AKYATAN LAGÜNÜ (ADANA) NDEN YAKALANAN MAVİ YENGEÇ (Callinectes sapidus ) LERDE TOKSİK MADDE ARAŞTIRILMASI* Investigation of Toxic Materials in Blue Crabs (Callinectes sapidus) Which Were Caught From Akyatan Lagoon Bige GÜLMEN Su Ürünleri Yetiştiricilik Anabilim Dalı İbrahim CENGİZLER Su Ürünleri Yetiştiricilik Anabilim Dalı ÖZET Bu çalışmada, Akyatan Lagünü nden avlanan mavi yengeç (Callinectes sapidus) lerin kas dokularında PCB (Poliklorlu Bifeniller) 28, 52, 101, 118, 153, 138, 180, HCB (hekzaklorobenzen), toplam HCH (Heksaklorosiklohekzan), toplam DDT (dikloro difenol trikloroethan) kalıcı organik kirleticilerinin miktarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışma 50 adet örnekle yürütülmüştür. 1 gr. lık kas dokular içerisindeki kirletici miktarları ppb düzeyinde araştırılmıştır. Değerlendirme sonucunda incelenen tüm örneklerde bulaşma tespit ediliştir. En yüksek bulaşıklık PCB türevlerinde tespit edilmiştir. Gaz kromatografisi ECD dedektör kullanılarak kantitatif olarak bulanan kalıntı düzeyleri, kabul edilebilir kalıntı düzeyleri ile karşılaştırılmıştır. Değerlendirme sonucunda kalıcı organik kirletici oranları sırasıyla, α- BHC % 36, β- BHC % 2, δ- BHC % 10, HCB % 14, BHC % 40, o,p - DDE % 56, p,p - DDE % 12, o,p - DDT % 24, p,p - DDT % 34, DDT % 40, PCB 28 % 72, PCB 52 %70, PCB 101 % 54, PCB 118 % 40, PCB 138 % 2, PCB 153 % 28, PCB 180 %56 olarak tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Mavi Yengeç, Pestisit, Akyatan, PCB, OCP ABSTRACT 1 The aim of the present study was to determine the amount of persistent organic pollutants, PCB (Polychlorinated Biphenyls) 28, 52, 101, 118, 153, 138, 180, total HCH (Hexachlor Cyclohexane), total HCB (Hexachlorobenzene) and total DDT (dichloro trichloroethane diphenol), in the caught blue crabs (Callinectes sapidus) muscle tissues from Akyatan Lagoon. Study was conducted with 50 samples. Amounts of pollutants were investigated in the ppb level in 1 g muscle tissue. As a result of evaluation organic pollutant contaminant was determined in all samples analyzed. The highest contaminant level was identified for PCB derivatives. Residue levels were determined quantitatively by using GC-ECD and compared with acceptable contaminant levels. As a result of assessment ratios of persistent organic pollutant were determined, α- BHC 36%, β- BHC 2%, δ- BHC 10%, HCB 14%, BHC 40%, o,p - DDE 56%, p,p - DDE 12%, o,p - DDT 24%, p,p - DDT 34%, DDT 40%, PCB28 72%, PCB52 70%, PCB101 54%, PCB118 40%, PCB138 2%, PCB153 28%, PCB180 56%, respectively. *Aynı başlıklı Yüksek Lisans tezinden üretilmiştir. - 142 -
