İSKENDERUN KÖRFEZİ'NDE DAĞILIM GÖSTEREN LESEPSİYEN BALIK TÜRLERİNİN AVDAKİ BULUNURLUĞU ve TROL TORBA SEÇİCİLİĞİNİN BELİRLENMESİ Distributed In Iskenderun bay Lessepsian Fish Species Determination of the Availability In Catch and Trawl Cod Selectivity Muzaffer PERKER Su Ürünleri Avlama ve İşleme Anabilim Dalı Caner Enver ÖZYURT Su Ürünleri Avlama ve İşleme Anabilim Dalı ÖZET Eylül 2013'de İskenderun Körfezi'nde gerçekleştirilen bu çalışmada, lesepsiyen türlerin avdaki bulunurlukları ve trol torba seçicilikleri incelenmiştir. Operasyonlar üç farklı derinlik konturunda (0-20m, 20-40m ve 40-60m) yapılmıştır. Saha çalışmalarında toplam olarak 56 kemikli balık, 6 kıkırdaklı balık, 11 kabuklu, 2 bivalvia, 2 ekinodermat, 2 gastropod, 1kafadan bacaklı ve 1 adet yumuşakça türlerine rastlanmıştır. Elde edilen sonuçlar; yakalanan kemikli balıkların biyokütlesinin %55'inin lesepsiyen türlerden oluştuğunu göstermiştir. Seçicilik eğrisi sadece S.undosquamis, N. randalli ve E. klunzingeri türleri için çizilebilmiştir. Elde edilen sonuçlar bu üç tür için; seçicilik faktörünü sırasıyla 10.08, 4.24 ve 3.01 olduğunu göstermiştir. Ayrıca %L50 değeri aynı sırayla; 22.18cm, 9.33cm ve 6.62cm olarak tespit edilmiştir. Buna ek olarak U.pori ve U. moluccensis gibi ekonomik lesepsiyen türlerin özellikle büyük boylu bireylerinin oranının son derece düşük olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Lesepsiyen, Seçicilik, Trol, İskenderun Körfezi ABSTRACT Conducted in September 2013 in the Gulf of Iskenderun in this study, lessepsian species availability of the catch and trawl codend selectivity were investigated. Operations at three different depth contours (0-20m, 20-40m and 40-60m) were made. From field studies a total of 56 Osteichthyes, 6 Chondrichthyes, 11 Crustacea, 2 Bivalvia, 2 Echinodermata, 2 gastropods, 1 Cephalopo and 1 Gastropoda species were found. The obtained results; caught 55% of Osteichthyes biomass showed lessepsian of species. Selectivity curve only S.undosquamis, N. Randalli and E. klunzingeri could be drawn for the species. The obtained results for these three species, the selectivity factor, respectively 8.10, 4.24 and 3.01 showed. Also in the same order L50% value; was determined to be 22.18cm, 9.33cm and 6.62cm. And in addition to this U.pori, U.moluccensis economic lessepsian species as the proportion of individuals of particularly great height has been found to be extremely low. Key Words: Lessepsian, Selectivity, Trawl, İskenderun Bay * Aynı başlıklı Yüksek Lisans tezinden üretilmiştir. - 75 -
Giriş Balıkçılıkta seçim süreci (av süreci) stokun sömürülebilir kısmının yakalanma olasılığını değiştiren her türlü işlem olarak tanımlanabilir. Bu genel tanımlama, av sürecinin değişik aşamaları boyunca hem türler arası hem de tür içi seçimin göz önüne alınmasına olanak sağlamaktadır. Bu durum genel olarak, seçimin sürecinin türler arası (tür seçiciliği) ve tür içi seçim (boy seçiciliği) olmak üzere iki ayrı süreçten oluştuğunu göstermektedir. Genel