.7 iken GAP illerinde bu oran % 0.3 civarındadır. 1997 yılı verilerine göre bölgede kuru ot üretimi 16.148 ton, yeşil ot üretimi de 22.048 ton olup kaba yem ihtiyacını karşılamaktan çok uzaktır. Tek yıllık bir baklagil yem bitkisi olan yem bezelyesi otunun beslenme değeri yüksek ve lezzetlidir. Tanelerinde de protein oranı yüksektir. Kırıldıktan sonra kaba yemlerle karıştırılabilir. Bugün Avrupa da yetiştirilen yem bezelyelerinin hemen tamamı beyaz çiçekli, sarı veya yeşil renkli tohumu olan çeşitlerdir. Tüm Avrupa da bu çeşitlerin tohumları yem sanayinde protein yemi olarak kullanılmaktadır. Uygun dönemde biçilen yem bezelyesi kuru otunda % 20 dolaylarında ham protein bulunmaktadır. Aynı şekilde daneleri de % 20 ile % 30 arasında değişik oranlarda ham protein içermektedir. Bezelye daneleri mükemmel bir protein kaynağıdır. Yem bitkisi olarak hem yeşil ve kuru otundan hem de danelerinden yararlandığımız yem bezelyesi aynı zamanda mera bitkisi ve yeşil gübre bitkisi olarak da kullanılır (Özkaynak 1980, Açıkgöz 2001) Yukarıda belirtilen nedenlerle Diyarbakır ekolojik koşullarında ot veya tane üretimi amacıyla yetiştirilebilecek çeşitlerin saptanması önem göstermektedir. Bu araştırma, 13 hat, 3 çeşit ve 2 ekotip olmak üzere toplam 18 yem bezelyesi 79

genotipinin ot ve tane verimini incelemek ve Diyarbakır koşullarında yem bezelyesini alternatif yem kaynağı olarak yetiştirebilmek amacıyla yürütülmüştür. Materyal ve Metot Materyal Bu araştırma; Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü araştırma alanında 2006-2007 yetiştirme sezonunda kışlık olarak ekilmiş ve yağışa dayalı koşullarda yürütülmüştür. Bu çalışmada, Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü araştırma alanında daha önce yapılan seleksiyon çalışmalarında ümitli görülen ICARDA kökenli 3 hat (88P00-1-4-9-661, 88P038-4-3-683, Spring pea 3-638) hatları ile Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesinden sağlanan; 0 X B 3, Sarı- Yuvarlak 3, P X K 1, J x P 5, P57B, P57K, P51, P98, P101, P104 hatlar ve çeşit; olarak Atos, Princess, Odin ile Ekotipler; Dobruca kırmızısı, Gezi olmak üzere, toplam 18 genotip materyal olarak kullanılmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü yılda özellikle Aralık ve Ocak aylarındaki ortalama sıcaklık değerleri (0.7 ve -5.4) uzun yıllar ortalama sıcaklık değerlerine (4.2 ve 1.8) oranla çok daha düşük olmasına karşın, diğer aylarda uzun yıllar ortalamasıyla benzerlik göstermiştir. Denemenin yürütüldüğü yılda genellikle nispi nem değerleri ve yıllık toplam yağış miktarı ise uzun yıllar ortalamasına göre daha yüksek olmuştur. Denemenin kurulduğu alanda toprak yapısı killi-tınlı olup hafif alkali karakterdedir. Metot Deneme, tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Ekimde Parsel Alanı; her bir sıra 12 metre uzunluğunda olan 6 sıradan oluşmuştur. Ekimler 20 cm sıra aralığı ile yapılmıştır. Her bir parsel büyüklüğü 6 X 12 X 0,2 =14.4 m 2 olarak düzenlenmiştir. Hasatta parselin alt ve üst kısmından birer metre, yanlardan ise birer sıra kenar tesiri olarak atılmıştır. Böylece