KÜRD DEMOKRATİK MÜCADELESİNDE BİR KİLOMETRE TAŞI: 1967-1969 DOĞU MİTİNGLERİ VE KÜRD UYANIŞI* Yaşar KARADOĞAN 1967 MİTİNGLERİNE GİDEN YOL 1925 te Piran Direnişini takiben başlayan ve yaklaşık 15 yıl süren, adeta Kürdlere karşı devletin

yürüttüğü bir sürek avını anımsatan tedip ve tenkil harekatları ile Dersim katliamından sonra Kürdler uzun bir süre hem fikri, hem de fiziki anlamda kendilerine gelemediler. ABD nin baskısıyla Türkiye de tek partili sisteme son verilip CHP iktidarının yıkılması ve DP nin iktidara gelmesiyle birlikte Kürdlerde yeniden kıpırdanmalar başladı. Kürdler, mevcut statüko içindeki statükosuzluklarını ortadan kaldırmak, hak talebinde bulunmak için yeniden hareketlenmeye başladılar. 1950 li ve 1960 lı yıllar Kuzey Kürdlerinin yaşamında önemli yıllardır. Tek Parti iktidarının göreceli olarak da olsa ortadan kalkması ile birlikte Kürdler, Kürd millet ve ülke sorununu Ezop dili kullanarak Doğu Sorunu adı altında gündeme getirmenin yolunu aradılar. Musa Anter, 1943 lerde kurulan ve başkanlığını Mustafa Remzi Bucak ın yaptığı Dicle Talebe Yurdu nu ilk örgüt olarak değerlendiriyor. 1 Anter, örgütün bir tüzüğü olduğunu ve silah ve Kürd bayrağı üzerine yemin ettiklerini anlatı-yor. 30 Temmuz 1943 te, 3. Ordu Müfettişi Orgeneral Mustafa Muğlalı nın emriyle Van- İran sınırında 33 Kürd köylüsü kurşuna dizilerek öldürüldü. 2 1948 yılında Musa Anter in çıkardığı yayın organları; Dicle Kaynağı, 1950 de Şark Mecmuası ve 1959 da İleri Yurt yayınları Kürd öğrenci ve aydınları arasında bilinçlenme çalışmalarını hızlandırdı. 1 Musa Anter, Hatıralarım, s. 56,57. Bu yurdun yöneticilerinin Mustafa Remzi Bucak, Yusuf Azizoğlu, Ziya Şerefhanoğlu, Faik Abik Bucak ve Musa Anter olduğu belirtilmektedir. 2 Öldürülen Kürd köylüleri Xirabsorik, Engiza Mila, Runexur ve Paçoğlu köylerindendiler. Bu olay Ahmed Arif in ünlü 33 Kurşun adlı şiirine esin kaynağı olmuştur.

Kürdlerin hak arama mücadelelerini kanla bastıran Cumhuriyet rejimi 10. 06. 1949 da yürürlüğe soktuğu 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu ile Kürdçe, Ermenice, Rumca, Asurice ve Keldanice olan coğrafi isimlerin Türkçeleştirilmesine karar verdi. 1959 yılında yapılan 50 ler 3 tutuklaması devletin geleneksel Kürd 3 Kamuoyunda 49 lar olarak bilinen bu tutuklamada aslında 50 kişi tutuklanmıştır. Mardinli Emin Batu nun tutuklandıktan dört ay sonra ölmesiyle sanık sayısı 49 a inmiştir. Suç: Yabancı devletlerin müzahereti ile devletin birliğini bozmağa ve devletin hakimiyeti altında bulunan topraklardan bir kısmını devlet idaresinden ayırmağa matuf fiil işlemek. Tutuklananlar: 1- Şevket Turan, Mardinli olup Gülhane Tıp Akademisi maliye şube müdürü ve levazım binbaşısıydı. 2-Naci Kutlay, Kars. Çamlıdere ilçesi hükümet doktoru. 3-Ali Karahan. Siverek. Avukat. 4-Koço Elbistan. Hassa. Kırıkhan belediye doktoru. 5-Yavuz Çamlıbel. Doğu Beyazit. Yedek topçu asteğmen. 6-Mehmet Ali Dinler. Cizre. Ankara Hukuk Fakültesi birinci sınıf öğrencisi. 7-Yusuf Kaçar. Tunceli, Nazimiye. Birinci İnşaat Tekniker okulu öğrencisi. 8-Nurettin Yılmaz. Cizre. AnkaraHukuk Fakültesi son sınıf öğrencisi. 9-Ziya Şerefhanoğlu. Aslen Bitlisli olup Diyarbakır Hançepek nüfusuna kayıtlı. Avukat. 