T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇ LENDİRİLMES İ PROJESİ) METAL TEKNOLOJİSİ YATAYDA BORU VE PROFİL KAYNAĞI ANKARA 2005

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Not larıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1...2 1. BO RULARIN KAYNAĞI...2 1.1. Boruların Tanımı...2 1.2. Boru Çeşitleri...3 1.2.1 Sanayi Boruları...3 1.2.2. Galvanizli Tesisat Boruları...3 1.2.3. Doğal Gaz Boruları...3 1.3. Boru Kesmede Kullanılan Araçlar...3 1.4. Küçük Çaplı Boruların Küt Ek Kaynağı Küçük Çaplı Boruların Kaynağa Hazırlanması...3 1.4.1. Borulara Kaynak Ağzı Açma Yöntemleri...4 1.4.2. Boru Kaynaklarında V Yatakları...4 1.4.3. Kaynak Ek Yerlerini Temizleme...5 1.4.4. Boru Kaynaklarında Dikkat Edilecek Hususlar...5 1.4.5. Boruların Kaynatılması...5 UYGULAMA FAALİYETİ...6 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...7 ÖĞRENME FAALİYETİ-2...9 2. KÜÇÜK ÇAPLI BO RULARIN T KAYNAĞI...9 2.1. Ara Kesitler...9 2.1.1. Parçaların Birbirine Alıştırılması...9 2.1.2. Ara Kesitleri Açılmış Boruları Puntalanması...10 2.1.3. Boru Kaynaklarında Sızdırmazlığın Önemi...10 2.2. T KAYNAĞI YAPMAK...11 2.2.1. Kaynak Dikişinin Temizlenmesi...11 UYGULAMA FAALİYETİ...12 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...13 ÖĞRENME FAALİYETİ-3...15 3. PROFİL BORULAR...15 3.1. Profil Boruların Tanımı ve Standartları...15 3.2. Profil Borularının Alın Kaynağı...15 3.2.1. Kaynak Ek Yerlerini Temizleme...16 3.2.2. Profil Boru Kaynağında Dikkat Edilecek Hususlar...16 3.2.3. Profilleri Puntalama...16 3.2.4. Kaynak Dikişlerini Temizlemek...16 UYGULAMA FAALİYETİ...17 ÖĞRENME FAALİYETİ-4...20 4. PROFİL BORULARININ KÖŞE KAYNAĞI...20 4.1. Profilleri Köşe Kaynağı İçin Hazırlama...20 4.2. Profilleri Köşe Oluşturacak Şekilde Puntalama...20 i

4.2.1. İç Köşe Kaynağında Elektrot Hareketleri...20 4.3. Kaynak Dikişlerini Temizleme...20 UYGULAMA FAALİYETİ...21 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...22 CEVAP ANAHTARLARI...23 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...25 MO DÜL DEĞERLENDİRME...26 KAYNAKLAR...27 ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KO D ALAN DAL/MESLEK 521MMI058 Metal Teknolojisi Ortak Alan MO DÜLÜN ADI MO DÜLÜN TANIMI SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK Yatayda Boru ve Profil Kaynağı Bu modül yatayda küçük çaplı boruların ve profillerin kaynağı konusunun işlendiği bir öğrenim materyalidir Elektrik Ark Kaynağı Düz Dikiş Çekme Modülünü almış olmak Yatayda küçük çaplı boru ve profillerin kaynağını yapmak MO DÜLÜN AMACI Ge nel Amaç: Bu modül ile gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak yatay konumda küçük çaplı boruların ve profillerin kaynağını yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Tekniğe uygun olarak boruların alın kaynağını yapabileceksiniz 2. Tekniğe uygun olarak borulara arakesitlerini açabileceksiniz 3. Tekniğe uygun olarak arakesit açılmış boruların kaynağını yapabileceksiniz 4. Tekniğine uygun olarak profil boruların köşe kaynaklarını yapabileceksiniz EĞİTİM Ö ĞRETİM O RTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Elektrik ark kaynak atölyesi, Donanım: Kaynak makinesi, elektrod, kaynakçı takımları (iş önlüğü, kaynak maskesi, tel fırça, kısaç v.b), en az 2 adet yumuşak çelik boru ÖLÇME VE DEĞ ERLENDİRME Bu modül içerisinde her öğrenme faaliyeti sonunda kendi kendinizi değerlendirebileceğiniz çoktan seçmeli ve uygulamalı ölçme değerlendirme tekniklerine tabi tutulacaksınız iii