toplam parsel hasat alanı 4 sıra X 10m X 0,2m = 8 m 2 olmuştur. Deneme parselinin tam yarısı bakla bağlama başlangıcı döneminde ot verimi ile ilgili gözlemleri almak için biçilmiş kalan yarısı ise fizyolojik olum döneminde biyolojik verim ve tohum ile ilgili gözlemleri almak için hasat edilmiştir. Denemede ekimden hemen önce 3.5 kg /da N, 9.5 kg/da P2O5 gelecek şekilde (18:46 DAP) gübre uygulanmıştır Ekimde 100 tohum/m 2 ekim normu kullanılmıştır. Her çeşit ve hat için dekara atılacak tohumluk miktarı o çeşit veya hattın 1000 tane ağırlıkları dikkate alınarak belirlenmiştir. Buna göre araştırmada 1000 tane ağırlığına bağlı olarak dekara 9.3 kg ile 23.4 kg tohum kullanılmıştır. Ekim, 16 Kasım 2007 tarihinde tavlı toprağa parsel mibzeri ile yapılmıştır. Değerlendirmeler Jump istatistik paket programı kullanılarak tesadüf blokları deneme desenine göre yapılmıştır. Etkili farklılıkları görmek için F testi kullanılmıştır. Ortalama değerler arasındaki karşılaştırmalar EGF (% 5) testine göre yapılmıştır. Ayrıca özellikler arası ilişkileri ortaya koymak amacıyla basit korelasyon katsayıları (r) saptanmıştır. 80

Araştırma Bulguları ve Tartışma Çiçeklenmeye kadar geçen süre bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur (çizelge 2). Çiçekleme süresi 159.66 gün ile 175.33 gün arasında değişmiştir. En uzun çiçeklenmeye kadar geçen süre Dobruca Kırmızısı ekotipinde, en kısa çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı 0 X B 3 hattı hattından elde edilmiştir. Bu araştırmada elde edilen çiçeklenme süresine ilişkin değerler, Sümerli ve Ark. (2002) tarafından belirtilen Diyarbakır koşullarında 3 yılık çalışmalarının ortalama değeri olan 126.00-132.44 gün sayısından daha yüksektir. Bunun nedeni araştırmanın yürütüldüğü yetiştirme döneminde, özellikle kış aylarının çok soğuk geçmesi nedeniyle oluşan soğuk zararı yanında ilkbahar aylarının daha yağışlı ve serin geçmesinden ve araştırmamızın ekim tarihinin daha erken olmasından kaynaklanmış olabilir. Araştırmada geç çiçeklenmeye gelen çeşit/hatların aynı zamanda geç olgunlaştıkları saptanmıştır. (Çizelge 4) Olgunlaşma gün sayısı bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında %1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur (Çizelge 1). Araştırmada yem bezelyesi hatları arasında olgunlaşma gün sayısı 195.66 ile 209.00 gün arasında değişiklik göstermiştir. En uzun olgunlaşma gün sayısı P.51 hattından elde edilmiş, en kısa olgunlaşma gün sayısı Sarı-Yuvarlak 3 hattından elde edilmiştir. Bu araştırmada elde edilen olgunlaşma gün süresine ilişkin değerler, Sümerli ve Ark. (2002) yılında Diyarbakır koşullarında 3 yılık çalışmalarının ortalama değeri olan 166.33 170.11 gün sayısında daha yüksektir. Bu araştırmada olgunlaşma gün sayısı fazla olan yem bezelyesi çeşit/hatların çiçeklenme gün sayılarının da yüksek olduğu, ve iki özellik arasında çok önemli düzeyde ve olumlu ilişki saptanmıştır. (Çizelge 4) Bitki boyu bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. En uzun bitki boyu 79,61 cm ile P.101 hattından elde edilmiş, en düşük