10-Medet Serhat. Iğdır. İstanbul Hukuk Fakültesi öğrencisi. 1963 te çıkarılan Deng dergisinin genel yayın yönetmeni idi. Kürtçülük suçlamasından 1965 te 1 yıl 4 ay ceza aldı. 1997 yılında Zagrep te Uluslararası Avukatlar Toplantı- sına katıldı ve daha sonra Moskova ya gitti. 1978 yılında Celal Talabani nin YNK si paralelinde yurt dışında faaliyet gösteren İttihad-i Vatan-i Kürdistan isimli örgütün İstanbul temsilciliğine getirildiği öne sürülür. 1979 da Kars tan CHP adayı oldu. 1980 yılında geçici üye sıfatıyla TKP ye katıldığı iddia edilir. 27. 01. 1981 de komünizm ve kürtçülük propagandası yaptığı iddiasıyla tutuklandı ve iki gün sonra serbest bırakıldı. 1982 yılında Erzurum PKK davasında avukatlık yaptı. Aynı yıl Barış Derneği davasında tutuklandı ve 1983 Kasım ayında serbest bırakıldı. 1984 yılında Behcet Cantürk ün avu- katlığını yapmaya başladı. 1990 yılında kurulan Kürt Hak ve Özgürlükler Vakfı nın kurucuları arasındadır. 18-19 aralık 1993 te Ankara da yapılan Demokrasi Partisi kongresi için yapılan Demokrasi Kurultayı için çağrı başlıklı bildiriyi imzalayanlar arasındadır. 22. 11. 1994 te Erenköy deki evinin önünde eski itirafçı ülkücülerden Bitlis li Tevfik Ağansoy tarafından öldürüldüğü iddia edilmektedir. 11-Hasan Akkuş. Urfa. İktisat fakültesi öğrencisi. 12-Örfi Akkoyunlu. Pötürge. Madeni eşya fabrikatörü. 13-Selim Kılıçoğlu. Varto. Kıdemli üsteğmen. 14-Şahabettin Septioğlu. Palu. Yüksek ziraat mühendisi. Levazım Asteğmeni. 15-Said Elçi. Bingöl. Muhasebeci. 1 Haziran 1971 de Dr. Şıvan veya arkadaşları tarafından öldürüldüğü iddia edilir. 16-Sait Kırmızıtoprak. Tunceli, Nazımiye. İstanbul Tıp Fakültesi 9. sömestr öğrencisi. Daha sonra Türkiye de KDP yi kurdu ve Said Elçi yi öldürdüğü iddiasıyla 1971 sonlarında KDP tarafından infaz edildi. 17-Yaşar

politikasında Menderes döneminde de bir değişiklik olmadığını işaret ediyordu (Tarihe 49 lar Davası 4 olarak Kaya. Iğdır. 1963 yılında Deng dergisi yazı işleri müdürlüğü yaptı ve 23 ler davasında da yargılandı. İstanbul fakültesi 3-4. sömestr öğrencisi. 1993 yılında kurulan DEP in başkanlığını ve PKK nin yurt dışı parlamentosunun başkanlığını yaptı. Halen Almanya da yaşamaktadır. 18-Faik Savaş. Genç. istanbul fakültesi öğrencisi. 19-Haydar Aksu. Kiğı. Stajyer avukat. 20-Ziya Acar. Kulp. İstanbul Hukk Fakültesi 2. sınıf öğrencisi. 21-Fadıl Budak. Diyarbakır. İstanbul Hukuk Fakültesi son sınıf öğrencisi. 22-Halil Demirel. Islahiye. Yardımcı topçu asteğmen. 23-Ferit Bilen. Diyarbakır. Kundura mağaazsı sahibi. 24-Esat Cemiloğlu. Diyarbakır. Yüksek ziraat mühendisi. 25-Mustafa Nuri Direkçigil. Diyarbakır. Sağlık müfettişi. 26-Fevzi Avşar. Kars. İstanbul Tıp Fakültesi öğrencisi. 27-Necati Siyahkan. Siverek. İstanbul Hukuk Fakğltesi 2. sınıf öğrencisi. 28-Hasan Ulus. Erzurum. 29. Nazmi Balkaş. Lice. istanbul üniversitesi Orman Fakültesi öğrencisi. 30- Hüseyin Oğuz Üçok. Diyarbakır. İstanbul Tıp Fakültesi Diş Hekimliği öğrencisi. 31-Mehmet Nazım Çiğdem. Ankara. Boya ve inşaat işleri yapar. 32-Fevzi Kartal. Van. Yedek asteğmen. 33-Mehmet Aydemir. Siverek. İstanbul Tıp Fakültesi öğrencisi. 34-Abdurrahman Efem Dolak. Diyarbakır. İleri Yurt gazetesinin sahibi ve Güven gazetesinin ortağı. 