UYGUR KAĞANLIĞI YAZITLARI ERHAN AYDIN Konya, 2011
Kömen Yayınları 74 1. Baskı Konya Ekim 2011 ISBN: 978-975-6527- Kömen Eğitim Elektronik Turizm Tic.Ltd. Şti. Kürkçü Mah. Rampalı Çarşı Zemin Kat Nu: 11 Konya eposta:komen54@hotmail.com Tel: 0332 3534715 T.C. Kültür Bakanlığı Sertifika Nu: 0907-42-008978 Baskı Şelale ofset
ERHAN AYDIN 1 İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ... 7 KISALTMALAR... 9 GİRİŞ... 11 1. UYGUR ADI... 13 2. TOKUZ OGUZ VE ON UYGUR... 15 3. UYGURLAR VE UYGUR KAĞANLIĞI... 22 4. UYGUR KAĞANLIĞI YAZITLARI... 27 4. 1. TES YAZITI... 30 4. 2. TARİAT (TERH) YAZITI... 38 4. 3. ŞİNE USU YAZITI... 59 5. DİZİN... 94 6. YER ADLARI... 109 6. 1. Agulug...109 6. 2. Altun yış...109 6. 3. Anı...109 6. 4. Arkar Başı...110 6. 5. As Öŋüz Baş...112 6. 6. Balıklıg...112 6. 7. Baybalık...112 6. 8. Bodkal ı...114 6. 9. Bulçu...114 6. 10. Bükegük...118 6. 11. Çıgıltır...118 6. 12. Ersegün...119 6. 13. Ėrlün...119 6. 14. Ėrtiş...119 6. 15. Idok Baş...120 6. 16. İçüy...120
2 UYGUR KAĞANLIĞI YAZITLARI 6. 17. Kan Idok Baş...120 6. 18. Kanyuy...120 6. 19. Kara Buluk...121 6. 20. Kara Kum...121 6. 21. Kara Yotulkan...122 6. 22. Karaga...122 6. 23. Kasar...122 6. 24. Kazluk...123 6. 25. Kem...123 6. 26. Keŋkeres...124 6. 27. Kergü...124 6. 28. Keyre...124 6. 29. Kögmen...125 6. 30. Kögür...127 6. 31. Költi...127 6. 32. Kömür Tag...127 6. 33. Künüy...127 6. 34. Ongı Tarkan Süy...128 6. 35. Orkon...128 6. 36. Ötüken...128 6. 37. Sakış...133 6. 38. Seleŋe...133 6. 39. Sevin...134 6. 40. Sukak Yulı...134 6. 41. Şıp...135 6. 42. Talakımın...135 6. 43. Taygan...135 6. 44. Tegres...137 6. 45. Teledü...138 6. 46. Tez...138 6. 47. Togurgu...138 6. 48. Tokuş...138
ERHAN AYDIN 3 6. 49. Tugla...138 6. 50. Uçuz...139 6. 51. Udurgan...139 6. 52. Ugru...139 6. 53. Üç Birkü...139 6. 54. Ürüŋ Beg...140 6. 55. Yagradkan...140 6. 56. Yar...140 6. 57. Yarış...140 6. 58. Yavaş...142 6. 59. Yėt...143 6. 60. Yılun Kol...143 6. 61. Yogra Yarış...143 6. 62. Yula...143 7. BOY VE HALK ADLARI... 144 7. 1. Ak Baş...144 7. 2. Ava Baş...144 7. 3. Az...144 7. 4. Basmıl...144 7. 5. Baş Kay...144 7. 6. Bayırku...144 7. 7. Bersil...145 7. 8. Boz Ok...145 7. 9. Çigil...145 7. 10. Çik...145 7. 11. Evdi...146 7. 12. Kadır (Akadır?)...146 7. 13. Karlok...146 7. 14. Kasar...147 7. 15. Kırkız...147 7. 16. Oguz...148 7. 17. On Ok...148
4 UYGUR KAĞANLIĞI YAZITLARI 7. 18. On Uygur...149 7. 19. Otuz Tatar...149 7. 20. Sekiz Oguz...149 7. 21. Sogdak...149 7. 22. Tarduş...149 7. 23. Tatar...150 7. 24. Tavgaç...150 7. 25. Tokuz Bayırku...151 7. 26. Tokuz Oguz...151 7. 27. Tokuz Tatar...151 7. 28. Toŋra...151 7. 29. Tölis...151 7. 30. Türgėş...152 7. 31. Türük...153 7. 32. Uygur...153 7. 33. Üç Karlok...153 7. 34. Üç tuglug türük bodun...153 7. 35. Yatız...154 8. UNVANLAR VE UNVAN NİTELEYİCİLERİ... 155 8. 1. alp...155 8. 2. baga...155 8. 3. beg...156 8. 4. bıŋa...156 8. 5. bilge...157 8. 6. bukug...157 8. 7. buyla...158 8. 8. buyruk...159 8. 9. çad...159 8. 10. çavış...160 8. 11. çigşi...160 8. 12. ėltever...161 8. 13. ėrkin...161
ERHAN AYDIN 5 8. 14. ınançu...162 8. 15. ışvara...162 8. 16. kagan...163 8. 17. kan...165 8. 18. katun...165 8. 19. seŋün...166 8. 20. seŋüt...166 8. 21. şad...166 8. 22. tarkan...167 8. 23. tarkat...168 8. 24. tėgin...168 8. 25. totok...169 8. 26. uruŋu...170 8. 27. yavgu...170 9. KAYNAKLAR... 172 10. FOTOĞRAFLAR... 191