bitki boyu ise 39,81 cm ile ODİN çeşidinde elde edilmiştir. Bu araştırmada elde edilen bitki boyuna ilişkin değerler, Başbağ ve Ark (2001), Açıkgöz ve ark. (2001), Sümerli ve Ark. (2002), Guy (2002) yem bezelyesinde bitki boyunu sırasıyla 65,52 cm, 30-189 cm, 43,33-70,33 cm, 60-75 cm olarak bulmuşlardır. Bitki boyuna ilişkin bulgularımız araştırmacıların elde ettikleri bulgularla paralellik göstermektedir. Ana sap kalınlığı bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Araştırmada, yem bezelyesi hatları arasında ana sap kalınlığı 2.08 ile 3.47 mm arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek ana sap kalınlığı 0 X B 3 hattından elde edilmiş, en düşük ana sap kalınlığı ise GEZİ ekotipinde elde edilmiştir. Yeşil ot verimi bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Çizelge 2 de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında yeşil ot verimi 884.58 ile 1648.06 kg/da arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek yeşil ot verimi P.51 hattından elde edilirken, en düşük yeşil ot verimi ise ODİN çeşidinde elde edilmiştir. Tosun (1974) ve Açıkgöz (1991), kıraç koşullarda yem bezelyesinden ortalama 1 ton/da yeşil ot verimi alındığını, sulanabilen yerlerde veya kıyı bölgelerimizde bu verimin 2-4 ton/da a 81

kadar çıktığını belirtmişlerdir. Düşünceli ve Şakar (1993) ın 24 yem bezelyesi hatları ile Diyarbakır koşullarında yaptıkları çalışmada buldukları 347-2128 kg/da ve Çeçen ve ark. (2005) Antalya koşullarında elde ettikleri 1219.00 kg/da ortalama yeşil ot verimleri bizim bulgularımızla uyum göstermektedir. Araştırmada yeşil ot verimi daha yüksek olan yem bezelyesi çeşit/hatların özellikle başta kuru ot verimleri olmak üzere, tohum ve biyolojik verimlerinin daha yüksek olduğu, bitki boyu yüksekliklerinin ve bitkideki bakla sayılarının daha fazla olduğu ve daha geç olgunlaştıkları, öte yandan, 1000 tane ağırlıklarının daha düşük bitki sap kalınlıklarının ise daha ince olduğu saptanmıştır ( Çizelge 4). Kuru ot verimi bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Çizelge 3 te görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında kuru ot verimi 189.59 ile 332.72 kg/da arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek kuru ot verimi P.51 hattından elde edilmiş, en düşük kuru ot verimi ise Odin çeşidinde elde edilmiştir. Ayrıca istatistiki olarak kuru ot verimi açısından en verimli genotip olan P.51 hattı ile Gezi çeşidi arasında fark bulunmamıştır. Anılan genotipin, en düşük kuru ot verimine sahip Odin çeşidinden daha erken çiçeklenmesi dikkati çekmektedir. Altın (1991), Çakmakçı ve Çeçen (1996), Açıkgöz ve ark. (2001) yem bezelyesinde kuru ot veriminin sırasıyla 250-750 kg/da, 158-296 kg/da ve 236-901 kg/da olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcıların elde ettiği kuru ot verimine ait değerler bu çalışmada elde edilen kuru ot verimi değerleri ile uyum göstermektedir. Araştırmada kuru ot verimi daha yüksek olan yem bezelyesi çeşit/hatların özellikle başta yeşil ot verimleri olmak üzere, tohum ve biyolojik verimlerinin daha yüksek