35-Musa Anter. Nusaybin. 36-Canip Yıldırım. Diyarbakır. Avukat. 37-Emin Kotan. Muş. Elektirik muhasibi. 38-Ökkeş Karadağ. Maraş. 39. Muhsin Şavata. Malatya. Canlı hayvan tüccarı. Suç: Irk mülahazasıyla milli duyguları yoketmeğe ve zayıflatmaya matuf faaliyette bulunmak. 40-Turgut Akın. Ergani. Ankara Hukuk Fakültesi üçüncü sınıf öğrencisi. Turgt Akın, bu satırların yazarının 1976 da avukatlığını yaptı. Kendisi Ergani de bir süre gazete çıkardı, CHP de çalıştı. 1980 li yıllarda vefat etti. 41-Sıtkı Elbistan. Hassa. Ankara üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencisi. 42-Şerafettin Elçi. Cizre. Hukuk Fakültesi 2. sınıf öğrencisi. 12 Mart 1971 de TDKP davasında yargılandı ve 8 ay hapis yattı.. 1977 de AP den milletvekili seçildi ve 1978 de CHP ye transfer oldu. 1978 de ilk defa Kürd olduğunu açıklayan Kürd bakandır. 12 Eylül 1980 de de tutuklandı ve toplam 30 ay hapis yattı. Kürt-Kav başkanlığı yaptı. 1999 da kapatılan DKP nin başkanlığını yaptı. 24 aralık 1999 da CHP den bağımsız aday oldu. 3 kasım 2002 seçimlerinde DEHAP tan aday oldu ve sonra adaylığını geri çekti. 43-Mustafa Ramanlı. Beşiri. Ankara Hukuk Fakültesi son sınıf öğrencisi. 44-Mehmet Özer. Siverek. Ankara Tıp Fakültesi son sınıf öğrencisi. 45-Feyzullah Demirtaş. Palu. Ziraat teknisyeni. 46-Cezmi Balkaş. Lice. Orman Fakültesinde öğrenci. 47-Halis Yokuş. Kars. İstanbul Teknik Üniversitesi Makine Fakültesi öğrencisi. 48-İsmet Balkaş. Lice. Tıp Fakültesi öğrencisi. 49-Sait Bingöl. Bingöl. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi öğrencisi. 4 Bu davadaki suçlama, yabancı devletlerin müzahareti ile devletin birliğini bozmağa ve devletin hakimiyeti altında bulunan topraklardan bir kısmını devlet idaresinden ayırmağa matuf fiil işlemek ti.

geçen bu tutuklamalarda Emin Batu hayatını yitirmişti. Bu nedenle asıl sayı 50 dir. Konuyla ilgili olarak Dr. Naci Kutlay ın yazdığı 49 lar Davası önemli kaynaklardan birisidir). Menderes bir şekilde ordu ile ilişkilerini düzeltmek ve ABD ye Türkiye nin komünist bir tehlike altında olduğunu göstermek için Kürd gençleri ve aydınlarını adeta bir yem olarak kullanmış ve zındanlara doldurmuştu. 5 Bu tutuklamalar da Kürdlerin bilinçlerinde yankısını buldu. 1960 askeri darbesinden sonra kurulan Milli Birlik Komitesi nin ilk önemli icraatları da Kürdlerle ilgiliydi. MBK Kürd çocuklarının asimile edilmesi için yatılı bölge okulları açmaya başladı, diğer yandan ise Kürdçe olan coğrafi yerleşim birimlerinin isimlerini değiştirme kararı aldı. Darbe sonrası 485 Kürd ileri geleninin toplanıp Sivas ta bir kampta gözaltına alınmaları ve 1960 ta aralarında merhum Kinyas Kartal ve Faik Bucak ın da bulunduğu 55 6 Kürd ileri geleninin 7 batı Anadolu ya 5 Emniyet Başmüfettişliği nin 12 Aralık 1959 tarih ve 94818 sayılı raporu ile Ergun Gökdeniz imzalı 31 Temmuz 1959 tarihli yazı ve Kürtçülk Hareketinin Bugünkü Durumu başlıklı ekinde, Ankara ve İstanbul daki üniversite gençleri arasında Kürtçülük faaliyetlerinin sezildiği ve son zamanlarda bu hareketlerin arttığı vurgulanmaktadır. Raporlarda yer alan bazı görüş ve öneriler çok dikkat çekicidir: - Bu tutuklamalar ABD den gerekli yardımların elde edilmesi için arguman olarak kullanılmalıdır, - ABD