ARKEOLOGLAR DERNEĞİ İSTANBUL ŞUBESİ Konu : Kadıköy 15/08/2011 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI İSTANBUL V NUMARALI KÜLTÜR VE TABİAT VARLIKLARINI KORUMA BÖLGE KURULU MÜDÜRLÜĞÜ NE İSTANBUL Kadıköy deki yerleşmenin başlangıcını oluşturan tarihsel çekirdek Haydarpaşa Koyu ile Moda burnunun oluşturduğu alanda yer almaktadır. Bugün bu alan Kadıköy çarşısı, Yeldeğirmeni ve Moda gibi tarihi yerleşme alanlarını da içeren Rasim Paşa, Osman Ağa, ve Cafer Ağa mahallelerinden oluşmaktadır. MÖ 1000 yılları civarında Fenikeliler tarafından Fikirtepe de çeşitli kaynaklardan Harhadon adı ile anılan bir ticaret kolonisi oluşturulduğu bilinmektedir. Bu dönemde Kuşdili deresi bir haliç şeklindedir ve kıyı çizgisi de bugüne göre hala çok içeride Fikirtepe Hasanpaşa arasındadır. Daha sonra bu yerleşmenin karşısında Moda Burnu ile Yoğurtçu arasında Khallkedon (bakır ülkesi) adıyla ikinci bir yerleşme daha oluşur. Bilicilik merkezi Apollon Tapınağı ile ün salan Khalkedon un merkezini oluşturan yer bugün Kalamış ve Haydarpaşa koylarının arasındaki tepelik burun üzerinde yer alır, yerleşmenin surları bugün Altıyol, Sakızağacı, Mühürdar, Söğütlüçeşme arasında, kabaca dikdörtgen oluşturacak şekilde uzandığı düşünülmektedir. Muhtemelen Altıyol civarında bir kapı vardı ve şehrin Kalamış koyuna bakan kesiminde de mezarlıklar bulunuyordu.(istanbul Ansiklopedisi ) Şehrin dört limanı vardır ki biri bugünkü Kadıköy meydanında, ikincisi Fenerbahçe burnundaki Hiera Limanı, üçüncüsü Fenerbahçe burnunun kuzey tarafındaki Eutropo, dördüncüsü kurbağalıdere çevresinden Kalamış koyuna doğru olan kısımda yer alan Khalkedon limanıdır. Khalkedon da MS. II. yy. sonunda hâlihazırda en az iki liman olduğunu Denys Byzance söylemektedir. Batı taraf ağırlıklı olarak Karadeniz ile bağlantı kurmak için ve özellikle başkentlerle ilişki kurmak için kullanılmaktadır. Himeros limanı Kadıköy koyunun kuzeyinde Haydarpaşa garının yakınında, Himeros mahallesinde yer alan bir limandır Güneyden gelen tehlikeli rüzgârlara karşı dalgakıranlar inşa edilmiştir. Bu liman bugün dolmuştur, kapı Pazaryolu mahallesinin aşağısında eski camiye yakın bir yerdedir. Burada Himeros deresinin aktığı ve Afrodit Temenosunun yer aldığı düz bir sahil yer alır. Daha sonra temenosun olduğu yerde Galienus zamanında (MS 305-311) şehit düşen azize Euphemia Kilisesi inşa edilmiştir. (Dionysios Byzantios Boğaziçi nde bir gezinti sf: 86 ayrc bak: Gyllios, de BosporoThracio 3.10 Grosvenor, Constantinople, s.257) Hiera limanı Justinienin Theodora adına inşa ettirdiği yarım adadaki saray için inşa etirilmiştir. İmparatorluğun üst üste üç sıra kürekli kadırgalarını kuzey ve güney-doğu rüzgârlarını korumak için büyük taşlardan güçlü dalgakıran yaptırmıştır. P. Gyless; bu dalgakıranın kalıntılarını 1540 a doğru görmüştür. Özellikle kuzey rüzgârı estiğinde yarımadanın kuzeyinde küçük bir körfezde kalıntıların bir kısmının ortaya çıktığını ileri sürmektedir. Yazışma Adresi: Şehit Muhtar Mah., İmamAdnan Sok, No: 24, K. 2, 34435, Beyoğlu İstanbul
