Seminerin Adı: GAP ta AntepfıstığıYetiştiriciliği Yer: Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Diyarbakır Semineri Sunan: Mikdat

Seminerin Adı: GAP ta AntepfıstığıYetiştiriciliği Yer: Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Diyarbakır Semineri Sunan: Mikdat ŞİMŞEK Tarih: Mart 2004 email: miksimsek2001@yahoo.com 1

GİRİŞ Antepfıstığı (P. Vera L.) nın kültüre alınışı çok eskilere dayanmaktadır. Konu ile ilgili literatürler bu ürünümüzün Güneydoğu Anadolu ya yerleşen Etiler tarafından kültüre alındığını, o çağlarda kral sofralarına girdiğini, dolayısıyla çok eskiden beri kültür çeşitlerinin bulunduğunu ve meyve değerinin bilindiğini belirtmektedirler. 2

Ülkemizde ve diğer bazı Ortadoğu ülkelerinde antepfıstığı altın ağacı veya yeşil altın olarak tanımlanır. Bunun en önemli sebebi ise iyi fiyat etmekte olup, üreticiye yüksek gelir getirmesidir. 3

Yeşil içli antepfıstığı, pasta, dondurma ve tatlı sanayi nin önemli bir hammaddesidir. Ülkemizde yetişen antepfıstıklarının çoğunlukla yeşil yada sarı karışımı renkte olması ve damak tadı bakımından daha lezzetli olması, ona belirgin bir üstünlük kazandırmaktadır. 4

Ancak, belirtilen bu üstün özelliklere sahip ürünümüzün yeterince değerlendirilip, üretim ve ihracatımızın istenilen seviyede artırıldığı, tanıtım ve pazarlama organizasyonlarının sağlıklı bir şekilde işlendiği söylenemez. İran ve A.B.D. bu yönde önemli mesafeler almışlardır. 5

GAP Kapsamına Giren Bazı İllerin Önemli İklim Verileri (Uzun Yıllara Ait) İller En Düşük Sıcaklık ( C) Ortalam a Sıcaklık ( C) En Yüksek Sıcak. ( C) Ort. Yüksek Sıcaklık ( C) Nispi Nem (%) Yağış (mm) Diyarbakır -24.2 15.8 46.2 22.5 54 494.4 Gaziantep -17.5 14.5 42.0 21.1 60 548.7 Mardin -14.0 15.5 42.0 19.6 50 716.5 Siirt -19.3 15.9 46.0 21.4 51 726.6 Şanlıurfa -12.4 18.2 46.5 24.0 49 463.1 6

Bazı Meyve Türlerinin Önemli İklim İstekleri Meyve Türü Yıllık Ortalama Yağış (mm) Kış Minimum Sıcaklık ( C) Yaz Optimum Sıcaklık ( C) Ortalama Soğuklama İsteği (saat) Armut 970-15 17.6 1000-2500 Ayva 1000-15 18.0 < 1650 Elma 1060-30 19.3 1900-3800 Erik 750-14 20.0 500-1300 Kayısı 600-15 21.0 >427 Kiraz 600-10 18.0 500-1000 Şeftali 770-10 19.0 250-850 Vişne 400-10 20.0 500-1000 Antepfıstığı 803-25 30.0 500-1050 Ceviz 1000-15 33.0 700-2000 Badem 700-20 35.0 90-427 İncir 625-9 30.0 1200-1800 7

Dünya Antepfıstığı Üretimi (Ton) ÜLKELER 1995 1996 1997 1998 1999 İRAN 239.000 282.000 111.916 313.957 313.957 A.B.D. 67.130 47.630 81.650 85.280 49.900 TÜRKİYE 36.000 60.000 70.000 40.000 35.000 SURİYE 14.500 18.000 29.428 35.684 33.867 YUNANİSTAN 5.400 6.700 5.600 5.000 5.000 İTALYA 2.200 100 5.000 100 100 8

GAP Bölgesinde Antepfıstığı Ağaç Sayısı, Üretimi ve Verimi İLLER Toplam A.S. Meyve Ver.A.S. Üretim (Ton) Verim (kg/ağaç) Gaziantep 15.161.062 9.430.830 18.389 1.949 Şanlıurfa 14.946.374 8.436.389 38.940 4.615 Adıyaman 5.440.530 3.299.530 2.487 0.753 Siirt 1.154.900 566.500 1.685 2.974 Mardin 531.511 155.780 577 3.703 Diyarbakır 257.750 93.900 566 6.027 Batman 174.370 56.300 540 9.591 Şırnak 60.555 21.865 42 1.920 Kilis 515.000 110.000 165 1.5 Ötekiler 6.220.319 2.894.500 6.609 2.283 TÜRKİYE 44.462.371 25.065.594 70.000 2.792 9