ve Batı ya bu tutuklamalar bir Komünist Kürt Harketei olarak sunulmalıdır, - Türkiye genelinde ve Batı Anadolu da yaşayan vatandaşlara bu tutuklamalar bölücü, Kürtçü kimselerin ele geçirilişi olarak tanıtılmalıdır, - Doğu Anadolu lu yurttaşların ve tutuklu ailelerinin tutuklananlara sempati duymamaları için kürtçü değil de komünist oldukları şeklinde yansıtılması yararlı olacaktır. Bu raporun varlığını ve içeriğini kamuyuna açıklayan haftalık Yön gazetesi, devlet sırlarını açıklamaktan ötürü yargılandı. (Naci Kutlay, 49 lar Davası, s. 231,Fırat yayınları, 1994). 6 Şakir Epözdemir, Cemal Yılmaz ın kendisiyle yaptığı ve Kurdinfo sitesinde yayınlanan röportajında, 55 ler olayını, Türkeş in Kürdleri imha planı

mecburi ikamete tabi tutulmalarını düzenleyen 105 sayılı kanunun çıkarılması Kürdlere karşı programlanan militer anlayışın bir sonucuydu. 8 Merhum Faik Bucak 9 ve Kinyas Kartal sürgün edilmeleri hakkında bir broşür yazmışlardı. 10 olarak değerlendirmekte ve 55 lerin Dr. Yusuf Azizoğlu nun İnönü ye baskı yapması sonucu serbest bırakıldıklarını öne sürmektedir. 7 Yeri gelmişken sürgün edilen ve mecburi ikamete tabi tutulan bu 55 kişinin adlarını hatırlamakta yarar vardır: Faik Bucak(Siverek), Kinyas Kartal(Van), İbrahim Abikoğlu(Siverek), Hacı Topo Aktoprak, Zeki Bayar, İsmail Hakkı Bucak(Siverek), Hacı Ali Bucak(Siverek), Mehmet Cemal Bucak (Siverek), Mithat Bucak(Siverek), Hasan Abik Bucak(Siverek), Ali Abik Bucak(Siverek), Bekir Bucak(Siverek), Reşit Çeçen, Mehmet Dal, Abdülkadir Ekinci(Diyabakır), Ebubekir Ertaş (Hakkari), Mahmut Ertaş(Hakkari), Bahattin Erdem, Abdürrezak Ensarioğlu(Dicle),Sait Ensarioğlu (Ramanlı), Şeyh Ali Fırat(Erzuurm), Şeyh Selahattin Fırat(Erzuurum), Şeyh Gıyasettin Fırat(Erzurum), Şeyh Ahmet Fırat(Erzurum veya Muş), Mehmet Fuat Fırat(Erzurum), Faruk Fuat Fırat(Erzuurm), Mehmet Emin Fırat(Erzurum), Halil Fırat(Muş), Ömer Fırat, Gıyasettin Fırat, Hüseyin İleri, Zeynel Abidin İnan(Bitlis), Mustafa Işık, Abdülbaki Kartal, Hamit Kartal, Bala Kartal, Şeyh Mehmet Emin Karadeniz, Cemil Küfrevi(Ağrı), Zeki Cemil Küfrevioğlu (Ağrı), Abdülbaki Karakuş, Feyzullah Keskin, Mehmet Kayalar, Abdullah Öztürk(Ağrı), Ferzende Öztürk (Ağrı), Osman Öztürk(Ağrı), Köroğlu Öztürk (Ağrı), Şamil Peker, Sait Ramanlı(Beşiri), Kutbettin Septioğlu(Palo), Zeynel Turanlı, Cafer Yağızer, Mecit Yalçın(Tutak), Derviş Yakut, Kazım Yıldırım(Ağrı), Süleyman Yıldırım (Ağrı). 8 İsmail Beşikçi, Doğu Anadolunun Düzeni 2, Yurt yayınları; Hürriyet gazetesi eki, 27 şubat 1997. 9 Merhum avukat Faik Bucak, 1919 da Siverek in Hadro köyünde doğdu. Bir süre hakimlik ve avukatlık yaptı. 1965 yılında Ağrı dan bağımsız senatör adayı oldu ve kılpayı seçimleri kaybetti. 1965 te kurulan TDKP nin ilk başkanıydı ve 4 Temmuz 1966 yılında uğradığı saldırıda yaralandı ve 5 temmuzda öldü. Derweşê Sado, Faik Bucak ın öldürülmesinden sonra başkanlık makamını boş bıraktıklarını ya da kaldırdıklarını bana özel bir sohbette anlatmıştı. 10 Bu broşürün başlangıç kısmında şunlar vurgulanı- Merhum Faik Bucak daha sonra 1965 te kurulacak TKDP nin ilk başkanı olacaktı. Faik Bucak şiirleriyle de ünlüydü ve katledilmesinden sonra şiirleri 1968 ve 1969 mitinglerinde okunmuştu.