Key Words: Blue Crab, Pesticide, Akyatan, PCB, OCP GİRİŞ Günümüzde hızla artan dünya nüfusunun en önemli problemlerinden biri beslenmedir. Gerekli besinlerin tüm nüfusa yetişebilmesi için ise tarımsal ürünlerin artışı gerekmiştir. Bu nedenle tarım ilaçları kullanımı tüm dünyada yaygınlaşmıştır. Üretimin artışını sağlamış ancak hava toprak ve suyun yüksek düzeyde kirliliğe ve hedef olmayan türler üzerinde olumsuz etkilere neden olmuşlardır (Anonim, 1998). Pestisitlerin organik kararlı bileşikler olduğu ve çevrede uzun süreler parçalanmadan kalabildiği bildirilmiştir (Ritter et al. 2007). Gösterdikleri direnç, pestisitlerin ekosisteme girdikten sonra, canlılara geçmelerine ve canlıların vücudunda 1000 kata kadar birikmelerine yol açtığı belirtilmiştir (Murty 1985). Besin piramidinde yukarı basamaklara çıkıldıkça birikme miktarı artmaktadır (Braune et al. 2005). İnsan vücuduna pestisitler hayvansal beslenme yoluyla geçerler. Bu nedenle balıklar ve diğer su ürünleri önemli yer tutmaktadır (Alcock ve diğ., 1998). Akyatan Lagünü Akdeniz Bölgesi nde bulunan, ağır kirliliğe maruz kalan en büyük lagün gölüdür (Yücel, 1997). Ekonomik öneme sahip olan Çipura ve Levrek gibi balıkların yanında Mavi Yengeç olarak bilinen C. sapidus türü de yakalanmaktadır. Yapılacak bu araştırma ile ekonomik potansiyele sahip olan Mavi Yengeç (C. sapidus) türü toksikolojik yönden ele alınıp incelenecek, bunun sonucunda tüketim değeri olan bu türün göl kirliliğinden etkilenip etkilenmediği ortaya konulacak, gerekli önlemlerin alınması yönünde öneriler sunulabilinecektir. Materyal ve Yöntem Materyal Bu çalışmada ülkemizde, tarımsal alanlarda kullanılması sebebiyle insanların ve hayvanların maruz kaldığı, PBC ve OCP lerin tarımsal kirliliğe maruz kaldığı düşünülen Akyatan Lagünü nde yaşayan Mavi Yengeç (C. sapidus) lerde varlığının belirlenmesi amacıyla kas dokudan Ekim 2010 Mart 2011 ayları arasındaki altı aylık dönemde iki ayda bir tekrarlanarak gerçekleştirilmiştir. Bunun için lagünden rastgele yakalanan 50 adet mavi yengeç (C. sapidus) kullanılmıştır. Alınan yengeçler fiziksel ve kimyasal değişikliklere uğramadan 20 o C de derin dondurucuda muhafaza edildi. Kas dokunun ekstraksyonundan sonra Çukurova Üniversitesi Adli Tıp Anabilim Dalı Adli Toksikoloji Laboratuarı nda bulunan Gaz Kromatografi Cihazı ile analizler yapıldı. Analizlerde kullanılan standartlar; PCB standartları: PCB 28, PCB 52, PCB 101, PCB 118, PCB 153, PCB 180. OCP standartları: α BHC, β- BHC, δ BHC, HCB, 2,4 -DDE, 4,4 -DDE, 2,4 - DDT, 4,4 DDT. - 143 -
Çalışma Alanının Tanıtılması Şekil 1. Akyatan Lagünü İdari olarak Adana ilinin Karataş ilçesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Tipik bir alüvyal gölüdür. Ortalama su alanı 14.000 hektar olan Akyatan Gölü, Türkiye nin en büyük lagün gölüdür. Yaz aylarında yüksek sıcaklıklar nedeniyle buharlaşma ve göle ulaşan su miktarındaki azalma sebebiyle göl alanı oldukça küçülmektedir (Küçükgülmez, 2005). Mavi Yengeç (Callinectes sapidus) Şekil 2. Mavi Yengeç Mavi Yengeç ler, ılıman ve tropik denizlerin tuzlu sularında yaşarlar (Ünal, 2001). Meksika Körfezi nden Arjantin e kadar olan bölgede dağılım gösteren bu tür, Kuzey Afrika, Güney Batı Asya ve Japonya ya yayılmış olup genellikle sığ - 144 -