olduğu, bitki boyu yüksekliklerinin ve bitkideki bakla sayılarının daha fazla olduğu, öte yandan, 1000 tane ağırlıklarının daha düşük, bitki sap kalınlıklarının ise daha ince olduğu saptanmıştır (Çizelge 4). Bitkide bakla sayısı bakımından; incelenen çeşit, hatlar ve tekerrürler arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Çizelge 2 de de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında ortalama bitkide bakla sayısı 5.63 bakla/bitki ile 9.00 bakla/bitki arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek bitkide bakla sayısı P.104 hattından elde edilmiş, en düşük bitkide bakla sayısı ise Dobruca Kırmızısı ekotipinde elde edilmiştir. Bu araştırmada elde edilen bulgular, Açıkgöz ve ark. (2001), Timurağaoğlu ve Altınok (2004), tarafından yapılan çalışmalarda belirtilen, 2-18 adet/bitki ve 5-13 adet/bitki, bakla sayısı değerleri ile benzerlik göstermektedir. Baklada tane sayısına bakımından; incelenen tekerrürler (bloklar) arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Çizelge 3 te de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında ortalama baklada tane sayısı 4.15 tane/bakla ile 5.12 tane/bakla arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek baklada tane sayısı Gezi ekotipinde elde edilmiş, en düşük baklada tane sayısı ise 88.POO.38.4.3.683 hattında elde edilmiştir. Biyolojik verim bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Çizelge 3 te de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında biyolojik verim 240.00 ile 540.41 kg/da arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek biyolojik verim P00.1.4.9.661 hattından elde 82

edilmiş, en düşük biyolojik verim ise P038.4.3.683 hattında elde edilmiştir. Timurağaoğlu ve Altınok (2004), Sümerli ve ark. (2002) yem bezelyesinde yaptıkları çalışmalarda biyolojik verimi sırasıyla 399-587 kg/da, 323-502 kg/da olarak bulmuşlardır. Biyolojik verime ilişkin elde ettiğimiz veriler, araştırıcıların elde ettikleri verilerle uyum göstermektedir. Araştırmada biyolojik verimi yüksek olan çeşit/hatların özellikle başta tohum verimi olmak üzere, yeşil ot verimi ve kuru ot verimlerinin de yüksek olduğu ve daha yüksek bitki boyuna sahip oldukları saptanmıştır (Çizelge 4). Çizelge 1 Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının % 50 Çiçeklenme Gün Sayısı, Olgunlaşma Gün Sayısı, Bitki Boyu ve Ana Sap Kalınlıkları Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar* Çeşit/ Hat No Çeşit / Hat Adı % 50 Çiçekl. Gün Sayısı Olgunlaşma Gün Sayısı Bitki Boyu (cm) Ana Sap Kalınlığı (mm) 1 P00.1.4.9.661 163.66 fg 201.66 e 72.49 ab 2.68 cdef 2 P038.4.3.683 164.00 fg 202.66 d 60.71 cd 2.72 bcdef 3 Spring pea 3.638 163.33 g 197.33 gh 58.55 cde 2.93 abcde 4 0 X B 3 159.66 h 195.66 ı 48.47 fg 3.47 a 5 Sarı-Yuvarlak 3 160.33 h 195.66 ı 52.97 def 2.64 cdef 6 P X K 1 160.66 h 196.66 h 51.18 efg 3.43 a 7 J x P 5 165.33 def 199.33 f 39.91 h 3.28 abc 8 P.57B 166.00 cde 205.33 c 69.53 b 2.69 cdf 9 P.57K 168.66 b 206.66 b 70.39 b 2.47 def 10 P.51 164.33 efg 209.00 a 70.25 b 2.33 ef 11 P.98 168.00 b 201.66 e 75.11 