iv

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Bu modül ile sizlere metal teknolojileri alanında yaygın ve yoğun olarak kullandığımız boruların ve profillerin elektrik ark kaynağı ile birleştirme tekniklerini öğreneceksiniz. Teknolojinin dev adımlarla hızla ilerlediği günümüzde, enerji kaynaklarının kıtalar arası naklinden, yağmurlu havalarda kullandığımız şemsiyeye, üzerinde oturduğumuz tabureye varıncaya kadar kullandığımız gereçlerde kullanılan boruların imalat kademelerini ve elektrik ark kaynak tekniği ile kaynatılması becerisini kazanacaksınız. Metal teknolojileri sektöründe başarılı bir teknik eleman olabilmenin ilk şartı teknolojik bilgilerimizi artırmak birey olarak belirli bir alanda her zaman başkalarını geçme gücünü gösteremeyebilirsiniz; ama kişi kendini aşma gücüne her zaman sahiptir. Çalışmaya, zorlukları yeneceğim, başarılı olacağım, başaracağım diye başlamalıyız. Başarı esrarengiz bir tabiat hediyesi değildir. Eğitim sonunda elde edilen bir davranış değişikliğidir, bir sonuçtur. Alfin Tofler; Yirmi birinci asrın cahilleri okuma-yazma bilmeyenler değil;öğrenmeyi öğrenmeyenler olacaktır. demektedir. Beynimizin ortalama %1 ini kullandığımız yani yeteneklerimizin büyük bir kısmı geliştirilmeye halen uygundur. Hemen doğrulmalıyız herhangi bir noktaya ulaşılmış ise, biz de ulaşabiliriz. Tohamas Edison der ki; Dehanın %99 u ter %1 i ilhamdır. Başarılı olmak ve mutlu yaşamak istiyorsak çok çalışmalı ve kendimizi güncelleştirmeliyiz. Çalışmadan kazanamayız, tüm çalışmalarınızda başarılar dilerim. 1

ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Uygun atölye ortamı sağlandığında tekniğe uygun olarak yatay konumda boruların küt ek kaynağını atölye ortamında yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Boru çeşitlerini araştırınız. Rapor haline getirip, sınıfta sununuz. Metal işleri meslek dalında kaynak yapan işletmelerden, küt-ek kaynağında kullanılan araç gereç, takım, makine ve cihazların neler olduğunu araştırınız, topladığınız bilgileri sınıf da tartışınız. 1. BORULARIN KAYNAĞI 1.1. Boruların Tanımı Sıvı,gaz,buhar vb.maddeleri iletmeye yarayan içi boş gereçlere boru denir. Borular imalat şekillerine göre; Dikişsiz Çelik Borular Dikişli Çelik Borular olmak üzere iki şekilde imal edilirler. Dikişsiz çelik borular soğuk çekme metodu ile üretilir. Bu standart kapsamındaki boruların imalatında kullanılan çelik üretim metotları ile döküm teknikleri kullanılarak elde edilir. Dikişli borular soğuk haddelenmiş şeritlerin biçimlendirilerek birleşme noktalarından elektrik direnç veya indüksiyon kaynağı ile kaynatılarak üretilirler. Sıcak veya soğuk olarak çekilerek ısıl işlemlerine tabi tutularak piyasaya arz edilir. Borular belirli standartlar dahilinde üretilir. Test ve deneme basınçlarından sonra piyasaya arz edilir. Boru imalatında kullanılan standartlar (TS 301, 1, 2, 3, 4 TS 416 TS 1997 TS 5317 TS 10208 TS 11004 TS 6438 TS 6474- TS 6475 ) Şekil 1.1 Değişik Profiller 2

1.2. Boru Çeşitleri 1.2.1 Sanayi Boruları Genellikle et kalınlıkları 1mm ye kadar olan borular çelik eşya yapımında kullanıldıklarından sanayi borusu olarak tanımlanır. 1.2.2. Galvanizli Tesisat Boruları Korozyona, paslanmaya ve çürümeye karşı dirençleri nedeniyle temiz su tesisatı başta olmak üzere, korozyon etkisinin önem taşıdığı akışkan iletim tesisatlarında kullanılır.iç ve dış kısımları çinko ile kaplanarak piyasaya arz edilir. 1.2.3. Doğal Gaz Boruları Özel kaliteli çeliklerden imal edilen kolay işlenebilir, korozyona karşı dirençli,,ısıl işleme tabii tutulmuş olarak imal edilen borulardır. Borular iç ve dış çaplarına göre anılırlar. Boruların anılmaları parmak cinsindendir. Örneğin ½ (Yarım Parmak), 1 (Bir Parmak) gibi. 1.3. Boru Kesmede Kullanılan Araçlar Borular değişik takım ve makineler kullanılarak kesilirler. Boru kesmede aşağıdaki takım ve makineler kullanılır. El testeresi Boru keskileri Boru kesme makinesi Hidrolik testere Tepsi testere Şerit testere Kesme taşları Oksi gaz ile boru kesme 1.4. Küçük Çaplı Boruların Küt Ek Kaynağı Küçük Çaplı Boruların Kaynağa Hazırlanması Boruların kaynak öncesi ön hazırlığı kaynak dikişinin kalitesini artırır, fiziksel görünümünü ve işin ekonomik olmasını sağlar. Kaynağa hazırlık aşaması da parça kalınlığı, uygun kaynak ağzı ve gereç düzgünlüğüne dikkat edilerek hazırlık yapılır. Parçaların kaynağa hazırlanmasında aşağıdaki işlem sırası takip edilir. Markalama Kesme Temizleme Alıştırma Kaynak Ağzı Açma 3