Yenilen 100 g da Antepfıstığı, Fındık, Ceviz ve Sığır Eti Besin Değerleri Antepfıstığı Fındık Ceviz Sığır Eti Protein (%) 19.3 12.6 14.8 13.6 Yağ (%) 53.7 62.4 64.0 41.0 Karbonhidrat (%) 19.6 16.7 15.8 ---- Ca (mg) 131.0 209.0 99.0 8.0 P (mg) 500.0 337.0 380.0 124.0 Fe (mg) 7.30 3.4 3.1 2.0 K (mg) 972.0 704.0 450.0 355.0 Vitamin A (ıu) 230.0 --- 30.0 80.0 Vitamin BI (mg) 0.67 0.46 0.23 0.06 Vitamin B6 (mg) 1.40 0.90 0.90 3.30 10 Kalori 597.0 634.0 651.0 428.0

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Yabani ve Kültür Antepfıstığı Türleri 1. Pistacia vera L. (Antepfıstığı) 2. Pistacia Terebinthus.(Melengiç) 3. Pistacia khinjuk Stocks (Buttum) 4. Pistacia hybritleri 11

Bazı Antepfıstığı Çeşitlerinin Soğuklama İhtiyaçları (1990-1991-1992 Yılları Ortalaması) Çeşitler Erkek 1 Erkek 2 Halebi Uzun Siirt Kırmızı Ohadi 7.2 o C altındaki Süre (saat) 500 750 650 600 700 950 1050 12

Antepfıstığında Dökümler 1. Çiçek ve Küçük Meyve Dökümü 2. Haziran Dökümü 13

Boş Meyve Oluşumunun Nedenleri ve Alınması Gereken Önlemler 1. Bahçe içerisinde erkek ağaç sayısının az olması 2. Erkek ve dişi ağaçların aynı zamanda çiçek açmaması 3. Diğer meyve türleriyle karışık bahçe tesisi 4. Çevrede arıcılık yapılması 5. Erkeklerin zayıf anaç üzerine aşılanması 6. İklim faktörleri 14

Standart Antepfıstığı Çeşitlerine Uygun Tozlayıcı Tipler 1. Uzun ve Halebi çeşitleri için Uygur erkeği 2. Siirt ve Kırmızı çeşitleri için Atlı erkeği 3. Ohadi çeşiti için Kaşka erkeği tozlayıcı olarak uygun görülmüştür. 15

Antepfıstığının Çoğaltılması 1.Doğada yabani olarak yetişen ve kültür çeşitlerine anaç olabilecek Pistacia türlerinin aşılanması. 2. Pistacia türleri tohumlarının ekilmesiyle elde edilen çöğürlerinin üretim bahçelerine dikilerek yerinde aşılanması. 3. Tohumların tüplere ekilmesiyle burada geliştirilerek aşılanması sonucunda elde edilen aşılı tüplü fidanların doğrudan bahçeye dikilmesi 16

Antepfıstığında Bahçe Tesisi Antepfıstığı bahçesi 4 şekilde kurulabilir 1. Doğrudan tohum ekimiyle 2. Çöğür dikimiyle 3. Aşılı tüplü fidan dikimiyle 4. Yabanilerin yerinde aşılanmasıyla 17

Antepfıstığında Dikim Şekilleri 1. Yoğun (çok sık) dikim 2. Sık dikim 3. Sulanan koşullarda dikim 4. Kuru koşullarda dikim 18

Antepfıstığında Toprak İşleme Kış aylarına girerken 3 veya 5 soklu pullukla derin olarak yapılan kontur (çapraz) sürüm, yağmur sularının toprağın alt katmanlarına inmesini sağladığından, yapılması gereken önemli bir sürümdür. Kayalık ve fazla eğimli yerlerdeki antepfıstığı bahçelerinde kontur sürümün yapılması biraz zordur. Eğime dik olarak toprak işleme yapılamıyorsa, teraslama yapılmalıdır. 19

İlkbahar da 5 soklu pulluk, kültivatör veya kazayağıyla yüzeysel olarak yapılan kontur sürüm, yabancı ot kontrolünü ve toprakta kapillaritenin kırılmasını sağlar İlkbahar sürümü genellikle 2 kez yapılır 20