ab 2.46 def 12 P.101 167.00 bcd 202.66 d 79.61 a 2.75 bcde 13 P104 166.00 cde 198.66 g 73.18 ab 2.81 abcde 14 ATOS 167.00 bcd 197.33 gh 40.23 h 3.37 ab 15 PRİNCESS 164.33 efg 201.33 f 44.88 gf 3.09 abcd 16 ODİN 167.66 bc 202.00 de 39.81 h 2.84 abcde 17 DOB. KIRMIZISI 175.33 a 207.33 b 61.28 c 3.01 abcd 18 GEZİ 164.00 fg 197.66 gh 70.29 b 2.08 f Ortalama 165.29 201.00 59.93 2.83 EGF (%5) 1.76 0.868 8.049 0.671 DK (%) 9.51 2.53 8.09 14.24 * Aynı harfle gösterilen ortalamalar EGF testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. Tohum verimi bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Çizelge 3 te de görüldüğü gibi yem bezelyesi çeşit/hatları arasında tohum verimi 71.66 ile 246.33 kg/da arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek tohum verimi P00.1.4.9.661 hattından elde edilmiş, en düşük tohum verimi ise P038.4.3.683 hattında elde edilmiştir. Tosun 83

(1974), Gençkan (1983), Alan (1984), Baltacıöz (1992), Açıkgöz ve ark. (2001), Sürmeli ve ark. (2002), Timurağaoğlu ve Altınok (2004), yem bezelyesinde yaptıkları çalışmalarda tohum verimini sırasıyla 150-250 kg/da, 150-250 kg/da, 150-200 kg/da, 288-341 kg/da, 150-200 kg/da, 115-191 kg/da ve 130-217 olduğunu bildirmişlerdir. Bu sonuçlar, tohum verimine ilişkin elde ettiğimiz verilerle uyum göstermektedir. Araştırmada tohum verimi yüksek olan çeşit/hatların özellikle başta biyolojik verim olmak üzere, yeşil ot verimi ve kuru ot verimlerinin de yüksek olduğu ve daha yüksek boylu oldukları saptanmıştır (Çizelge 4). Araştırmada bulduğumuz tohum verimi yüksek olan çeşit/hatların biyolojik verimi ve bitki boyu ile olan olumlu ve önemli ilişkisi, Ceyhan ve Mülayim (2003), Gül ve ark. (2005), yem bezelyesi ile çalışmalarındaki bulgularla uyum göstermektedir. Çizelge 2 Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Yeşil Ot Verimi (kg/da), Kuru Ot Verimi, Bitkide Bakla Sayısı (adet/bitki) ve Baklada Tane Sayılarına (adet/bakla) İlişkin Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar* Çeşit/ Hat No Çeşit / Hat Adı Yeşil Ot Verimi (kg/da) Kuru ot Verimi (kg/da) Bitkide Bakla Sayısı (adet/bitki) Baklada Tane Sayısı (adet/bakla) 1 P00.1.4.9.661 1460.13 ab 312.67 ab 8.26 ab 4.62 abcd 2 P038.4.3.683 1042.12 gh 227.13 gh 7.83abc 4.15 d 3 Spring pea 3.638 1069.01 fgh 252.69 efg 6.96 bcd 4.51 abcd 4 0 X B 3 1134.34 egf 283.01 bcd 6.23 cde 4.47 abcd 5 Sarı-Yuvarlak 3 1335.27 bcd 308.86 abc 6.1 de 4.73 abcd 6 P X K 1 1145.07 def 264.32 def 8.63 a 4.41 bcd 7 J x P 5 1280.33 bcd 269.76 cde 6.26 cde 4.37 bcd 8 P.57B 1257.49 cdef 264.42def 8.43 ab 4.85 abc 9 P.57K 1310.24 bcd 269.13 cde 7.56 abc 4.39 bcd 10 P.51 1648.06 a 332.72 a 7.76 abc 4.20 cd 11 P.98 1291.94 bcd 299.51 abc 8.23 ab 4.43 bcd 12 P.101 1268.94 bcd 302.24 abc 6.10 de 4.36 bcd 13 P104 1282.50 bcd 302.29 abc 9.00 a 4.48 abcd 14 ATOS 985.96 gh 245.86 efg 5.87 e 4.85 abc 15 PRİNCESS 1022.01 gh 231.75 fg 6.50 cde 4.80 abcd 16 ODİN 884.58 h 189.59 h 6.93 bcd 4.98 ab 17 DOBRUC KIRMIZISI 1157.13 def 235.78 fg 5.63 e 4.47 abcd 18 GEZİ 1353.56 bcd 330.35 a 8.86 a 5.12 a Ortalama 1218.26 273.45 7.28 4.56 EGF (%5) 195.50 39.82 1.646 0.648 DK (%) 9.67 8.77 13.61 8.67 * Aynı harfle gösterilen ortalamalar EGF testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. 84