e.posta: istanbul@arkeologlardernegist.org Tel: 0090 212 245 93 10 Faks: 0090 212 245 93 11 Khalkedon un üçüncü limanı Eutrope dir. Bu liman günümüzde Kalamış olarak adlandırılan kısımlarda ki orada hala siyah blok taşlar görülmektedir. Bu taşlar Hiara limanının inşa edildiği taşlara benzemektedir ki bu limanda Justinien tarafından yaptırılmıştır. Arcadius zamanında (395-408) idam edilen bakan Rufuis un burada bir sarayı olduğundan bahsedilmektedir. Khalkedon un doğusunda, Kalamış koyunun oluşturduğu doğal bir liman bulunmaktadır. Khalkedon deresi (Kurbağalı dere), bu dere Denys de Byzance ın yazdığı Irmaktan çok farklı bir hale gelmiştir (döküldüğü yer vs.) Günümüzde kuşdili olarak adlandırılan küçük düzlük alüvyonla dolmuş eski bir limanın dolgusudur.500 m genişliğinde ve iki katı uzunluğundaki koyun liman olarak kullanıldığını Denys de Byzance dan öğrenilmektedir. Ayrıca Kurbağalıdere girişinde yer alan liman boyunca uzanan bir caddenin Kalkhedonu Nikomedia ya bağlandığı da bilinmektedir. Limanın hemen kuzeyinde İstanbul Arkeoloji Müzelerinin yaptığı kurtarma kazılarında çok sayıda lahit ve mezar bulunmuştur. Anlaşıldığı kadarı ile limanın çevresinde büyük bir nekropol alanı bulunmaktadır. Antik Limanların çevresinin savunma duvarı ile çevrili olduğu ve limanların yakınında depo yapılarının olduğu bilindiğinden bu bölgede yapılacak kazılarda bu kalıntılara rastlanılması çok muhtemeldir. Kazılarda ele geçen mezar buluntularının yeri Salıpazarının sınırları Khalkedon limanının sınırları
Tiyatro, hipodrom, Constanius Sarayı, Ayai Eufemiave, Ayaios Yeoryios, kiliseleri ile çeşitli yapılardan bu güne yeryüzünde herhangi bir kalıntı ulaşmamıştır. Constantin in sarayına ilişkin Janin nin Villehardouin dan aktardığına göre, saray limana yakın ve kentin içinde yer almaktadır. Bu liman büyük olasılıkla Konstantinopolis e bakan limandır Constantin in sarayının yeri olasılıkla daha yukarıda, Altıyol denilen Dörtyol ağzında denizden doğru gelirken sağ tarafta yer almaktadır. Bu mahallede evlerin altında geniş bodrumlar bulunmaktadır ki bunlar olasılıkla saraya ait bölümlerdir (R.Janin.) Ancak Altıyol civarı ile 1970 li yıllarda Osmanağa Camii yakınlarında yapılan çeşitli İnşaat kazılarında pişmiş toprak ve mermerden su künkleri ile sur duvarlarına rastlanmıştır. Antik Khalkhedon kenti sınırları içinde ise bazı alt yapı ve inşaat çalışmaları sırasında rastlanan arkeolojik kalıntılar nedeni ile İstanbul Arkeoloji Müzeleri az sayıda kurtarma kazısı yapmıştır. Bu kazılardan M.Ö. 6. yüzyıl (Arkaik Dönem) ile Roma Dönemi ne (M.Ö 1-M.S.4. yüzyıl) tarihlenen birçok eser ortaya çıkartılmış ve bunlardan bir bölümü halen Müze nin Çağlar Boyu İstanbul sergi salonunda teşhir edilmektedir. 1987 yılında Altıyol da Arkeoloji Müzelerinin yapmış olduğu kurtarma kazısı sırasında 6 adet lahit ile birlikte bir podyum ile çok sayıda depo ve mutfak kapları bulunmuştur. Bu buluntuların tamamı M.