1.4.1. Borulara Kaynak Ağzı Açma Yöntemleri Et kalınlıkları 4 mm den kalın borulara, nufuziyetin artırılması amacıyla kaynak ağzı açılır. Küçük çaplı borulara kaynak ağzı eğelerle, boru keskilerle, taşlama makineleri ve oksi gaz ile açılabilir. 1.4.2. Boru Kaynaklarında V Yatakları Boruların puntalanması sırasında eksenlerin karşılıklı gelmesi ve kaynak sırasında sabit kalmasını sağlamak için V yatağı kullanılır. Özel durumlarda, köşebent de kullanılır. Amper ayarı için Düz Dikiş Çekme Modülüne bakınız. Resim 1.1 Boruların Puntalanması 1 4 3 Boruların Puntalanması Mutlaka Karşılıklı Olmalıdır!... 2 Şekil 1.2 Puntalama İşlem Sırası 4

1.4.3. Kaynak Ek Yerlerini Temizleme Aynı çaptaki boruların kesilen ve kaynakta birleştirilecek ağızların temizlenir. Kaynak ile birleştirilecek borularda eksen kaçıklığı olmamalıdır Şekil 1.3; Kaynak Ağzı Açılması Şekil 1.4; Kaynak Ağızlarının Hazırlanması 1.4.4. Boru Kaynaklarında Dikkat Edilecek Hususlar Kaynatılacak boruların markalanarak ölçüsünde kesilmesi. Kesilen parçaların birbirine alıştırılması. Parçalara eksen noktaları karşılıklı gelecek şekilde dört noktadan puntalanması Punta aralığı borunun tüm çevresinde eşit olmalıdır. 1.4.5. Boruların Kaynatılması Boruların uç kısımları, her taraf da eşit olacak şekilde alıştırılır. Et kalınlığı et kalınlığı 3 mm ye kadar olan boruların arasında bir miktar boşluk bırakılarak kaynak yapılır (yaklaşık et kalınlığının yarısı kadar). Makine çalıştırılıp amper ayarı yapılır. Eksenleri aynı hizada olacak şekilde dört taraftan puntalanır, puntaların curufları kaynak çekici ile veya tel fırçalar ile temizlenir. Kaynağa bu noktadan başlanarak kaynak yapılır. 5

UYGULAMA UYGULAMA FAALİYETİ FAALİYETİ BO RULARIN KÜT EK KAYNAĞI B 1 4 3 2 B B-B Kesiti Puntalama işlem sırası Elektrod açısı Araç ve Gereçler İş ve İşlem Basamakları 1. İki adet 60 mm boyunda siyah su borusu 1. Boruları markalayarak kesiniz. 2. Ǿ 2.5 mm elektrot, testere 2. Kaynak ağızları açarak parçaları alıştırınız. 3. Kaynak makinası, takım ve avadanlıklar 3. Eksenlerden eşit puntalayınız. 4. V yatağı veya köşebent 4. Tüm çevreyi V yatağında kaynatınız. 6

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Metalik malzemelerin dış etkiler altında kalarak aşınmalarına ne denir? A ) Y aşlanma B ) Korozyon C ) Metalik yorulma D ) Malzeme çürümesi 2. Soğuk şekillendirme metotları ile elde üretilen, kaynatılarak piyasaya arz edilen bağlantı elemanlarına ne ad verilir? A ) Dikişsiz borular B ) Dikişli borular C ) Sanayi boruları D ) Galvanizli borular 3. Et kalınlıkları ince ve kalınlıkları 1 mm ye kadar olan borular aşağıdakilerden hangisidir? A ) Mobilya boruları B ) Siyah su boruları C ) Sanayi boruları D ) Doğalgaz boruları 4. Mobilya boruları niçin elektrik ark kaynağı ile kaynatılamaz? A ) Isıl işlem uygulandığından B ) Et kalınlıklarının fazla olması C ) Et kalınlıklarının ince olması D ) Çeliklerden imal edildiklerinden 5. Korozyon ve paslanmaya dayanaklı dikişsiz imal edilerek iç ve dış kısımları çinko ile kaplanan borulara ne ad verilir? A ) T esisat borusu B ) Sanayi borusu C ) Doğalgaz borusu D ) Galvanizli tesisat borusu 6. Yüksek basınç ve sıcaklığın söz konusu olduğu yerde kullanılan döküm teknolojileri ile elde edilen borulara ne ad verilir? A ) Doğalgaz borusu B ) Galvanizli tesisat borusu C ) Dikişli borular D ) Dikişsiz çelik borular 7. Boru kaynaklarında Ark boyu mesafesi ne kadar olmalıdır. A) Elektrod çapı kadar B) Elektrod çapının iki katı C) Elektrod çapını üç katı D) Elektrod çapının dört katı 7