sularda ve çamurlu tabanı olan acı sulu dalyan bölgelerinde çok yaygın olarak rastlanmaktadır (Ünal, 2001). Genç ve yetişkin mavi yengeçler ise fırsatçı bentik detritivor, omnivor başlıca karnivor, kanibal ve genel leşçi olarak tanımlanır. (Göğüş ve Kolsarıcı, 1992). Kalıcı Organik Kirleticiler Hekzaklorobenzen (HCB) HCB, klorlu hidrokarbon yapısındaki pestisitlerdir. Kolaylıkla çevreye yayılan bu pestisitler hava, su ve toprakta parçalanmadan kalmaları sebebiyle bitki ve hayvanlara, bu bitki ve hayvanların insanlar tarafından tüketilmesi sonucunda da insanlara geçerek dokularda birikebilmektedirler (To-Figueros ve ark., 1997). Dikloro difenil trikloroetan (DDT) Sentezi yapılan ilk organoklorlu yapıdaki insektisit DDT (Diklorodifenil trikloroetan) dir. Mekanik ve biyolojik yolla hastalık bulaştıran zararlılara karşı ilk kez İkinci Dünya Savaşı sırasında kullanılmaya başlanmıştır. DDT nin pestisit olarak kullanılmaya başlamasından sonra sentetik pestisitlerin üretilmesi ve kullanımının hız kazandığı bildirilmiştir (Vural, 1996). Benzenhekzaklorür (BHC) Benzenhekzaklorür veya başka bir deyişle hekzaklorosiklohekzan (HCH) beş izomer karışımından meydana gelmiştir. %99 luk γ-bhc preparatı Lindan ismi ile de tanınır. En toksik olan Lindandır. (Dağlıoğlu, 2009). BHC lipofilitesi nedeni ile yayılma ve yayıldığı çevrede birikmeye meyillidir. (Dağlıoğlu, 2009). Poliklorlu Bifeniller (PCB) PCB lerin doğal kaynağı bulunmamaktadır ve tamamı sentetik olarak elde edilmektedir (EPA, 1999). Poliklorlu bifenil (PCB) ler, 1930 lu yıllarda endüstriyel kullanım amacıyla üretilmeye başlanan organik klorlu bileşiklerdir (Anonim, 2004). PCB ler, bilinen tüm kimyasal maddeler arasında doğada en kalıcı olanlarıdır. Lipofilik özellikleri ve kimyasal kararlılıkları nedeniyle besin zincirinde birikerek çevrede bulaşmaya neden oldukları ve insan sağlığını tehdit etmeye başladıkları bildirilmiştir (Lilienthal ve ark., 2000). Yöntem Mavi Yengeç ler Akyatan Lagünü nden iki ayda bir olmak üzere rastgele yakalanarak örneklenmiştir. Birinci örnekleme Ekim-Kasım döneminde 15 adet, ikinci örnekleme Aralık-Ocak döneminde 15 adet ve üçüncü örnekleme ise Şubat- Mart aylarında 10 adet olarak yapılmıştır. Canlı alınan yengeç örnekleri Çukurova Üniversitesi Adli Tıp Anabilim Dalı Adli Toksikoloji Laboratuarı na getirilerek analiz tarihine kadar derin dondurucuda ( 20 0 C) muhafaza edilmiştir. - 145 -
Dondurulmuş örnekler oda sıcaklığında çözündürülüp, homojenize edilmiştir. Homojenize edilen kas dokularının her birine isimlendirme yapılarak saklanmıştır. 1 gr kas doku tartılıp homojenize edildikten sonra üzerine 1:1 /v:v olarak hazırlanan diklorometan n-hekzan çözeltisi (80 ml) eklenip, bu karışım içerisine manyetik karıştırıcı balığı atılarak manyetik karıştırıcıda 16 saat boyunca karıştırılmıştır. 5 gr. susuz sodyum sülfat hassas terazide tartıldı ve ardından konik şekil verilmiş olan süzme kâğıdı içerisine eklendi. 16 saat sonunda elde edilen 80 ml lik karışım sodyum sülfattan süzülüp azot gazında 5 ml ye kadar uçurulmuştur. 