Ö. 5.yüzyıl ın sonu 4. yüzyıl ın başlarına tarihlenmiştir. İstanbul Arkeoloji Müzelerinin Yapmış Olduğu Kurtarma Kazıları ve Müzeye intikal ettirilen eserler: 1 Tonoz kalıntısı: Caferağa Mahallesi Yağver Bey no:130 Sok.1288 ada 87 parsel, 28.12.1988 tarihli İstanbul Arkeoloji Müzeleri Şeniz Atik, Güldem Polat raporu. 2 Horasan harçlı yapı kalıntısı: Caferağa Mah. 18 Pafta 1217 ada 209 parsel Neyzemin Sokak. No:33/B Bina temel profilinde rastlanmış; 27.11.1996 ve 13.11.1996 tarihli İstanbul Arkeoloji Müzeleri Çiğdem ve Hatice Kalkan Raporu. 3 Horasan harçlı duvar : Caferağa mah. 18 pafta,65 ada, 6 parsel; Bahariye Caddesi Kalfaoğlu sokak.süreyya Sineması arkasında-doğusunda Geç Bizans özellikli duvar izleri. İstanbul Arkeoloji Müzeleri Erdoğan Bilen Raporu 16.09.1992. 4 Bizans duvarı : Caferağa mah. 135 Pafta,132 ada,16 parsel yol seviyesinden -2.60 m aşağıda 3.45 m.yük. 1.90 m. Genişliğinde Bizans duvarı ve kazı alanından MÖ. IV ve MS I. Yy. tarihlenen seramik parçaları ele geçmiştir. Şeniz Atik İstanbul Arkeoloji Müzeleri 06.06.1987 5 Lahit ve küçük eser grubu : Eski Caferağa Yeni Osmanağa Mah. Altıyol mevkii 12 pafta,44 ada, 7 parselde 6 adet lahit ve 1 mimari kalıntı ile M.Ö 6-4 yy a tarihlenen kaseler, kandiller, guttuslar, balık tabakları,kantharoslar sikkeler vb. eserler. 13.08-12.09.1987 tarihleri arasında Şeniz Atik tarafından yapılan kurtarma Kazıları. İstanbul Arkeoloji Müzeleri 6 Kilise ve Sarnıç Kalıntısı: Merdivenköy Mah., 192 pafta,746 ada 21 parsel Erkan Bizans dönemine ait. Rahmi Asal ve Gülbahar Baran Çelik İstanbul Arkeoloji Müzeleri 12.10.2000 tarihli sonuç raporu. 7 Sarnıç kalıntısı: Merdivenköy Mah,191 pafta, 751 ada 44 parsel Bizans dönemine ait sarnıç kalıntısı Yaşar Anılır 21.03.2007 tarihli raporu. İstanbul Arkeoloji Müzeleri 8 Mezar: Hasanpaşa Karakolu karşısı Kurbağalıdere caddesinin güney kenarında yol seviyesinden 4 m. Aşağıda bir mezar ve bu mezarın 200 m doğusunda Taş levhalı bir mezar daha bulunmuştur. Küçük buluntular içermektedirler ve MS 1. Yy a tarihlenmektedirler. 27 Kasım 1978 İstanbul Arkeoloji Müzeleri Nuşin Asgari raporu. 9 Mezar : Hasanpaşa mah. Uzunçayır cad. Kaptanpaşa İlkokulunun 30m kuzeybatısında toprak seviyesinden 2.35 m derinlikte Merdivenköy taşından yapılmış mezar. MS 1. Yy Şeniz Atik in 26.10.1978 tarihli raporu. İstanbul Arkeoloji Müzeleri
10 Tonozlu Su Kanalı :Koşuyolu İbrahimağa Mah. Rahmi Asal 20.07.1992 tarihli raporu. İstanbul Arkeoloji Müzeleri 11 Sarnıç : İbrahimağa Mah. 56 pafta,244 ada eski 17 yeni 23 parsel.5-6. Yy ait sarnıç kalıntısı Süleyman Bey 18.11.2005 tarihli raporu. İstanbul Arkeoloji Müzeleri 12 Bizans yapı kalıntısı : Acıbadem mevki Sarayardı Cad. ile Sokullu Sokağı kavşağında 58 Pafta,1304 ada ve 11 parsel de 13.75 m uzunluğunda Geç Roma Bizans yapı kalıntısı Şeniz Atik in 26.04.1979 tarihli raporu. İstanbul Arkeoloji Müzeleri 13 Yapı kalıntıları ve mezar stelleri: Acıbadem mah. 52. pafta, 239 ada 1 parsel de yer alan Ahmet Ağa Çeşmesi nde (ayrılık çeşme)yapılan kazı çalışmalarında çeşmenin arka kısmında taş döşeli bir yol ve dörtgen planlı bir yapı kalıntısına ulaşılmıştır. Ayrıca 4 adet Osmanlı mezar taşı parçası,1 adet Grekçe yazıtlı mezar steli parçası 1 adet Grekçe yazıt parçası ele geçmiştir.04.05.