olarak av süreci (dolayısıyla seçim süreci) üç farklı aşamada değerlendirilebilir; - Bir ya da farklı türlere ait bireylerin av aracı ile aynı zamanda aynı alanda bulunma olasılığı, - Av aracı ile aynı zamanda aynı alanda bulunan bir ya da farklı türlerin bireylerinin, av aracı ile karşılaşma olasılığı, Av aracı ile karşılaşan bir ya da farklı türlere ait bireylerin av aracı tarafından alıkonma olasılığı. Av sürecinin (dolayısıyla seçim sürecinin) ilk iki aşaması balıkların dağılış ve davranış özelliklerine bağlı iken, üçüncü aşamada ana rolü av aracının özellikleri oynamaktadır. Buna ek olarak, türler arası seçimde (tür seçiciliğinde) balığın davranışları, tür içi seçimde (boy seçiciliği) bireylerin yaş, boy ve vücut çevresi gibi karakterleri etkili olmaktadır. İşte tüm bu seçim sürecinin ölçülmesi ya da sayısal olarak ifade edilmesi seçicilik olarak tanımlanmaktadır (Wileman ve ark. 1996). Balıkçılık yönetiminde temel hesaplamalar ve planlamalar birim stok üzerinde yapılır. Birim stok kendi kendini yenileyebilme özelliğine sahip, diğer balık gruplarından bağımsız olarak sömürülebilen ve yılın belli bir döneminde belli bir bölgede yumurtlayan, aynı tür yada ırkın bireylerinden meydana gelen topluluktur (Avşar, 2005). Günümüzde sömürülmeyen hatta aşırı sömürülmeyen bir stoktan bahsetmek güçtür. Bundan dolayı da, stokların dengelerinin korunabilmesi için büyüme ve üremeyi koruyacak, balıkçılık nedeniyle oluşan ölümleri ise azaltacak çalışmalara ve uygulamalara ağırlık verilmektedir. Bu uygulamalar genellikle yasak ve sınırlamalar şeklindedir. Bu yasak ve sınırlamalar; minimum ağ göz genişliği, minimum av boyu, balıkçı filosunun gücünün azaltılması, kota uygulaması tekne inşasının kontrolü balıkçılık aktivitelerinin kontrolü, zaman yasakları ve alanlar yasakları olarak sıralanabilir (Beverton ve Holt, 2004). Seçicilik çalışmalarına özellikle yukarıda sıralanan yasak ve sınırlamalardan minimum ağ göz genişliği belirlenmesinde ihtiyaç duyulmaktadır. Seçicilik çalışmalarından elde edilen parametreler yardımıyla av aracının yasak boy gruplarını avlayıp avlamadığı veya av aracının yasak boy gruplarını avlamaması için kullanılması gereken ağ göz genişliği hesaplanabilir. Dolayısıyla ilk eşeysel olgunluk boyundan küçük bireylerin avlanmasına engel olunarak üreme ve büyüme korunurken, balıkçılık nedeniyle olan ölümlerde azaltılmış olmaktadır. Bundan dolayı da seçicilik çalışmaları, balıkçılık yönetimi açısından oldukça önem taşımaktadır. - 76 -
Denizlerde ve geniş iç sularda hareketli bir teknenin arkasından çekilerek avcılık yapılan torba biçimindeki ağlara trol denmektedir (Taşdemir ve Özyurt, 2004). Bu av aracı kapı, kanatlar, omuz-karın, tünel ve torba gibi kısımlardan oluşur. Trol avcılığında tür ve boy seçiciliği balık kapılarla karşılaştığından itibaren başlar. Trol seçiciliği daha çok torba seçiciliği üzerinde yapılan çalışmalarda yoğunlaşmış ve torba seçiciliği olarak isimlendirilmiştir (Burd, 1986). Ülkemizin beş balıkçılık bölgesi içerisinde avcılık