Killi toprak yapısına sahip bahçelerde toprak neminin azalmasıyla birlikte özellikle Temmuz ayında yüzeyden başlayarak aşağıya doğru toprakta yarılmalar (çatlama) meydana gelmektedir. Bu yarıklardan toprak neminin kaybolmaması için Temmuz ayında kültivatör veya kazayağıyla birlikte tapan çekilerek yapılacak olan son bir sürümle toprak işleme tamamlanmış olur. 21

Sürüm yapılamayan yerlerde (ağaçların gövde çevresi) ise ilkbaharda bellenmeli veya çapalanmalıdır. 22

Antepfıstığının Gübrelenmesi 23

Kuru Koşullarda Yetiştirilen Antepfıstığında Yapraktaki Besin Elementleri Sınır Değerleri Besin Elementleri % Besin Elementler ppm Azot (N) 1.80-2.20 Demir (Fe) 43-170 Fosfor (P) 0.06-0.14 Çinko (Zn) 10-25 Potasyum (K) 0.80-1.20 Mangan (Mn) 20-50 Kalsiyum (Ca) 2.20-3.70 Bakır (Cu) 6.90 Magnezyum (Mg) 0.50-0.90 Bor (B) 100-180 24

Sulu Koşullarda Yetiştirilen Antepfıstığında Yapraktaki Besin Elementleri Sınır Değerleri Besin Elementleri % Besin Elementleri Azot (N) 2.50-2.90 Mangan (Mn) ppm 30-80 Fosfor (P) 0.14-0.17 Bakır (Cu) 7-14 Potasyum (K) 1.0-2.0 Bor (B) 55-230 Kalsiyum (Ca) 1.30-4.0 Magnezyum (Mg) 0.60-1.20 25

Gübre Uygulamaları Azot Uygulamaları: Ağacın yaşına göre 2-5 kg/ağaç Amonyum Sülfat Şubat ta taç izdüşüm alanına serpilerek, hemen toprağa karıştırılır.yağışın az olduğu bölgelerde Ocak ayında da verilebilir. 26

Fosfor Uygulamaları: Ağaç başına 2 kg Triple Süper Fosfat, ağaç taç izdüşümünün dış çevresine açılan 20-30 cm derinlik ve 20-25 cm genişliğindeki banta Ekin ayında uygulanarak bantın üstü kapatılır. 27

Potasyum Uygulamaları: Potasyum noksanlığının olduğu bahçelerde, ağaçların yaşı ve toprak yapısı göz önüne alınarak 0.5-1.5 kg potasyum sülfat gübresi, fosforla birlikte yapılabilir. 28

Mikro Element Uygulamaları: 100-300 gr. Fe- EDDHA topraktan veya % 1-2 lik dozda Fe-EDTA nın yapraktan uygulanması önerilebilir. Bu değer civarında diğer mikro elementlerden de yararlanılabilir. 29

Antepfıstığında Budama 1. Şekil Budaması 2. Ürün Budaması 3. Gençleştirme Budaması 30

Antepfıstığında Sulama 1. Yüzey sulama sistemleri a. Salma sulama b. Karık sulama 2. Basınçlı sulama sistemleri a. Yağmurlama (spring) sulama b. Mikro sulama sistemleri b.1.mikro yağmurlayıcılar b.2. Damla sulama 31

Antepfıstığında Hasat Hasat olgunluğuna gelen antepfıstığı meyvelerinde renk değişimi olmakta, dış kabuk zemin renginin açık yeşilden soluk beyaz renge dönerek çeşidin tipik üst rengini oluşturmaktadır. Ayrıca içli meyvelerde dış kabuk parmaklar arasında sıkılınca, kolayca ayrılmakta, içi boş (fıs) meyvelerde dış kabuk oldukça sert ve iç kabuğa yapışık olmaktadır. 32

Ülkemizde antepfıstığının hasat zamanının bilimsel olarak tespiti yapılmıştır. Gaziantep te yapılan bir çalışmada kırmızı çeşidi (9 eylül) gelmiş, bunu Uzun (17 eylül), Siirt ve Ohadi (25 eylül) çeşitleri izlemiştir. En geç olgunlaşan ise Kellekoçi çeşidinde (16 ekim) de tespit edilmiştir. 33

GAP taki illerimizde antepfıstığı hasadı elle yapılmaktadır. İran ve Suriye de antepfıstığı hasadı elle yapılmaktadır. Kaliforniya da ise 6 yaşından küçük ağaçlara hasat elle yapılırken, 6 yaşından büyük ağaçlarda makine ile hasat yapılmaktadır. 34

TEŞEKKÜRLER 35

TEKEKKÜRLER 94