Çizelge 3 Yem Bezelyesi Çeşit ve Hatlarının Biyolojik Verim (kg/da), Tohum Verimi (kg/da), 1000 tane ağırlığı (g) ve Hasat İndeksi (%) Ortalama Değerleri ve Oluşan Gruplar* Çeşit / Hat No Çeşit / Hat Adı Biyolojik Verim (kg/da) Tohum Verimi (kg/da) 1000 Tane Ağırlı. (g) Hasat İndeksi (%) 1 P00.1.4.9.661 540.41 a 246.33 a 167.00 cd 45.62 ab 2 P038.4.3.683 204.00 ı 71.66 ı 140.33 e 34.97 fg 3 Spring pea 3.638 275.83 ghı 109.66 ghı 139.83 e 39.83 bcde 4 0 X B 3 265.66 hı 96.66 hıj 170.33 cd 36.27 defg 5 Sarı-Yuvarlak 3 402.91 cde 168.66 bcd 176.91 c 41.40 bcde 6 P X K 1 333.08 efg 170.66 bcd 158.33 d 51.53 a 7 J x P 5 337.00 efg 144.33 cde 178.41 c 42.52 bc 8 P.57B 315.41 fgh 117.00 ghı 127.33 f 37.65 cdef 9 P.57K 421.75 bcd 164.66 bcd 133.25 ef 38.78 cdef 10 P.51 482.08 ab 180.66 bc 132.91 ef 37.31 cdef 11 P.98 459.66 bc 171,66 bcd 144.83 e 37.37 cdef 12 P.101 491.00 ab 185.33 b 170.25 cd 37.81 cdef 13 P104 458.66 bc 195.00 b 140.33 e 42.41 bcd 14 ATOS 296.33 fgh 127.00 fgh 234.16 a 42.69 bc 15 PRİNCESS 351.00 def 132.66 def 193.08 b 37.90 cdef 16 ODİN 276.00 ghı 105.66 ghı 177.08 c 38.02 cdef 17 DOB. KIRMIZISI 357.91 def 129.00 efg 175.66 cd 35.88 efg 18 GEZİ 279.16 ghı 86.33 ıj 93.50 g 30.79 g Ortalama 363.76 144,61 158.53 39.38 EGF (%5) 76.74 40.31 12.37 6.21 DK (%) 12.71 16.80 4.70 9.51 * Aynı harfle gösterilen ortalamalar EGF testine göre (0.05) istatistiki olarak farksızdır. 1000 tane ağırlığı bakımından; incelenen çeşit, hatlar ve bloklar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Çizelge 3 te de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında 1000 tane ağırlığı 93.50-234.16 g arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek 1000 tane ağırlığı Atos çeşidinden elde edilmiş, en düşük 1000 tane ağırlığı ise Gezi ekotipinde elde edilmiştir. Hasat indeksi bakımından; incelenen çeşit ve hatlar arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Çizelge 3 te de görüldüğü gibi yem bezelyesi hatları arasında hasat indeksi % 30.79-51.53 arasında değişiklik göstermiştir. 85

Çizelge 4 Yem Bezelyesi Çeşit/Hatlarında İncelenen Özellikler Arasındaki İlişkiler. ÇİÇEKLEN. GÜN SAYISI OLGUNLAŞ GÜN SAYISI BİTKİ BOYU ANA SAP KALINLIĞI YEŞİL OT KURU OT BİTKİDE BAKLA SAYISI BAKLADA TANE SAYISI 1000 TANE AĞI TOHUM BİYOLOJİK VERİM OLGUNLAŞM GÜN SAY. 0,630** - BİTKİ BOYU 0,194 0,400** - ANA SAP KALINLIĞI YEŞİL OT KURU OT BİTKİDE BAKLA S. BAKLADA TANE S. 1000 TANE AĞIRLIĞI TOHUM BİYOLOJİK VERİM HASAT İNDEKSİ -0,110-0,340* 0,540** - -0,070 0,287* 0,591** -0,420** - -0,250-0,050 0,556** -0,410** 0,867** - -0,120 0,064 0,423** -0,440** 0,345* 0,367** - -0,020-0,170-0,160-0,090-0,020 0,006 0,123-0,079-0,220-0,630** 0,570** -0,410** -0,370** -0,560** 0,086 - -0,010 0,127 0,389** -0,040 0,504** 0,432** 0,138-0,150 0,075-0,1230 0,296* 0,559** -0,190 0,620** 0,532** 0,090-0,130-0,030 0,920** - -0,240-0,260* -0,200 