yoluyla yapılan üretime katkısı en az olan %6.1 lik düzeyle Akdeniz dir. Buna karşın, bu beş bölge içerisindeki en büyük trol filosu (toplam trol filosunun %32.5 i) Akdeniz dir (TÜİK 2010). Seyhan ve Ceyhan gibi önemli nehirlerle beslenen bu bölgenin Akdeniz in diğer bölgelerine göre daha zengin balıkçılık kaynaklarına sahip olduğu 1940 lardan beri bilinmektedir (Kosswig 1953). Doğu Akdeniz in diğer alanlarına oranla kıta sahanlığının oldukça genişlediği İskenderun Körfezi, dip trolü başta olmak üzere bir çok avcılık yöntemi için için uygun bir topografya oluşturmaktadır (Gücü ve Bingel, 1994). Akdeniz le Kızıldeniz i birbirine bağlayan 163 km uzunluğundaki Süveyş kanalı 1869 yılında açılmıştır. Avrupa Asya ve Afrika arsındaki deniz taşımacılığını kolaylaştırmak amacıyla yapılan kanal özellikle Kızıldeniz kökenli türlerin Akdeniz e geçişine olanak sağlamıştır. Bugün 74 indo-pasifik kökenli türün Akdeniz e geçtiği bilinmektedir (Akamca ve ark. 2011). Bu türlerin bir kısmı Doğu Akdeniz e yerleşmede önemli bir başarı göstermişler zaman zaman ana av içerisinde yerli türlerin önüne geçmişlerdir. Saurida undosquamis, Upeneus pori gibi türler bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Son dönemde ise kılkuyruk mercan olarak adlandırılan Nemipterus randalli türünün son derece baskın olduğu görülmektedir. Akdeniz deki indo-pasifik türler ile ilgili bazı çalışmalar yapılmış olsa da bu türlerin trol torba seçiciliği ile ilgili çalışmalar son derece sınırlıdır. Oysa bu türler ile ilgili yasal düzenlemelerin yapılabilmesi için bile bu verilere ihtiyaç vardır. Planlanan bu çalışmada geneksel Akdeniz tipi trol ile örtü torba yöntemi kullanılarak bölgedeki ekonomik indo-pasifik türlerin seçicilik parametreleri belirlenecektir. Böylece, bölgemiz için önemli bir veri eksiği giderilmiş olacaktır. Materyal ve Metot Çalışma Sahası ve Örneklerin Temini Örneklemede Ç.Ü. Su Ürünleri Fakültesine ait Gözlem 1 isimli araştırma teknesi ve geleneksel Akdeniz tipi trol ağı kullanılmıştır. Trol ağının torba kısmından kaçan bireylerin alıkonması için çemberli örtü torba kullanılmıştır. Saha çalışmaları 09.09.2013 ile 13.09.2013 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Her gün üç farklı derinlik (0-20m, 20-40m, <40m) konturunda birer saat trol operasyonu yapılmıştır. Saha çalışmaları boyunca toplam 12 trol operasyonu gerçekleştirilmiştir. Çekimler sonucunda elde edilen balık miktarına bağlı olarak, gerekli görülürse alt örnek alınmış ya da tüm av örnek olarak değerlendirilmiştir. Gerekli tayin ve ölçümlerin yapılabilmesi için toplanan tüm örnekler fakülte laboratuvarlarına getirilmiştir. Laboratuvar incelemelerin örnek önce türlerine ayrılmış, her bireyin total boyu mm ik olarak ve total ağırlığı ise gr - 77 -