8. Boruların kaynağında eksenlerin düzgün puntalanması en az kaç noktadan yapılmalıdır.? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 9. Sıvı,gaz vb maddeleri iletmeye yarayan içi boş silindirik bağlantı elemanlara ne ad verilir? A ) Profil boru B ) Boru C ) Dağıtım sistemi D ) Boru hattı 10. Boru kaynaklarında boru et kalınlığı ile kaynak aralığı arasında bırakılacak kaynak boşluğu ne kadar olmalıdır. A) Boru et kalınlığının yarısı B) Boru et kalınlığı kadar C) Boru et kalınlığının üç katı D) Hiçbiri 8

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Tekniğine uygun olarak ark boyunu,elektrod açısını ve ilerleme hızını ayarlayarak arakesit açılmış boruların kaynağını yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizde boru ve birleştirme elamanlarının hangi metotlarla birleştirildiğini Gözlemleyerek arkadaşlarınızla tartışınız. Ayrıca kaynak yapımındaki işlem basamaklarını rapor olarak hazırlayınız ve yaptığınız çalışmayı sınıfa sununuz 2. KÜÇÜK ÇAPLI BORULARIN T KAYNAĞI 2.1. Ara Kesitler Birbirini kesen iki parça arasında meydana gelen alana ara kesit denir. Birbirini kesen boruların kaynağında, kaynaktan önce borular çeşitli izleme takımları (testere, matkap, eğe vb.) kullanarak ara kesiti oluşturacak şekilde birbirine alıştırılmalıdır. 2.1.1. Parçaların Birbirine Alıştırılması Boru T kaynağına başlamadan önce üst boru alt boruya oturacak şekilde yarım yuvarlak ve yuvarlak eğeler ile alıştırılır. Alt borunun ara kesiti ise kademeli olarak küçük çaptan başlanılarak matkap ile delinir. Üst boru tam bir birleştirme sağlayacak şekilde alt boru deliği ovalleştirilir. 9

Şekil 2.2:Boruların Markalanarak Alıştırılması Şekil 2.3: T Birleştirme Ara Kesit Oluşturma Birleştirme kaynaklarında parçaların birbirine alıştırılması eksenlerin ve doğrultuların oluşturulması oldukça önemlidir. Parçalar puntalanmadan önce eksenler ve oluşturulacak açılar mutlaka kontrol edilmelidir. Parçaların birbirine alıştırılmasında oluşturulan temas noktaları kaynak dikişini etkileyen önemli faktörlerden biridir. Kaynak eklerinin aralarında bırakılacak kaynak aralığı kaynak dikişinin dayanımını artırır. Boru et kalınlığının yarısı kadar kaynak aralığı bırakılarak nufuziyet artırılır. 2.1.2. Ara Kesitleri Açılmış Boruları Puntalanması Boruların kaynağa hazırlanmasının en önemli aşamalarındın biri boruların puntalanmasıdır. Puntalama işlemi birleşme yerlerindeki eksenler doğrultusunda yapılmalıdır. Boruların birleştirilmesi için yapılan puntalama işleminden sonra parçalarda kaynak çekmelerinden dolayı meydana gelen eksen kaçıklıkları gönyesine getirilmelidir. 2.1.3. Boru Kaynaklarında Sızdırmazlığın Önemi Yapılan kaynakların sızdırmaz olması gerekir. Özellikle hidrolik, pnömatik, doğalgaz ve ısıtma sistemlerinde sızdırmazlık önemlidir. Yapılan kaynakların basınçlı hava ve su ile kontrolleri yapılır. 10