20 ml lik tek kullanımlık steril şırıngaların içerisine cam yününden alınıp konuldu. Cam yünü üzerinde 8 saat etüvde aktive edilmiş her bir şırınga için 8 gr. olarak hassas terazide tartılan florisil saf suyla karıştırılarak döküldü. Bu şekilde kendi hazırladığımız florisil kartuşları elde edilmiştir. Florosil kartuşlar öncelikle 1:1, v:v olarak hazırlanan 70 ml diklorometan n-hekzan karışımıyla şartlandırıldı. Ardından 5 ml ye kadar uçurulmuş olan numune kartuştan geçirildi. Ardından temiz bir cam malzeme üzerine alınan kartuşlardan 80 ml 1:4, v:v olarak hazırlanan diklorometan - n-hekzan çözeltisiyle özüt elde edildi ve tamamı azot gazında uçuruldu. Ardından 0,6 ml n-hekzan ilave edildi ve karıştırıldı. Karışan örnek birkaç saat dinlendirildikten sonra üst fazı alındı. Her bir örneğe 10 µl PCB 202 ve 10 µl Aldrin iç standart eklendi ve tekrar karıştırıldı. Örneğin 1 µl si Elektron Yakalama Dedektör lü Gaz Kromatografi Cihazı na enjekte edilerek tayin yapıldı. Gaz Kromatografi Cihazı nda kalıntı okumalarının her biri 40 dakika sürdü. Geri kazanım, organoklorlu pestisitler (α-bhc, HCB, β-bhc, δ-bhc, o,p - DDE, p,p -DDE, o,p -DDT, p,p -DDT) için %70-80, PCB (28, 52, 101, 118, 138, 153, 180) ler için ise %60-70 olarak hesaplanmıştır. İstatistiksel Analiz Analiz sonuçlarının hepsi ng/g (ppb) seviyesinde verilmiştir. Verilerin istatistiksel analizinde SPSS 15.0 Paket programı kullanıldı. Pestisitlerin kendi aralarındaki korelasyonunu incelemede Sperman Korelasyon katsayısı kullanıldı. Σ-BHC ve Σ-DDT değerlerini modellemek için Lineer Regresyona başvuruldu. İstatistiksel analizlerimizde anlamlılık düzeyi olarak P<0.05 seçilmiştir. Bulgular ve Tartışma Örneklerin toplanmasıyla başlayan sürecin sonunda cihazımızda çıkan kromatogramların okunmasıyla çalışmamızdaki veriler elde edilmiştir. 1T7 nolu kas doku örneğinin OCs kromatogramı şekilde verildiği gibidir; - 146 -
Şekil 3. Doku Ekstraktının Gaz Kromatografisi-ECD deki Kromatogramı (1T7 nolu kas doku) OC Çizelge 1. İncelenen Popülasyonda Organoklorlu Pestisit ve PCB Kalıntı Düzeyleri(ppb). Bileşik X±S.S a.(ppb) Maksimum(ppb) Minumum(ppb) Bulunma sıklığı (%) HCB 3,51±12,11 65,75 0 14 α- BHC 22,39±58,07 387,40 0 36 β- BHC 0,07±0,49 3,50 0 2 δ- BHC 3,73±16,90 113,80 0 10 Σ BHC 176,29±344,13 387 0 40 o,p - DDE p,p - DDE o,p - DDT 59,45±124,82 642,0 0 56 4,97±16,42 85,04 0 12 3,95±9,27 43,51 0 24-147 -
Çizelge 1. in devamı p,p - DDT 38,92±91,16 436,51 0 34 Σ DDT 107,30±188,02 847 0 66 PCB 28 347,31±378,53 1741,00 0 72 PCB 52 362,86±501,86 2700,00 0 70 PCB 101 PCB 118 PCB 138 PCB 153 PCB 180 89,55±225,36 1309,00 0 54 18,85±35,08 198,0 0 40 3,08±21,77 154,0 0 2 42,07±212,83 1488,80 0 28 176,29±344,13 1436,00 0 56 Σ PCB 1040,04±849,22 4196 156 100 a: Aritmetik ortalama± standart sapma Σ-BHC = α-bhc + β-bhc + δ-bhc Σ-DDT = o,p DDE + p,p DDE + o,p DDT + p,p DDT Σ-PCB = PCB28 + PCB 52 + PCB 101 +PCB 118 + PCB 138 +PCB 153 + PCB 180-148 -