olarak ölçülmüştür. Sadece Nemupterus randalli nin boyu çatal boy (heteroserk kuyruk yapısından dolayı) olarak ölçülmüştür. Trol Ağı Örneklemede 300 göz Geleneksel Akdeniz Tipi trol ağı kullanılmıştır. Trol ağının teknik planı Şekil 1 de verilmiştir. Trol ağının torbasından kaçan balıkların alıkonması için torba üzerine çemberli örtü torba donatılmıştır (Şekil 1). Şekil 1. Çalışmada kullanılan trol ağının teknik planı İstatistiksel Analizler Seçicilik parametrelerinin tahmin edilebilmesi amacıyla "Örtü Torba Yöntemi nden yararlanılmıştır. Bu yöntemin uygulanabilmesi için trol ağının torba kısmına kör gözlü bir örtü torba donatılmıştır. Operasyon sonunda öncelikle örtü torbada olan bireyler güverteye boşaltılmış ve tüm bireyler toplanmıştır. Daha sonra asıl torbadaki av güverteye boşaltılmış ve kasalara alınarak taze olarak fakülteye getirilmiştir. Elde edilen veriler kullanılarak; toplam av içerisindeki lesepsiyen tür sayısının miktarı, 0-20m, 20-40m ve <40m derinlik konturlarında her türün Birim Çabada Elde Edilen Ürün Değerleri (CPUE), lessepsiyen türlerin avdaki bulunurlukları, CPUE değerleri ve seçicilik değerleri hesaplanmıştır. Araştırma Bulguları ve Tartışma Lesepsiyen Türlerin Avdaki Bulunurlukları Operasyonlar sonucunda üç farklı derinlik konturunda (0-20m, 20-40m ve 40-60m) toplam olarak 56 kemikli balık, 6 kıkırdaklı balık, 11 kabuklu, 2 bivalvia, 2 ekinodermat, 2 gastropod, 1kafadan bacaklı ve 1 adet yumuşakça türlerine yakalanmıştır. Yakalanan tüm türler içerisinde CPUE u en yüksek olan türlerin; 0-20m derinlik konturunda Dasyatis pastinaca, 20-40m konturunda Rhinobatos rhinobatos, 40-60m derinlik konturunda ise Equilites klunzingeri olduğu görülmektedir. Ancak iki kıkırdaklı balık türünün yüksek CPUE ye sahip olması bireysel ağırlıklarının yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Örnekleme yapılan üç istasyonda; CPUE açısında ilk 10 sıralamasına giren türlerden her üç derinlik konturunda yakalanan türler ise; Mullus barbatus, Saurida - 78 -
undosquamis ve Equilites klunzingeri türleridir. Bu üç türden ikisinin lesepsiyen olması dikkat çekicidir. Çizelge 1 de her üç istasyonda CPUE açısından ilk ona giren türlerin sıralaması verilmiştir. Çizelge 1. Tüm türler için istasyonlara göre CPUE sıralaması Sıra No 0-20m 20-40m 40-60m 1 Dasyatis pastinaca Rhinobatos rhinobatos Equilites klunzingeri* 2 Pomadasys Mullus barbatus sitridens* Mullus barbatus 3 Mullus barbatus Nemipterus randalli* Saurida undosquamis* 4 Rhinobatos rhinobatos Equilites klunzingeri* Penaeus semisulcatus* 5 Sparus aurata Pomadasys sitridens* Nemipterus randalli* 6 Lithognathus Astropecten sp. mormyrus Astropecten sp. 7 Upeneus pori* Saurida undosquamis* Gymnura sp. 8 Saurida Pagellus erytrinhus undosquamis* Dasyatis pastinaca 9 Equilites klunzingeri* Ephinephelus aeneus Callinectes sapidus 10 Pagellus erytrinhus Callinectes sapidus Logocephalus spadiceus* Sadece kemikli balıklar değerlendirildiğinde ise; CPUE değeri en yüksek olan türlerin; 0-20m derinlik konturunda Pomadasys sitridens, 20-40m konturunda Mullus barbatus, 40-60m derinlik konturunda ise Equilites klunzingeri olduğu görülmektedir. Ancak derinlik arttıkça, CPUE değerleri açısından ilk 10 sırada yer alan lesepsiyen türlerin daha yüksek CPUE değerlerine sahip olduğu görülmektedir. Çizelge 2 de kemikli balık türleri için verilen CPUE değerleri görülmektedir. - 79 -