2.2. T KAYNAĞI YAPMAK Kaynaklı birleştirmelerde gözle görülmeyen gözenek ve cüruf sızıntılara sebebiyet vereceği için eriyik banyonun kaynak esnasında kontrolü çok önemlidir. Kaynak sırasında, kaynak elektrot açısı her noktada farklıdır. Bu nedenle elektrot gereç yüzeyine 75 80 açı yapacak şekilde tutulmalıdır. Boruların yatay kaynağında elektrot üst noktadan başlatılarak döndürülerek kaynatılır. Elektrotun başlangıç ve bitiş noktalarında açıklık kalmadan kaynatılmalıdır. Elektrik ark kaynağında yeterli eğrime sıcaklığı amper ayarı ve uygun elektrot kullanımı ile gerçekleştirilir. Ark boyu elekrod çapı kadar olmalıdır. Bu mesafenin elektrot eğrime hızına bağlı olarak kaynakçı tarafından kontrol altında tutulması oldukça önemlidir. Kaynak hızı da kaynak dikişinin biçimini ve nufuziyetini etkileyen önemli etkenlerden bir tanesidir. Hızın artması kaynak dikişinin genişliğinin azalmasına ve nufuziyetin azalmasına neden olur. Kaynak hızının azalması ise kaynak dikişinin yığılmasına neden olur. 2.2.1. Kaynak Dikişinin Temizlenmesi Boruların kaynatılmasında kaynak işlemi tamamlanırken dikişin bitiş noktalarında cüruflar temizlenerek ve kaynak parametreleri muhafaza edilerek tüm çevre dikişi tamamlanmalıdır. Kaynak dikişi etrafında oluşan sıçramalardan dolayı yapışan met al parçacıklar temizlenerek kaynak dikişi tüm çevrede kontrol edilir. Elektrotun yanma esnasında çıkan gazlar kaynak ek bölgesi etrafında havanın nemi ile birleşerek korozyon oluşturacağından kaynak eki çelik tel fırçalarla temizlenmelidir. Şekil 2.4: Kaynak Eklerinin Temizlenmesi. 11

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Boruların T Kaynağı ile ilgili uygulamayı yapınız. Araç ve gere çle r 1. 1 x150 mm siyah su borusu 2. 2,5 mm elektrod, el testeresi 3. Kaynak takım ve gereçleri İşlem Basamakları 1. Boruyu ölçüsünde kesiniz 2. Parçaları alıştırınız. (Şekil 2.2) 3. Eksenlerden puntalayınız 4. T üm çevrede dikişi tamamlayınız 5. Kaynak dikişini temizleyiniz. (Şekil 2.4) 12

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Borularda eksenel kaçıklıkların oluşmasını önlemek için puntalama hangi araçlar yardımıyla yapılmalıdır? A) Gönye B) Kaynak çekici C) Kaynak maskesi D) -V- yatağı 2. Boru yatay kaynak pozisyonunda kaynatılırken elektrot ile parça arasındaki açı kaç derece olmalıdır? A) 60 80 derece B) 75 80 derece C) 30 40 derece D) 80 90 derece 3. Boru kaynaklarında ark boyu mesafesi ne kadar olmalıdır? A ) Elektrot çapı kadar B ) Elektrot çapının yarısı kadar C ) Elektrot çapının iki katı D ) Elektrot çapının üç katı 4. Borulara kaynak ağzı neden açılmalıdır.? A ) nüfuziyeti artırmak B ) kaynak dikişini çekebilmek C) kaynak yapmayı kolaylaştırmak D ) kaynak hızını artırmak 5. Boru kaynaklarında boru et kalınlığının kaç oranında kaynak aralığı bırakılmalıdır A ) Et kalınlığının yarısı B ) Et kalınlığı kadar C ) Et kalınlığının iki katı D ) Et kalınlığının üç katı 6. Boru kaynaklarında kaynaklı birleştirmelerinin sızdırmazlık deneyleri hangi metotlar ile yapılmalıdır? A ) Göz ile kontrol B ) Ultrasonik kontrol C ) Hava ve su basıncı D ) Çekme deneyi 13

7. Aşağıdakilerden hangisi boruların kaynağı hazırlanma aşamalarından biri değildir A ) Temizleme B ) Alıştırma C ) Kaynak ağzı açma D ) Kaynak dikişi çekmek 8. Güvenli bir boru bağlantısının gerçekleşebilmesi için borular ne kadar basınçla denenmelidir? A ) Çalışma basıncı kadar B )Çalışma basıncının iki katı C ) Çalışma basıncının yarısı D ) Çalışma basıncının üç katı 9. Boruların puntalanmasında eksen kaçıklıklarının oluşmaması için puntalama işlemi nasıl gerçekleştirilir. A ) eksenler peş peşe B ) Eksenler karşılıklı C ) eksenler fark etmez D ) hiçbiri 14

ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ Tekniğine uygun olarak profil boruların alın alına kaynağını yapabilecektir. ARAŞTIRMA Profil borularla yapılmış çelik eşyaları inceleyerek arkadaşlarınızla tartışınız. 3. PROFİL BORULAR 3.1. Profil Boruların Tanımı ve Standartları İçi boş kare, dikdörtgen ve özel şekilli malzemelere boru profil denir. Soğuk şekillendirme ile bükülerek birleşme kenarları yüksek frekanslı indüksiyon kaynak metodu ile kaynatılarak üretilirler. Profillerin et kalınlıkları 0,70 mm ile 10,00 mm arasında değişir. Standart 6 metre olarak imal edilirler. Ebat ölçüleri ve et kalınlıkları ile tanımlanırlar. 30x30x2 gibi gösterilirler. İnce etli profiller TS 6475 e göre kalın etli profiller ise TS 5317 ye göre üretilirler. Şekil 3.1: Kare Profil Şekil 3.2: Dikdörtgen Profil 3.2. Profil Borularının Alın Kaynağı Profil borularının alın kaynağında iki profilin kesitlerinin yatay konumda yan yana ve aynı hizaya gelip kaynatılmasına alın ya ada küt ek kaynağı denir.kesilip çapakları alındıktan sonra düzgün biçimde köşebent içerisinde puntalandıktan sonra kaynak için hazır hale getirilir. Profil boruların et kalınlıkları ince olduğundan parçalar arasında kaynak aralığı bırakılmadan puntalanırlar. Profil boruların et kalınlıkları 3 mm ye kadar olanlara kaynak ağzı açılmadan kaynakları yapılır. Genel olarak profillerin kaynatılmalarında akım değeri kullanılan elektrot çapına göre tespit edilir. Elektrot çapı X 40 olacak şekilde hesaplanmalıdır. Kaynak akımının yüksek olması sıçramaların artmasına, yanma oluklarının olmasına, dikişte çatlamalara neden olur. Profil borularının alın kaynağında yatay konumda elektrot 75 80 C açı ile kaynatılır. Profil borularının kaynatılmasında özel elektrot seçimine ihtiyaç duyulmaz. Her türlü elektrot ile kaynak yapmak mümkündür. 15

3.2.1. Kaynak Ek Yerlerini Temizleme Kaynak ek yerleri kesme çapakları alındıktan sonra eğe ve zımpara ile yüzey pürüzlülükleri giderilmelidir. Parçalar birbirine tam olarak kavuşacak ve aynı eksende olacak şekilde karşılıklı olarak puntalanmalıdır. 3.2.2. Profil Boru Kaynağında Dikkat Edilecek Hususlar Profil boruların et kalınlıklarının ince olması nedeni ile profil borunun et kalınlığı göz önünde bulundurularak akım amper ayarını seçiniz. Kaynak dikişi genişliğinin dar olmasına dikkat ediniz. Punta kaynakları normal standartlarda olmalı zayıf ya da şişkin olmamalıdır. Kaynak ark yüksekliği, kaynak dikişi süresince ergime hızına bağlı olarak elektrot çapı kadar olmalıdır. Kaynak açısı 90 C derece ve sağ kaynak dikişinde parça ile elektrot arasında 75 80 C lik açı korunmalıdır. 3.2.3. Profilleri Puntalama Profil boruları birbirlerine eksenler karşılıklı doğrultularında köşebent içerisinde düzlemleri üzerine getirilerek puntalanmalıdır. Puntaların zayıf olması kaynak esnasında ısı genleşmeden dolayı aralığın açılmasına neden olur. Puntaların kalın ve şişkin olması eriyik banyonun kaynak esnasında geçişini zorlaştırarak aynı zamanda kaynak dikişinin şişkin olmasına neden olur. 3.2.4. Kaynak Dikişlerini Temizlemek Kaynak dikişi üstünde öncelikle elektrot kabuğundan dolayı cüruf kaynak çekici ile kırılır. Dikiş çevresinde ve metal üzerinde elektrot kabuğundan çıkan gazların kalıntıları bulunur. Bu kalıntılar nem ile birleşerek korozyonun ve dolayısı ile malzemenin dayanımının azalmasını sağlar. Bu nedenle kaynak bitiminde kaynak dikişi üstü ve çevresi çelik tel fırça ile iyice temizlenmelidir. 16

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA 3 PROFİL BORULARIN ALIN(KÜT EK KAYNAĞI) 30x30x2 mm A B Ark yüksekliği elektrod çapı kadar olmalıdır Profil kesitli borularda parçalar arasında kaynak aralığı bırakılmaz ARAÇ VE GEREÇLER 1.30X30X2 mm, 120 mm boyunda kare profil 2.Ǿ2.5 mm elektrod, el testeresi 3.Kaynak makinası, takım ve avadanlıkları İŞLEM BASAMAKLARI 1.Profil boruyu iki eşit parçaya kesiniz. 2.Alın alına en az iki noktadan puntalayınız. 3.Tüm çevrede kaynak dikişini tamamlayınız. 17