ARAYIŞLAR 1960 askeri darbesinden sonra da Kürd aydınlarının arayışı ve çalışmaları devam etti. yordu: 55 ler unvanı altında, memleket sathında, aramadığımız bir şöhrete ulaşan bizler, bugün yuvalarımızdan ayrılalı tam iki sene dört ay oluyor. 2 sene 4 aylık bir zaman akışı ne dile, ne gönüle, ne de şuura kolay. Kimimizin çocuğu öldü. Gidip göremedi. Kimimizin kardeşi. Yanı başında bulunamadı. Ailelerimiz perişan oldu. Yaralı yakınlarımız, yeni doğmuş yavrularını kanayan yaralarımızın adıyla çağırdılar: SÜRGÜN', İSKAN ', TEHCİR. ' Bir ihtilal olmuştu. Her vatandaşa yeni bir dünya yaratmanın acı ve yük payı düşmüştü. Bizlere düşen acı ve yük payı, yerlerimizden koparılıp sırf bizim için yaratılan Sivas taki kampa sürülmek oldu. Biz de masumca güvenişle bileğimizi kelepçeye uzattık. Nasıl olsa diyorduk, adalet tecelli eder. ' Bucak ve Kartal daha sonra tutuklanmalarına gerekçe gösterilen toprak reformu gibi gerekçeler konusunda ise şunları ifade ediyorlardı: '... Bir gerçeği daha ekleyelim, biz 55 ler, toprak ağası da değiliz. Çoğumuz sürgünde geçinebilmek için amelelik yapmaktadır. Çoğumuz yarı tok yarı aç dolaşmaktadır. Toprak ağalığı bu mu? Aramızda sadece 6 kişinin arazisi vardı. Muhayyilenin, mübalağanın eriştirdiği miktarın altındadır bu arazi. '

'... Belirtmek istediğimiz şu: toprak ağalarıyla, toprak reformuyla, 105 sayılı Mecburi İskan Kanunu nun hiç bir ilgisi bulunmadığıdır. (... ) Toprak reformuna taraftarız. Müteaddit beyan ve açıklamalarımızda bunu belirtmiştik. Bütün vatan sathında ve hiç bir şahıs ve zümre farkı gözetmeksizin anayasa hükümleri, memleket şartları gözönünde tutularak yapılmalıdır. Dilerse hükümet bunu yapar. Bizler 105 sayılı kanun gereğince tehcir edildikten sonra, 4753 sayılı kanunun da mekanizması tasfiye meyanında arazimiz de 1044 yılı vergi matrahının dört misli takdir edilerek kamulaştırıldı. Şimdi kaçınılmaz soruyu soralım: Bizler iskana tabi kılınmasaydık 4753 sayılı kanun bizlere tatbik edilebilir miydi? 105 sayılı kanun anayasa ve insan haklarına aykırı olduğu için kaldırılıyor, bütün neticelerin ilgası gerekmez mi? Bugüne kadar bize uygulandığı şekilde 4753 sayılı kanun sürüldüğümüz vilayetlerde kimseye tatbik edilmemiştir. Darbe sonrası Edip Karahan ın 11 Dicle Fırat gazetesi (1962) 12, Deng (1963), Reya Rast, Roja Newe (1963), Yeni Akış 13 (1966) gibi dergilerinde Kürd sorunu Ezop diline başvurularak da olsa tartışılmaya ve Türkiye gündemine taşınmaya çalışıldı. 11 Değerli Kürd aydını Edip Karahan Mayıs 1976 da istanbul da vefat etti. Kendisi hakkında 1953 yılında İstanbul da komünizm propagandası yapmak suçundan dava açılmış ve sonra da tutuklanmıştır. İbrahim Güçlü, Karahan ın bu suçtan tutuklanan ilk Kürd olduğunu söylemektedir. 12 Karahan bu yayında Edip Karahan ve Edip Osmanoğlu imzalarıyla yazılar yazmıştır. Bkz Bir Devrimcinin Anısına, Komal yayınları, Şubat 1977. 13 Avukat Mehmet Ali Aslanın çıkardığı Yeni Akış dergisinin 5. sayısı 1967 de toplatıldı ve sahibi Mehmet Ali Aslan, sorumlu yazı işleri müdürü Abbas İzol ve yazarlarından Kemal Burkay tutuklandılar.