Çizelge 2. Kemikli balık türleri için istasyonlara göre CPUE sıralaması Sıra No 0-20m 20-40m 40-60m 1 Pomadasys sitridens* Mullus barbatus Equilites klunzingeri* 2 Mullus barbatus Nemipterus randalli* Mullus barbatus 3 Sparus aurata Equilites klunzingeri* Saurida undosquamis* 4 Lithognathus mormyrus Pomadasys sitridens* Nemipterus randalli* 5 Logocephalus Upeneus pori* Saurida undosquamis* spadiceus* 6 Saurida undosquamis* Pagellus erytrinhus Pagellus erytrinhus 7 Trachurus Equilites klunzingeri* Ephinephelus aeneus mediterraneus 8 Pagellus erytrinhus Diplodus annularis Trichurus lepturus 9 Sillago shiama* Sparus aurata Citharus linguatula 10 Logocephalus Nemipterus randalli* spadiceus* Upeneus pori* Kemikli balıklar toplam av olarak değerlendirildiğinde; lesepsiyen türlerin biyokütlesi 59136.87 gr, yerli türlerin biyokütlesi ise 47089.14gr olarak tespit edilmiştir. Bu durum toplam avda kemikli balıklar açısından lesepsiyenlerin yerli türlerden daha fazla yer tuttuğunu göstermektedir. Ayrıca derinlik katmanları ile birlikte ele alındığında; 0-20m derinlik katmanında 25728.93gr lespsiyene karşılık 19857.89gr yerli, 20-40m derinlik konturunda 19447.93gr lesepsiyen, 19872.40gr yerli, 40-60m derinlik katmanında ise 13960.01gr lesepsiyene karşılık 7328.85gr yerli tür biyo kütlesi tespit edilmiştir. Bu değerler 20-40m konturu haricinde lesepsiyen türlerin biyokütlesinin yerli türlerden hep daha yüksek olduğunu göstermiştir. Ayrıca oransal olarak bakıldığında; 0-20m, ve 20-40m derinlik konturlarında yaklaşık %50 civarında iken 40-60m konturunda bu oranın %65.57 gibi bir orana yükseldiği saptanmıştır. Torba Seçiciliği Saha çalışmaları boyunca her derinlik konturunda 4 çekim olmak üere toplam 12 adet çekim yapılmış olmasına rağmen, sadece üç lesepsiyen türün seçicilik eğrisi oluşturulabilmiştir. Bunun nedeni Doğu Akdenizdeki demarsal stokların önemli düzeyde yıpranmış olmasından kaynaklanmaktadır. Özellikle büyük boy gruplarının örneklenememesi tipik bir aşırı avcılık göstergesidir. U. pori gibi lesepsiyen kolonileşmiş ve ekonomik değeri olan bir türün örtü torbadaki boy grupları ile torbadaki boy gruplarının frekansının hemen hemen aynı olması, yukarıda bahsedilen savı desteklemektedir. Aşağıda seçicilik parametreleri hesaplanabilmiş; Nemipterus randelli, Equilites klunzingeri ve Saurida undosquamis türlerle ilgili bilgiler verilmiştir. - 80 -
ALIKONMA ADET Ç.Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl:2016 Cilt:34-5 Nemipterus randelli nin Seçicilik Parametreleri Yapılan hesaplamalar; Nemipterus randalli için 44mm torba ağ göz genişliğinde; seçicilik faktörünün 4.24, %50 alıkonma boyunun 9.33cm, seçicilik aralığının 3.90cm olduğunu göstermiştir. Buna göre L25 ve L75 değerler sırasıyla7.38cm ve 11.29cm olarak belirlenmiştir. Ham verilerden elde edilen boy frekans dağılımı Şekil 2 de seçicilik grafiği ise 3 te verilmiştir. 60 50 40 30 20 10 0 TORBA ÖRTÜ Şekil 2. Nemipterus randalli nin Boy Frekans Dağılımı 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00 0 10 20 30 Şekil 3. Nemipterus randalli nin seçicilik grafiği - 81 -