ÖLÇME ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME 1. Profil boruların alın kaynağında yatay konumda elektrod ile profil arasındaki açı kaç derece olmalıdır. A) 30 o - 40 o B) 50 o -60 o C) 75 o -80 o D) 45 o -50 o 2. Profil boruların kaynağında ark boyu elektrod çapına göre ne kadar olmalıdır? A) Elektrod çapı kadar B) Elektrod çapının yarısı kadar C) Elektrod çapının iki katı D) Fark etmez 3. Profil boruların kaynağında kaç mm kalınlığa kadar kaynak ağzı açılmaz. A) 2 mm B) 4mm C) 3mm D) 2.5mm 4. Profil kaynağında elektrod çapının her 1 mm sine kaç amper akım uygulanmalıdır. A) 30 amper B) 40 amper C) 50 amper D) 60 amper 5. Profil borular standart olarak kaç metre boyunda imal edilirler. A) 12 metre B) 6 metre C) 7 metre D) 5 metre 6. Profillerin puntalanmasında düzlemlerin düzgün puntalanabilmesi için hangi takımdan yararlanılır? A) Gönye B) köşebent C) mikrometre D) testere 7) Profil kaynak eklerinin kaynak sonrası temizlenmesinde hangi takımlar kullanılmalıdır? A) çelik tel fırça B) zımpara taşı C) zımpara kağıdı D) eğe 18

8) Kaynatılacak profillerin kaynağa hazırlanmasında hangi el takımından yararlanılır? A) testere B) V yatağı C) kaynak çekici D) eğe 9) Kaynak akım şiddetinin yüksek olması kaynak ekinde hangi fiziksel olaylara neden olur? A) kaynak dikişinin yığılmasına B) kaynak dikişinin çatlamasına C) parçaların delinmesine D) kaynak nufuziyetinin azalmasına 10) Profillerin alın alına kaynatılmasında kaynak ekleri arasında boşluk bırakılmama nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) sızdırmazlık C) malzeme kalınlığının ince olması C) nufuziyet D) hiçbiri 19

ÖĞRENME FAALİYETİ-4 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 AMAÇ Profil boruların köşe kaynaklarını yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Profil borularla birleştirme yapılmış profilleri inceleyerek,arkadaşlarınızla tartışınız. 4. PROFİL BORULARININ KÖŞE KAYNAĞI 4.1. Profilleri Köşe Kaynağı İçin Hazırlama Kaynatılacak profiller kesildikten sonra istenilen çap ve ebatlarda kaynak birleştirme bölgeleri eğe ve zımpara taşları ile temizlenerek kaynağa hazırlanır. Kaynakla birleştirme yapılacak profillerin birbirlerini tam karşılaması ve parçaların birbirlerine alıştırılması gerekir. Profil aralarında kalan boşluklar kaynağı zorlaştırır ve kaynak kalitesini düşürür. Kalınlığı 3 mm ye kadar olan profillerin elektrik ark kaynağı ile kaynatılmasında kaynak ağzı açılmasına gerek yoktur. Parçalar birbirine alıştırıldıktan sonra puntalanır. Açılar kontrol edildikten sonra kaynatılma işlemine başlanılır. 4.2. Profilleri Köşe Oluşturacak Şekilde Puntalama Profiller markalanarak, marka çizgilerinden el testereleri ve profil kesme makineleri yardımı ile kesilir. Köşe birleştirmelerinde, birleşme açısının 90 C olması için parçaların 45 er C açı ile düzgün olarak kesilip puntalanması gerekir. 4.2.1. İç Köşe Kaynağında Elektrot Hareketleri İç köşe kaynaklarının yapılmasında elektrot ile parça yüzeyi arasında 45 C lik açı oluşacak şekilde elektrot açısı oluşturulmalı ve bu açı kaynak süresince muhafaza edilmelidir. Elektrot açısı eşit konumda tutularak kaynak dikişinin birleşme noktaları aynı kaynak dikişinde kaynatılır. 4.3. Kaynak Dikişlerini Temizleme Kaynak dikişleri üzerinde oluşan cüruflar kaynak keskisi ile kırıldıktan sonra kaynak dikiş bölgesi ve çevresi çelik tel fırçalar ile iyice temizlenmelidir. Kaynak dikişi ve metal üzerinde elektrotlardan çıkan gazların kalıntıları mutlaka çelik tel fırçalar ile temizlenmelidir. 20