1959 yılında Mustafa Barzani nin Irak a dönmesi, bir süre sonra Kürdistan Demokrat Partisi nin legalleşmesi ve Kürd kimliğinin meşrulaşması Türkiye de devlet tarafından büyük bir kaygıyla izleniyordu. Öte yandan Barzani hareketi ve direnişi (Eylül Devrimi) her parçadaki Kürdler için bir kabe haline gelmişti. Kuzey Kürdistan daki Kürdlerin yelkenini de Barzani hareketinin rüzgarı dolduruyordu. Nitekim yakalanan aydın Kürdlerin çoğunun üstünde Barzani nin resimleri bulunuyordu. Naci Kutlay da bunu doğruluyor. Yılmaz Çamlıbel ise 1999 yılında Londra da yaptığımız bir sohbette o dönem ceplerinde sevgilinin resmini taşır gibi Barzani resmini taşıdıklarını söylemişti. Ziya Şerefhanoğlu 14 gibi 49 lar Davası nda yer alanların bir çoğu daha sonra Kürd hareketinin lider ve öncüleri haline geldiler. 1967 ve 1969 mitinglerinin düzenlenmesinde ve konuşmacılar arasında da 49 lar davasından bir çok kişiye rastlamaktayız. Mitinglerin başa-rılı geçmesinde, kitlelerin mobilize edilmesinde 49 lar Davası nda yargılananların da mitinglere aktif destek vermesinin etkili olduğunu söylemek abartılı bir iddia olmaz. Kürdlerdeki etkilenme ve hak arama isteği 29 Haziran 1963 teki 23 ler tutuklaması 15 ile kırılmaya ve dizginlenmeye çalışıldıysa da Kürdlerdeki uyanış 14 1961 yılında Bitlis ten senatör seçilen merhum Ziya Şerefhanoğlu nun senatörlüğünün düşürülmesine ilişkin çeşitli girişimler yapılmıştır. Ziya Şerefhanoğlu bu girişimlere karşı çıkmışsa da, itirazları sonuç vermemişti. 15 Bu tutuklamada Kürd aydınları Müstakil bir Kürdistan kurmak, asi Kürd lideri mola Mustafa Barzani ye silah-cephane yardımı yapmak ve Türkiye deki Kürdlerin gizli teşkilat halinde birleştirme faaliyetlerinde bulunmakla suçlanmışlardır. Bkz, Bir devrimcinin anısına, Komal yayınları, şubat 1977

dalgasının önü kesilemedi. Kemal Badıllı nın 16 1965 de Türkçe İzahlı Kürdçe Gramer çıkarması, Musa Anter in 1965 te Brîna Reş ve Qimil adlı çalışmaları, 1965 te Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi nin kuruluşu 17, Musa 16 Peki kemal BADILLI. (1923-1975). Kemal BADILLI o da çok ısrarlı biri değildi yani; geniş bir insandı, tabi okumuş, tahsilli avukatlık, milletvekilliği yapmış biriydi. Kendisi o sırada kitap yazdı, kürt lügatı, Kürtçe gramiyer diye. Milletvekilliği yaptığı sıralarda yazmıştı. Kendisi Kürtçenin tüm lehçelerine vakıftı. Hatta karaçi(çingene) dediğimiz insanların Kürtçesini bile biliyordu. Kendisi daha önceleri hiç Kürtçe bilmiyormuş. -Peki urfada değimliydi? Urfa da, ama annesi Urfalı, Urfanın içinden olduğundan köye hiç gitmemiş ve köye gitmediğinden de köyü hiç bilmiyormuş. Lise çağına geldiğinde İstanbul a gitmiş orada liseyi bitirmiş. Hukuku orada bitirmiş. işte orada okurken ben Urfalıyım deyince arkadaşları; "sen kuyruklu Kürtsün" deyince o da ; "ben Kürtçe bilmiyorum ama bu saatten sonra gidip Kürtçe öğreneceğim. " demiş. Ve iyi bir Kürtçeye vakıf olmuş. Öylece meraklıydı, alimdi. Kürtçe lügat hazırlamıştı. Ama ölümü erken oldu. O lügat ta öylece ailesinin elinde kaldı sonra ne oldu bilemiyorum. Ama geniş bir lügat hazırlamıştı. Bende bir kısmını gördüm. İlk kürt Partisinden milletvekilliği yaptığı söylenir? Yok öyle bir şey, kendisi Yeni Türkiye Partisi nden milletvekili olmuştu. O zamanlar kürt partisinin olması mümkün değildi. Şimdi yine biraz serbest. O zamanlar dediğim gibi kürt partisi mümkün değildi. Demokratlar bile ihtilal olunca demokratı yıktılar, astılar. Birkaç tane parti çıktı ; CHP o zamanlar ayaktaydı. Birde Yeni Türkiye Partisi diye bir parti çıktı işte o zamanlar. MHP vardı. Onlara fazla dokunulmadı. Kendisi YTP den milletvekiliydi. [Bkz. Badıllı aşiretinden ve Kemal Badıllı nın akrabası Abdulkadir Badıllı nın badıllıaşireti. com sitesinde yayınlanan röportajı] 17 Şakir Epözdemir, Ferhat Sağnıç ın kendisiyle yaptığı ve Gelawej sitesinde yayınlanan röportajda TKDP nin Sait Elçi, Faik Bucak, Derwêşê Sado, Ömer Turhan, Şakir Epözdemir ve A. Ş. E. tarafından 11 Temmuz 1965 te Diyarbakır da Gazi Köşkü nün bahçesinde kurulduğunu ve programının Faik Bucak, Kemal Badıllı ve Şerafettin Elçi tarafından sıkı bir şekilde incelendiğini söylemektedir. TKDP hakkında 19 Ocak 1968 de bir operasyon yapıldı ve 11 i tutuklu, 5 i tutuksuz olmak üzere 16 kişi Antalya da yargılandı. Tutuklananlar şunlardı: 1-Mehmet Şakir Epözdemir. Baykan. 2-Şefik İssi. Lice. 3-Mehmet Sadık Gül. Siirt. 4-Abdurahman Uçaman. Diyarbakır. 5-Şemseddin Arıdıcı. Diyarbakır. 6-Nezir Aydın. Mardin. 7-Said Elçi. Bingöl. 8-Derviş Akgül(Sado). Siirt. 9-Zübeyir Yıldırım. Mardin. 10-Musa Sağnıç. Tatvan. 11-Mehmet Ali Güneş. Bitlis. 12- Seracettin Ünlü. Ağrı. 13-Alaettin Laçin. Mardin. 14-Mehmet İskan Azizoğlu. Diyarbakır. 15-Ömer Turhan. Siirt. 16-Şükrü Alpergi.