ALIKONMA Adet Ç.Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl:2016 Cilt:34-5 Nemipterus randalli için seçicilik fonksiyonu; SL=1/1+exp(5,254-0,5629*L) olarak belirlenmiştir. Equilites klunzingeri Seçicilik Parametreleri Yapılan hesaplamalar; Equilites klunzingeri için 44mm torba ağ göz genişliğinde; seçicilik faktörünün 3.01, %50 alıkonma boyunun 6.62cm, seçicilik aralığının 4.80cm olduğunu göstermiştir. Buna göre L25 ve L75 değerler sırasıyla 4.22cm ve 9.02cm olarak belirlenmiştir. Ham verilerden elde edilen boy frekans dağılımı Şekil 4 te seçicilik grafiği ise Şekil 5 te verilmiştir. 500 400 300 200 100 0 TORBA ÖRTÜ TORBA Şekil 4. Equilites klunzingeri nin Boy Frekans Dağılımı 1,50 1,00 0,50 0,00 0 5 10 15 20 25 Şekil 5. Equilites klunzingeri nin seçicilik grafiği Saurida undosquamis in Seçicilik Parametreleri Yapılan hesaplamalar; Saurida undosquamis için 44mm torba ağ göz genişliğinde; seçicilik faktörünün 10.08, %50 alıkonma boyunun 22.18cm, seçicilik aralığının 8.38cm olduğunu göstermiştir. Buna göre L25 ve L75 değerler sırasıyla 17.99cm ve 26.37cm olarak belirlenmiştir. Ham verilerden elde edilen boy frekans dağılımı Şekil 6 da seçicilik grafiği ise Şekil 7 de verilmiştir. - 82 -
ALIKONMA ADET Ç.Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Yıl:2016 Cilt:34-5 60 40 20 0 TORBA Seri2 Şekil 9. Saurida undosquamis in Boy Frekans Dağılımı 1,00 0,50 0,00 0 20 40 60 Şekil 10. Saurida undosquamis in seçicilik grafiği Kaynaklar AVŞAR, D., 2005. Balıkçılık Biyolojisi ve Populasyon Dinamiği. Çukurova Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi. Ders Kitabı No: 5, Nobel Kitap Evi, Adana, 332s. AKAMCA, E., Mavruk, S., Ozyurt, C. E., Kiyaga, V. B. 2011 First record of the indopasific burrwing goby Trypauchen vagina (Bloch and Schneider, 1801) in the North-Eastern Mediterranean Sea. Aquatic Invasions V: 6, 19-21pp. BEVERTON, R. J. H., Holt, S. J. 2004. On the Dynamics of exploited fish populations. The Blackburn Press, New Jersey, 533p. BURD, A. C. 1986. Why inrease mesh sizes. Laboratory leaflet No.58, Lowestoft, 30p. GÜCÜ, A., C., BİNGEL, F., AVŞAR, D., UYSAL, N., 1994. Distribution and occurrence of Red Sea fish at the Turkish Mediterranean coast-northern Cilician basin. ACTA ADRIAT, 34 (1/2): pp. 103-113. KOSSWIG, C. 1953. Some features of fisheries in Turkey (in Turkish). Hidrobiyoloji Mecmuası. A. 1 (4): 145-153. TAŞDEMİR, O., Özyurt, C.E., 2004. Av araçları ve yapım tekniği. Çukurova Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Ders Kitabı, Nobel Kitap Evi, Adana, 224s. TUİK 2012. Su ürünleri istatistikleri 2010, Ankara, 58s. - 83 -
WİLEMAN, D. A., Ferro, R. S. T., Forteyne, R., and Millar, R. B. 1996. Manual of methods of measuring the selectivity of towed fishing gears. ICES cooperative research report no. 215. - 84 -