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Profil Boruların Köşe Kaynağı Resmi diğer sayfada verilen profil boruların iç köşe kaynağı uygulama işini aşağıdaki işlem basamaklarını takip ederek yapınız? ARAÇ ve GEREÇLER İŞLEM BASAMAKLARI 1. 30X30X2 mm, 120 mm kare profil 1. Profil boruyu markalayınız. 2. Ǿ2.5 mm elektrod 2. Profil boruyu kesiniz. 3. El testeresi 3. 90 lik açı oluşturarak puntalayınız. 4. Kaynak takım ve avadanlıkları 4.Tüm çevrede kaynağı tamamlayınız. 1. İŞ LEM (MARKALAMA) A B 2. İŞLEM (45 lik açı ol u şturarak kesme) A B 3. İŞLEM (Puntalam a ve kaynak yapma) A E lek tr od aç ısı B Şekil-11: Profil Köşe Kaynağı 21

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME DOĞRU-YANLIŞ TESTİ Aşağıdaki faaliyet ile ilgili bilgileri ölçen Doğru-Yanlış testi verilmiştir. Uygun bulduğunuz seçeneğin altına (X) çarpı işaretini koyunuz. SO RULAR D Y 1) Kesilen profil parçalardaki çapaklar alınmadan da kaynatılabilir 2) 3 mm ye kadar olan profillerin elektrik ark kaynağı ile kaynatılmasında kaynak ağzı açılmasına gerek yoktur. 3) Köşe birleştirmelerinde, birleşme açısının 90 C olması için parçaların 45 er C açı ile düzgün olarak kesilip puntalanması gerekir 4) İç köşe kaynaklarında elektrot ile parça yüzeyi arasındaki açı 55 C olmalı 5) Profil parçalar birbirine alıştırıldıkt an sonra punt alanır TO PLAM 22

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 CEVAP ANAHTARI 1 B 2 B 3 A 4 C 5 D 6 D 7 A 8 C 9 B 10 A ÖĞRENME FAALİYETİ-2 CEVAP ANAHTARI 1 D 2 B 3 A 4 A 5 A 6 C 7 D 8 B 9 C ÖĞRENME FAALİYETİ-3 CEVAP ANAHTARI 1 C 2 B 3 C 4 B 5 B 6 B 7 A 8 D 9 B 10 C 23

ÖĞRENME FAALİYETİ-4 CEVAP ANAHTARI 1 Y 2 D 3 D 4 Y 5 D DEĞ ERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz, yanlışınız var ise faaliyete geri dönünüz. 24

MODÜL DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Yeterliğinizi kazanıp kazanmadığınızı ölçmek için kendi kendinizi ya da bir arkadaşınız yardımıyla aşağıdaki uygulamayı yaparak sonraki sayfadaki kritere göre kendinizi değerlendiriniz? 30x30x2 Şekil-12: Profil T Kaynağı 30X30X2 mm kare profil kesilerek, 90 olacak şekilde puntalanarak kaynatılacaktır. 25

GÖ ZLENEC EK DAVRANIŞLAR EVET HAYIR Kaynak ek yerlerini temizlediniz mi? Kaynak ağızlarını düzgün olarak alıştırdınız mı? Kaynak makinesini çalıştırıp, kaynak amper ayarını yaptınız mı? Elektrodu kaynak pensine uygun biçimde bağladınız mı? Düzgün aralık bırakarak puntaladınız mı? Ark boyu eletrod açısını ayarlayarak kaynağı yaptınız mı? TO PLAM DEĞ ERLENDİRME NO T-1: Soruların tamamının cevabı EVET olacaktır. NO T-2: Cevaplarınızın içinde HAYIR varsa uygulamaya geri dönerek, eksiklerinizi gözden geçiriniz MODÜL DEĞERLENDİRME Modül faaliyetleri ve araştırma çalışmaları sonunda kazandığınız bilgi ve becerilerin ölçülmesi için öğretmeniniz size ölçme araçları uygulayacaktır. Ölçme sonuçlarına göre sizin modül ile ilgili durumunuz öğretmeniniz tarafından değerlendirilecektir. Bu Değerlendirme için Öğretmeninize Başvurunuz. 26

KAYNAKLAR KAYNAKLAR Sabri KUMRAL, Te sis at Te kn olojisi İş ve İşlem Yaprakları 10 Sınıf, Y.E. ENS. MAT.2003 Ahmet AŞICI, Metallerin İşlenmesi, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, ANKARA Hüseyin KOÇ, Metallerin Ark Kaynağı, Türk Tarih Kurumu, ANKARA Ahmet URFALI, Yayımlanmamış Ders Notları, 2000 Selahattin ANIK, El ek tri k Ark Kaynağı ŞAHİN Sami, Metal İşleri Meslek Teknolojisi, 2003 Borusan Ürün Katalogu, 2005 27