Anter in 1967 de basılan Ferhenga Kurdi (Kürdçe sözlük), Mehmed Emin Bozarslan ın 18 1968 de yayınladığı Kürdçe Alfabe 19 çalışması ve 1968 de 1950 li yılların ortalarından başlayıp DDKO ların kapatıldığı 1971 yılına kadar olan yılları Kürdlerin uyanış ve örgütlenme yılları olarak değerlendirebiliriz. Bu yıllardaki mücadele yöntemlerinin tamamen açık ve demokratik bir mücadele şekli olduğu da saptanabilen bir diğer olgudur. TKDP davasında avukatlık yapanlar ise şunlardır: Mehmet Ali Aslan, Abdulhamit Karakoç, İhsan Biçici, Tahsin Ekinci, Veysi Zeydanlıoğlu, Latif Aykut, Ayhan Sungur, Hıdır Benzer, İsmail Mungan, Adnan Uğurlu, Mustafa İzol, Edip Altınkanar. Şakir Epözdemir, Sait Elçi nin Dr. Şıvan a angaje olması nedeniyle kendisinin ortak savunma yapma önerisini kabul etmediğini ve Ömer ve Derveş de beni desteklemedi görüşünü öne sürmektedir. Epözdemir sözlü olarak Sait Elçi, kendisi ve Ömer Turhan ın, yazılı olarak ise Sait Elçi, Derveş Sado ve kendisinin savunma yaptıklarını belirtmektedir. [Daha ayrıntılı bilgi için bkz. TKDP, 1968-235 Antalya davası savunması, Şakir Epözdemir, Peri yayınları, mart 2005. ] 18 Mehmed Emin Bozarslan 1934 te Lice de doğdu. 1959-1969 yılları arasında Hani, Kulp ve Şarköy de müftülük yaptı. Bir süre Günaydın gazetesi ve Arkın yayınevinde çalıştı. Mem û Zin ve Şerefname gibi Kürd temel yapıtlarını çevirdi. 12 Mart 1971 darbesinden sonra tutuklandı. Halen İsveç te yaşamaktadır, 6 sı kız, 2 sı erkek olmak üzere 8 çocuğu vardır. Yayınlanmış onlarca kitabı vardır. 19 Bu alfabeyi ben ilk defa 1976 yılında Diyarbekir cezaevinde yatarken gördüm. O sırada bizim anti-sömürgeci adlı bir komünümüz vardı ve Bozarslan ın olduğunu sandığımız bu alfabe üzerinde Kürdçe çalışma yapıyorduk. Yanılmıyorsam bu kitap ilk komün başkanımız sevgili yayınladığı Mem û Zîn in çevirisi, KDP Antalya yargılamaları, 1967 ve 1969 mitingleri, DDKO ların kuruluşları da 1960 lı yılların en önemli gelişmeleridir.

Kürd dilbilimci Reşo Zilan Kürdlerin 1963 yılında merhum Said Elçi nin öncülüğünde Kürd Demokrat Partisi isimli bir parti kurma girişiminde bulunduklarını, ancak daha sonra bunun geçekleşmediğini söylüyor. Aynı yıllarda I-KDP de sınır boyunda bir irtibat bürosu oluşturuyor ve çeşitli Kürd mellaları vasıtasıyla Barzani hareketine yardım sağlanıyor. Bu büro daha sonra I- KDP tarafından kapatılıyor. Merhum Faik Abik Bucak ın 1965 yılında Ağrı dan bağımsız senatör adayı olması da Kürdler üzerindeki ağır baskı sonucu oluşturulmuş bulunan korkunun dağılmasında önemli bir rol oynamıştır. Reşo Zilan, seçimlerden iki hafta önce Ağrı ya gelip seçim çalışmaları yapan ve Kürdçe konuşmalar yapıp, ağalık gerekçesiyle 55 Kürd in mecburi iskana tabi tutulmasının asıl nedeninin Kürd olmaları olduğunu açık bir şekilde belirten Faik Abik Bucak ın Siverek li olmasına karşın, Ağrı ve yöresinde büyük bir destek bulduğunu, bu durumun da devleti korkuttuğunu ifade ediyor. Reşo Zilan, devletin Faik Abik Bucak tan çekindiğini, onun Ağrı da yaptığı konuşmalardan kısa bir süre sonra öldürülmüş olmasının da tesadüfi olmadığını belirtiyor. 20 Bugün Kürd hareketinin gösterdiği gelişme çizgisi ve sahip olduğu olanaklar ve dünyada meydana gelen baş döndürücü gelişmelerle kıyaslandığında 1971 yılındaki askeri darbeye kadar olan süreçte Kürdlerin yürüttüğü politik ve kültürel faaliyetleri küçümseme olanağı yoktur. 1960 sonrası yürütülen çalışmalar sonucunda bir çok yerde Kürdler bağımsız olarak milletvekili ve senatör seçildiler. 21 Kürd milletvekili ve eski sağlık 20 Reşo Zilan ile 5 Temmuz da yapılan özel bir görüşme notlarından. 21 1961 seçimlerinde Ziya Şerefhanoğlu Bitlis ten Senatör seçildi, Ali Karahan ise Hakkari den bağımsız olarak milletvekili seçildi.