172 UYGUR KAĞANLIĞI YAZITLARI 9. KAYNAKLAR: AALTO, P. / G. J. RAMSTEDT / J. G. GRANÖ (1958): Materialien zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei. JSFOu LX/7, 3 91. AALTO, P. (1971): Iranian Contacts of the Turks in Pre Islamic Times. L. LIGETI (ed.): Studia Turcica, Budapest, 29 37. ALİMOV, R. (2004): Koçkor daki Türgeş Yazıtları. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi 2004/1, 13 43. ALYILMAZ, C. (2003): Moğolistan da Eski Türk Kültür ve Medeniyetine Ait Bazı Eserler ve Bulundukları Yerler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 10/21, 181 199. ALYILMAZ, C. (2005): Gürbelcin (Gurvaljin uul) Yazıtıyla İlgili Bazı Düzeltmeler. MÜSBD 13, 73 79. AMANJOLOV, A. S. (2006): Türk Filolojisi ve Yazı Tarihi. Türkçeye akt.: K. KOÇ. İstanbul: Ötüken. ARAT, R. R. (1979): Kutadgu Bilig III. İndeks. Hzl.: K. ERASLAN / O. F. SERTKAYA / N. YÜCE. İstanbul: TKAE. ARIKOĞLU, E. / K. KUULAR (2003): Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK. ATA, A. (1997): Kısasü l Enbiyā II. Dizin. Ankara: TDK. ATALAY, B. (1992): Divanü Lugat it Türk Tercümesi. Ankara: TDK. AYDAROV, G. (1971): Yazık Orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis mennosti VIII veka. Alma Ata. AYDIN, E. (2007a): Şine Usu Yazıtı. Çorum: KaraM. AYDIN, E. (2007b): Eski Türk Yazıtlarındaki Kırgız Seferleri Üzerine Notlar. Sibirische Studien/Sibirya Araştırmaları 2/1, 41 64. AYDIN, E. (2007c): Köl Tigin Yazıtının Kuzey Yüzünün 6. Satırında Bir Düzeltme Denemesi ve Bir Öneri. Bilig 43, 55 62.
ERHAN AYDIN 173 AYDIN, E. (2007d): Ötüken Adı ve Yeri Üzerine Düşünceler. TSt 2/4 (Tunca Kortantamer Özel Sayısı II), 1262 1270. AYDIN, E. (2008a): Şine Usu Yazıtında Hayvan Adlarıyla Kurulmuş Yer Adları Üzerine İncelemeler. TSt 3/1 (Dede Korkut Dosyası), 202 208. AYDIN, E. (2008b): Baybalık Kentinin Yeri, Yapılış Tarihi ve Amacı Üzerine Değerlendirmeler. TSt 3/4 (M. Fahrettin Kırzıoğlu Armağanı), 156 168. AYDIN, E. (2010a): Eski Türk Yazıtlarındaki Yarış ın Yerinin Belirlenmesine Bir Katkı. M. ARGUNŞAH / M. ÜNAL (hzl.): Prof. Dr. Harun Güngör Armağanı, İstanbul: Kesit, 133 139. AYDIN, E. (2010b): Bulçu Yer Adı Üzerine Notlar. TSt 5/1 (Eski Oğuz Türkçesi, Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Adına), 118 126. AYDIN, E. (2010c): The Contribution of the Mongolian Language on the Reading of Place Names in Old Turkic Inscriptions: Togla or Tugla (Tugula?). CAJ 54/1, 22 26. AYDIN, E. (2010d): Türk Runik Bibliyografyası. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 61. AYDIN, E. (2011): Remarks on Qatun in the Yenisei Inscriptions. AOH 64/3, 251 256. BAILEY, H. W. (1949): A Khotanese Text Concerning The Turks in Kantsou. AM (New series) 1/1, 28 52. BAILEY, H. W. (1951): The Staël Holstein Miscellany. AM (New series) 2/1, 1 45. BANG, W. (1980): Berlin deki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları (1925 1934). Türkçeye çev.: Ş. TEKİN, Erzurum: Atatürk Ü. BARTHOLD, W. (2006): Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. Hzl.: K. Y. KOPRAMAN / İ. AKA. Ankara: TTK. BARTHOLD, W. (2010): Orta Asya, Tarih ve Uygarlık. Türkçeye çev.: D. A. BATUR, İstanbul: Selenge. BARUTCU ÖZÖNDER, F. S. (1999): Türk ler Ne Zaman Bir "Millet" İdi? I. Ortak Bir Köken Mitleri Vardı: "Dişi kurt"tan Türemişlerdi. Kök Araştırmalar 1/2, 65 92.