0,340* -0,050-0,050 0,106-0,160 0,281* 0,599** 0,253 * % 5 seviyesinde önemli ** % 1 seviyesinde önemli Sonuç ve Öneriler Güneydoğu Anadolu Bölgesine uygun yem bezelyesi çeşit/hatlarının verim ve verim unsurlarının belirlenmesi amacıyla ele alınan bu araştırma 2006-2007 yılı yetiştirme döneminde 18 yem bezelyesi genotipi ile kıraç arazi koşullarında tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak bir yıl süreyle yürütülmüştür. Ele alınan hat ve çeşitler arasında hemen hemen bütün özellikler açısında istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli farklılıklar saptanmıştır. Araştırmadan elde edilen verilere göre, %50 çiçeklenme gün sayısı 159-175.33 gün arasında, olgunlaşma gün sayısı 195.66 209.00 gün, bitki boyu 39.81-79.61 cm, ana sap kalınlığı 2.08 3.47 mm, yeşil ot verimi 884.58 1648 kg/da, kuru ot verimi 189.59 332.72 kg/da, bitkide bakla sayısı 5.6 9.00 (bakla /bitki), baklada dane sayısı 4.15 5.12 (dane / bakla), tohum verimi 71.66-246.33 kg/da, biyolojik verim 204.00-540.416 kg/da, bin dane ağırlığı 93.50 234.16 g, hasat indeksi % 30.79 51.53 arasında değişim göstermiştir. Bu araştırmada yeşil ve kuru ot verimi bakımından en fazla verim sırasıyla P.51, P00-1-4-9-661 hatları ile Gezi ekotipinde elde edilmiştir. Tohum verimi ise en fazla sırasıyla P00-1-4-9-661, P104, P.101 hatlarından elde edilmiştir. 86

İncelenen özellikler göre, kuru ot verimi ile yeşil ot verimi ve bitki boyu (r = 0.591) arasında 0.01 düzeyde önemli ve olumlu, yine benzer şekilde biyolojik verim ile tohum verimi (r = 0.920) arasında 0.01 düzeyde önemli ve olumlu ilişki saptanmıştır. Öte yandan 1000 dane ağırlığı ile bitkideki bakla sayısı (r = -0.560) arasında 0.01 düzeyinde önemli ve olumsuz bir ilişki olduğu tespit saptanmıştır Araştırma sonucuna göre, Diyarbakır ekolojik koşullarında yem bezelyesinde kaba yem üretimi amacıyla P.51 hattı başta olmak üzere, P00-1-4-9- 661 hattı ile Gezi ekotipi, tohum üretimi amacıyla ise P00-1-4-9-661 hattı başta olmak üzere, P.104 ve P.101 hatları ümitli görülmüştür. Özellikle P00-1-4-9-661 hattı, hem yeşil ve kuru ot verimi hem de biyolojik ve tohum veriminin yüksek olması nedeniyle Diyarbakır koşulları için önerilebilir. Bu araştırmada kullanılan genotiplerin bölgeye tam olarak adaptasyonunun belirlenmesi için bu tür araştırmaların ileriki yıllarda da sürdürülmesi gerekmektedir. Kaynaklar AÇIKGÖZ, E. 2001. Yem Bitkileri. Yenilenmiş 3. Baskı. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü. Uludağ Üniversitesi Vakfı Yayın No: 182.Bursa. 584 s. AÇIKGÖZ, E., UZUN, A., BİLGİLİ, U., SİNCİK, M. 2001. Bezelye (Pisum sativum L.) Çeşitleri Arasında Yapılan Melezlemelerle Geliştirilen Hatların Verim ve Bazı Kalite Özellikleri. Türkiye 4. Tarla Bitkileri Kongresi, Tekirdağ. 73-77 s. ALAN, M. N. 1984. Bezelye El Kitabı. Ege Böl. Zir. Arş. Enst. Yay. No:37 ANLARSAL, A.E., YÜCEL, C.,ÖZVEREN, D. 2001. Çukurova koşullarında bazı bezelye (Pisum sativum ssp. sativum L. ve Pisum sativum ssp. arvense L.) hatlarının uyumu ve verimlerinin saptanması üzerinde bir araştırma. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fak. Dergisi 16 (3):11-20. ANONYMOUS, 1991 ve 1994 Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Gelişme Raporları. Diyarbakır. BALTACIÖZ, T. 1992. Beş Farklı Yem Bezelyesi Çeşidinde Tohum Verimi Ve Diğer Özellikler Üzerine Araştırmalar. Ege Üniversitesi Fen Bil. Ens. Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Bornova, İzmir. BAŞBAĞ, M., SARUHAN, V., GÜL, İ., 2001. Diyarbakır Koşullarında Bazı Tek Yıllık Yem bitkilerinin Adaptasyonu Üzerine Bir Araştırma. Türkiye 4 Tarla Bitkileri Kongresi 17-21 Eylül 2001, 169-173, Tekirdağ. BİLGİLİ, U. 1997. Değişik Yaprak Özelliklerine Sahip Yakın İzogenik Yem Bezelyesi Hatlarının Önemli Morfolojik ve Tarımsal Özellikleri Üzerinde Araştırmalar. Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Bursa. CEYHAN, E., MÜLAYİM, M., 2003. Bezelyede F1 ve F2 Generasyonlarında Tane Verimi ve Bazı Tarımsal Özellikler Arasındaki İlişkiler, S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi Konya. 17(31):(2003) 68-73. 87

ÇAKMAKÇI, S. VE ÇEÇEN, S. 1996. Antalya Ilinde Bazı Tek Yıllık Baklagil Yem Bitkilerinin Ekim Nöbetine Girebilme Olanakları Üzerine Bir Araştırma Tr. J. of Agriculture and Forestry 23 (1999) 119-123 TÜBITAK ÇEÇEN, S. M. ÖTEN VE C. ERDURMUŞ, 2005. Batı Akdeniz sahil kuşağında bazı tek yıllık baklagil yem bitkilerinin ikinci ürün olarak değerlendirilmesi. Akdeniz Üni. Z. F. Dergisi, 18(3):331-336. ÇİL A.N, 2007. Harran ovası koşullarında bazı bezelye (Pisums sativum L.) hatlarının ot ve tane verimlerinin saptanması. Türkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi Erzurum (25-29 haziran 2007) Çayır Mera ve Yem Bitkileri Gurubu 17 nolu sunulu yayın. yedincitabkongresi.org/cayirmera.php DÜŞÜNCELİ, F. VE ŞAKAR, D. 1993. Ülkesel Çayır-Mer a ve Yem Bitkileri Araştırma Projesi, Yem Bezelyesi Islah Projesi 1992-1993 Gelişme Raporu. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Tarımsal Araştırma Genel Md., Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enst. Md., Diyarbakır. GENÇKAN, M. S. 1983. Yem Bitkileri Tarımı. E. Ü. Ziraat Fakültesi Yay. No: 467, 230-235 s. GUY, S. 2002. 2001 Evaluation of Wheat and Pea Varieties Under Direct and Conventional Seeding in Washington, Idaho Oregon. Steep III Progress Report. Pacific Northwest Conservation Tillage System Information Source. USA. GÜL, İ., VE ARK. 2005. Heritability and Correlation Studies in Pea (Pisum arvense L.) Lines, Asian Journal of Plant Sciences 4(2): 154-158,2005. ÖZKAYNAK, İ. 1980. Yem Bezelyesi (Pisum arvense L.) yerel çeşitleri üzerinde seleksiyon ıslahı çalışmaları. Ankara Üniv. Ziraat Fakültesi Yembitkileri, Çayır ve Mer a Kürsüsü. Ankara. SÜMERLİ, M. GÜL, İ. VE YILMAZ, Y. 2002. Diyarbakır Ekolojik Şartlarında Yembezelyesi Hatlarının Verim ve Verim Öğelerinin Belirlenmesi. Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enst. Md. Gelişme Raporları (Yayınlanmamış). Diyarbakır. TİMURAĞAOĞLU K. ALTINOK, S.2004. Ankara Koşullarında Yem Bezelyesi Hatlarında Yem ve Tane Verimleri. Tarım Bilimleri Dergisi. Ankara. 10 (4) 457-461 88