5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 TOPLAMBHC TOPLAMDDT Şekil 4. HCB, DDT ve PCB lere göre BOXPLOT grafiği TOPLAMPCB Tartışma Kalıcı organik kirleticiler içerisinde yer alan ve tez çalışmamızda Akyatan Lagünü nde yaşayan Mavi Yengeç (C. sapidus) türünün kas örneklerinde analiz edilen bazı kirleticiler (α- BHC, β-bhc, δ-bhc, BHC, HCB, o,p DDT, p,p DDT, o,p DDE, p,p DDE, DDT, PCB 28, 52, 101, 118, 138, 153, 180) in birikim düzeyleri belirlenmiştir. Çalışmamızda Gaz kromatografi ve elektron yakalama dedektörü yöntemi kullanılarak analizler yapılmıştır Organoklorlu pestisitlerin nicel analizinde iç standart olarak Aldrin, PCB nin nicel analizinde ise iç standart olarak PCB 202 kullanılmıştır. Daha önce yapılan çalışmalarda hiç aldrin ve PCB 202 kalıntısına rastlanmaması ve diğerlerinden ayırımlarının iyi olması nedeniyle standart olarak kullanılmışlardır. Analizi yapılan 50 kas dokunun hepsinde (%100) PCB lerden en az biri tespit edilmiştir. Örneklerin % 72 sinde PCB 28, % 70 inde PCB 52, %54 ünde PCB 101, % 40 ında PCB 118, % 2 sinde PCB 138, % 28 inde PCB 153, % 56 sında PCB 180 ; %14 ünde HCB; % 40 ında toplam BHC, α-bhc % 36, β-bhc % 2, δ- - 149 -
BHC % 10 ; %40 ında toplam DDT, %56 sında o,p DDE, %12 sinde p,p DDE, % 24 ünde o,p DDT, % 34 ünde p,p DDT bulunmuştur. Akyatan Lagünü nde KOK ler hakkında uzun süredir yapılmış bir çalışma olmaması bizim çalışmamızın bölgedeki bulaşma miktarlarını gözlemlememize yardımcı olacaktır. Bölgemiz şehirlerinden Kahramanmaraş ta yapılmış bir başka çalışma olan (Erdoğrul ve ark., 2005) e göre ortalama DDTs 45.1 ng/g, ortalama HCHs 0.235 ng/g, ortalama PCBs 1.9325 ng/g olarak bulunmuştur. Bu çalışmadaki değerlere göre çalışmamızda ki değerler DDTs, HCHs, PCBs bakımından daha yüksek çıkmıştır. (Santos de Souza ve ark., 2008) in Chasmagnathus granulata türünün yumurtalarında yaptıkları çalışmada ortalama PCBs 286.27 ng/g, ortalama DDTs 53.41 ng/g düzeyleri elde edilmiştir. Brezilya da yapılan bu çalışmayla kendi çalışmamızı karşılaştırdığımızda ülkemizde ki sucul alanların daha kirli olduğunu söyleyebiliriz. Sonuçlar ve Öneriler Analizi yapılan 50 kas dokunun hepsinde (%100) PCB lerden en az biri tespit edilmiştir. Örneklerin % 72 sinde PCB 28, % 70 inde PCB 52, %54 ünde PCB 101, % 40 ında PCB 118, % 2 sinde PCB 138, % 28 inde PCB 153, % 56 sında PCB 180 ; %14 ünde HCB; % 40 ında toplam BHC, α-bhc % 36, β-bhc % 2, γ- BHC % 10 ; %40 ında toplam DDT, %56 sında o,p DDE, %12 sinde p,p DDE, % 24 ünde o,p DDT, % 34 ünde p,p DDT tespit edilmiştir. Bu çalışmada organoklorlu pestisitlerin seviyeleri en yüksek konsantrasyondan en düşüğe doğru sırasıyla PCB, DDT ve metabolitleri, BHC, HCB olarak bulunmuştur. Organoklorlu Pestisitler içerisinde DDT değerlerinin BHC ve HCB değerlerinden daha yüksek bulunduğu, en küçük değerin ise β-bhc metabolitine ait olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla bu çalışmada elde ettiğimiz sonuçlar bölgemizde yengeçlerde kalıcı organik kirleticilerin belirlenmesi için yapılan çok az sayıdaki çalışmadan bir tanesi olmasının yanı sıra Lagün deki kirliliğe de dikkat çekmesi yönüyle de önemli görülmektedir. Kaynaklar ANONİM., 1998. Çevre Notları. Mart-1998. T.C. Çevre Bakanlığı. Çevre Eğitimi ve Yayın Dairesi Başkanlığı. Ankara. 60s. ALCOCK, R.,E., BEHNISCH, P.,A., JONES, K.,C., HAGENMAIER, H., 1998. Dioxin-like PCBs in the environment human exposure and the significance of sources. Chemosphere 37, 1457-1472. BRAUNE, B., M., OUTRİDGE, P., M., FISK, A., T., MUIR, D., C., HELM, P., A., HOBBS, K., HOEKSTRA, P.F., KUZYK, Z.A., KWAN, M., LETCHER, R.J., LOCKHART, W.L., NORSTROM, R.J., STERN, G.A., STİRLİNG, I., 2005. Persistent organic pollutants and mercury in marine biota of - 150 -