-15.06.2009 Tuğçe Akbaytogan. İstanbul Arkeoloji Müzeleri 14 Su kanalı: Acıbadem mah. Ayrılık çeşme Mevkii296 pafta 1422 ada 1 parsel 19-20.yy a ait su kanalı bulunmuş kalıtının bir kısmı kaldırılmıştır. Süleyman Eskalen in 11.08.2006 tarihli raporu. İstanbul Arkeoloji Müzeleri 15 Mermer Stel: Rasim Paşa mah. Sögütlüçeşme Sokağında 17.01.1977 de yapılan kanalizasyon çalışmasında mermer stel bulunmuş ve müzeye getirilmiştir. İstanbul Arkeoloji Müzeleri 16 Lahitler : Kadıköy çevre yolu inşaatı ile ilgili olarak Söğütlüçeşme Camii ne çok yakın bir alanda lahitler bulunmuştur.19 Nisan 4 Mayıs 1976 tarihlerinde yapılan kazı çalışmalarında Bu alanın Söğütlüçeşme Camiinin hemen Güneydoğusundan başlayıp Hasanpaşa semtini Altıyola bağlayan caddenin kuzey kenarında 35 m. Uzunluğundaki bir alan olduğu ve buranın Khalkedon un Roma çağı Nekropolü olduğu saptanmıştır. 17 Dionysos oğlu Philippos un oğlu steli: Satın alınarak müzeye getirilen stelin buluntu yerinin Kadıköy Göztepe Taş Mektep olduğu söylenmiştir. Env. No:90.30 Geç Helenistik Dönem MÖ.1.yy 18 Diokles İle Apollonis in steli : Satın alınarak Müzeye getirilmiş ve buluntu yerinin Kadıköy olduğu söylenmiştir. Mermer.Env.No:90.49 Geç Helenistik Dönem MÖ.1.yy 19 Dionysos un steli : Kadıköy Yeldeğirmenin de bir kanalizasyon kazısı sırasında bulunarak müzeye getirilmiş mermer. En. No.87.7 Helenistik MÖ: II. yy 20 Theotima nın mezar steli: Bostancı Vukela caddesinde bulunarak müzeye getirilmiştir. Env. No 85.20 Hellenistik MÖ III. yy orataları. 21 Kseniada nın mezar steli: İstanbul- Selamiçeşmede tesadüfen bulunarak Müzeye getirilmiştir. Env.NO:75.133 mermer Hellenistik MÖ III 22 Arkesas ve Ariston un mezar Steli: Söğütlüçeşme de İSKİ ye ait bir kanalizasyon çalışmasında bulunarak müzeye getirilmiş. Env. No: 87.97 Helenistik M.Ö. II-I. yy 23 Asklepiades in mezar steli : Söğütlüçeşme de İSKİ ye ait bir kanalizasyon çalışmasında bulunarak müzeye getirilmiş Env.No: 87.98 mermer Helenistik M.Ö. II-I. yy 24 Yapı Kalıntısı : Caferağa Mah. Moda Cad., Yenifikir Sokak,Yaver Bey sok. M.Ö 4. Yy ve M.S 1. yy a tarihlenen seramik parçaları ve yapı kalıntısı bulunmuştur.yapılaşmadan kaynaklı tahribat söz konusudur. www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr 25 Mezar Yapıları: Rasimpaşa Mah. Söğütlü Çeşme cad. Söğütlüçeşme camii yanı. Lahitler ve bu lahitler ile bağlantılı bir küçük eser grubu ele geçti.(kandil, tabakçık, künk,sikke,stel parçası,granit kâse.) www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr 26 Yapı kalıntıları: Osmanağa mah. Kuşdili Cad. Bahariye Cad. Orta Demir Çağı Yapı Kalıntıları ve bununla bağlantılı M.Ö 6.5.4.yy a tarihlenen küçük eser grubu ele geçmiştir. www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr 27 Sarnıç ve yapı kalıntıları: İbrahimağa Mah. Koşuyolu Geç Antik Çağ / Erken Bizans Dönemi. Mermer sütun başlığı, künk, amfora parç. Ele geçmiştir. www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr
28 Stel : Rasimpaşa Mah. Rıhtım cad. 1.yy a ait stel İstanbul Arkeoloji Müzeleri Khalkedon bölümü. 29 Stel : Altıyol da ele geçmiş M.S. 1.yy İstanbul Arkeoloji Müzeleri Khalkedon bölümü. 30 Stel : Söğütlüçeşme de ele geçmiş Stel M.S. 1.yy İstanbul Arkeoloji Müzeleri Khalkedon bölümü. 31 Stel : Rasimpaşa mah. Halitağa Cad. Stel M.Ö. 1. yy İstanbul Arkeoloji Müzeleri Khalkedon bölümü. 32 Stel : Rasimpaşa Mah. Yeldegirmeni mevkiin de ele geçmişm.ö 6-3-2-.yy lara ait 5 adet stel İstanbul Arkeoloji Müzeleri Khalkedon bölümü. 33 Stel : Osman Ağa Mah. Yoğurtçu Parkı M.Ö 2.yy İstanbul Arkeoloji Müzeleri Khalkedon bölümü. 34 Madencilik atölyesi maden cürufları : Kadıköy Osmancık sokak,üzerlik Sokak, Pavlonya Sok.,Moda Cad. Altıyol da Madencilik faaliyetlerini gösteren maden cürufları bulunmuştur. İstanbul Arkeoloji Müzeleri Khalkedon bölümü. Antik kaynaklardan, yapılan yayınlardan ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri nin yapmış olduğu kurtarma kazılarından çıkan veriler birleştirildiğinde Khalkedon kentinin varlığı, yeri ve konumu anlaşılmaktadır. Tarih sahnesinde önemli bir yeri olan Khalkedon antik kentinde sistemli hiçbir araştırma maalesef yapılmamıştır. Antik kent içerisinde yapılan hiçbir inşai faliyet denetim altında yapılmamıştır. Çok az sayıda ihbarın sonucunda yapılan kazılar dışında her hangi bir kazı çalışması gerçekleştirilmemiştir. Çok büyük bir kısmı tahrip olan kentte en azından bugünden itibaren denetimli inşaat faaliyetleri yürütülmesi sağlanıp kent ile ilgili bilgiler toplanmalıdır. Antik Khalkedon un sınırlarını tam olarak belirlenip III. derece arkeolojik sit ilan edilerek inşaai faaliyetlerin denetim altında yapılması sağlanmalıdır. Bilgilerinizi ve gereğini müsaadelerinize saygılarımızla arz ederiz. Doç. Dr. Necmi KARUL Yönetim Kurulu Başkanı Ek: 2 levha Dağıtım: Bilgi ve Gereği için: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü / ANKARA T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu / ANKARA T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı İstanbul V Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü / İSTANBUL İstanbul Büyükşehir Belediyesi / İSTANBUL Kadıköy Belediyesi / İSTANBUL Arkeologlar Derneği Genel Merkezi / ANKARA
aynakça : 1-) Raymond JANIN Les Eglises Et Les Monastteres Des Grands Centres Byzantins 2-)Petrus GYLLİUS İstanbulun Tarihi Eserleri 3-)Dionysios BYZANTİOS Boğaziçinde bir gezinti 4-)İstanbul Ansiklopedisi Yazışma Adresi: Şehit Muhtar Mah., İmamAdnan Sok, No: 24, K. 2, 34435, Beyoğlu İstanbul e.posta: istanbul@arkeologlardernegist.orgtel: 0090 212 245 93 10 Faks: 0090 212 245 93 11