the Canadian arctic: an overview of spatial and temporal trends, Sci. Total Environ., 351/352, 4 56. DAĞLIOĞLU, N., 2009. İnsan Cilt Altı Yağ Dokusunda Organoklorlu Pestisitlerin Kalıntı Düzeylerinin Tespiti. Ç.Ü. Tıp Fakültesi- Doktora Tezi, 72 sayfa. EPA. 1999. Polychlorinated biphenyls (PCBs) update: Impact on fish advisories. Fact sheet, EPA-823-F-99-019. GÖĞÜŞ, A., K., KOLSARICI, N., 1992. Su Ürünleri Teknolojisi. A.Ü.Ziraat Fakültesi Yayınları: 1243, Ders Kitabı: 358, 261s. Ankara. KÜÇÜKGÜLMEZ, A., 2005. Akyatan (KarataŞ/Adana) Lagünü nden Avlanan Pastörize Edilmiş Mavi Yengeç (Callinectes sapidus, Rathbun, 1896) Etinin Ağır Metal ve Mineral Madde İçerikleri. Çukurova Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi- Yüksek Lisans Tezi 70 syf. LILIENTHAL, H., FASTABEND, A., HANY, J., et al., 2000. Reduced levels of 1,25- Dihydroxyvitamin D3 in rat dams and offspring after exposure to a reconstituted PCB mixture. Toxicological sciences, 57: 292 301. MURTY, A.,S., 1985. Toxicity of Pesticides to Fish, Volume II, CRC Pres, Inc, 143. RITTER, L., SOLOMON, K., R., FORGET, J., STEMEROFF, M., O'LEARY C., 2007. Persistent organic pollutants: An Assessment Report on: DDT, Aldrin, Dieldrin, Endrin, Chlordane, Heptachlor, Hexachlorobenzene, Mirex, Toxaphene, Polychlorinated Biphenyls, Dioxins and Furans. Prepared for The International Programme on Chemical Safety (IPCS), within the framework of the Inter-Organization Programme for the Sound Management of Chemicals (IOMC), Retrieved on September 16, 2007. SANTOS DE SOUZA, A., TORRES, J., P., M., MEIRE, R., O., NEVES, R., C., COURI, M., S., SEREJO, C., S., 2008. Organochlorine Pesticides (ocs) and Polychlorinated Biphenyls (PCBS) in Sediments and Crabs (Chasmagnathus granulata, DANA, 1851) From MangroVes of Guanabara Bay, Rio de Janeiro State, Brazil. Chemosphere 73: 1. To-FIGUEROS, J., SALA, M., OTERO, R., BARROT, C., SANTİAGO-SILVA, M., RODAMILANS, M., HERRORO, C., GRİMALT, J., SUNYR, J., 1997. Metabolism of Hexachlorobenzene in Humans: Assosication Between Serum Level and Urinary Metabolites in a Highly Exposed Population. Environ Health Perspect, 1997;105:78-83. YÜCEL, M., 1997. Çukurova Deltasında Seyhan Nehri ile Yumurtalık Körfezi Arasında Kalan Kesimde Ekolojik Riziko Analizi ÜNAL, Y., F., 2001. Antalya-Belek Sahil Şeridi Mavi Yengeç (Callinectes sapidus) lerde İnsan Patojeni Vibrio spp. lerin Aranması. Süleyman Demirel Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Isparta. VURAL, N., 1996. Toksikoloji, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, Ankara, 342-363. - 151 -