bakanı Yusuf Azizoğlu nun partisi YTP 22 bir dönem koalisyon ortağı oldu, bu süre içerisinde Kürd illerinde bir çok yerde hastahane ve sağlık ocakları inşa edildi. Kemal Badıllı gibi hem dilbilimci, hem de şair özellikleri olan Kürd aydınları da YTP de yer alıyordu ve Nihal Atsız tarafından bölücü olarak görülüyordu. Yine o yılların çalışmaları- nın bir doğal sonucu olarak Kürdler 1970 li yılların ortalarından itibaren Diyarbakır, Ağrı ve Batman gibi yerlerde belediye başkanlıklarını kazandılar. Muhterem Biçimli tarafından cezaevine getirilmişti. 11 Haziran 2006 da kendisiyle yaptığım görüşmede saygıdeğer Mehmed Emin Bozarslan bu alfabenin kendisine ait olmadığını, Yusuf Ziyaeddin paşa ya ait olduğunu ve kendisinin tercüme ettiğini söyledi. Bozarslan, kendisinin 2001 yılından itibaren Kürdçe- Türkçe 4 ciltlik bir alfabe ve ayrıca Kürdçe idiomlar üzerinde çalıştığını ve 2010 yılına kadar bu çalışmaları tamamlamayı umduğunu söyledi. MİTİNGLER ÖNCESİ DURUM 1967 mitinglerini hazırlayan ve dinamik kılan bir çok etken vardır. Bunlardan birincisi Kürdlere karşı yürütülen sistematik zulüm ve sömürü politikasıdır. Köylere yapılan komando baskınları bunun önemli bir örneğidir. Kürdler, Doğuda Kürdçülük faaliyetleri 22 YTP Urfa milletvekili Kemal Badıllı ve Siirt milletvekili Abdullatif Aykut, ki daha sonra TKDP Antalya savunmalarında avukatlık da yapıyor, TBMM de açık bir oturumda Yusuf Azizoğlu na karşı yapılan saldırıları cevaplarken Kürdlerin bir millet olduğunu söylerler. Ne varki merhum Yusuf Azizoğlu baskılara dayanamayarak, iki arkadaşının söylediklerine sahip çıkmayınca, Badıllı ve Aykut YTP den istifa ederler. Yaşar Kaya, YTP yi Kürdlerin ilk legal partisi olarak değerlendirmektedir (Lekolin. com da G. Çapanoğlu nun yaptığı röportaj).

yoğunlaştı propagandası sonucunda potansiyel suçlu olarak görülmekteydiler. Bunun yanı sıra Barzani hareketinin Kürdlere verdiği moral ve cesaret de hak arama mücadelesine rol oynayan önemli etkenler arasındadır. Aslında Barzani hareketinin Güney Kürdistan da gösterdiği gelişme en fazla Kuzey deki Kürdler arasında etkisini göstermiştir. Bu arada mitinglerin gerek hazırlanışı ve gerekse bileşenleri açısından bakıldığında TİP 23 ve TKDP nin Kürdler arasında destek kazanma rekabeti içinde olduğu ve hatta bu rekabetin Doğu Mitinglerine damgasını vurduğu da görülmektedir. Mitingleri hazırlayan koşulların başında, Barzani liderliğindeki Kürd hareketinin geldiği nokta itibariyle siyasal Türk ırkçılığının boyutlanması ve Kürdlere yapılan saldırılar gelmektedir. 23 TİP, 13 Şubat 1961 de 12 sendikacının İstanbul Valiliğine verdikleri bildirimle kuruldu. Kurucular şunlardı: Adnan Arkın, Avni Erakalın,Kemal Nebioğlu, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, İbrahim Denzcier, Rıza Kuas, Salih Özkarabay, Şaban Yıldız. Kuruculardan Ahmet Muşlu, Saffet Göksüzoğlu, Hüseyin uslubaş partiden istifa etmişlerdir. Kurucular 1962 yılında aydınları partiye çağırdılar. Mehmet Ali Aybar, Behice Boran, Adnan Cemgil, Nazife Cemgil, Cemal Hakkı Selek, Yunus Koçak, Fethi Naci gibi aydınlar partiye üye oldular. Kurucular Mehmet Ali Aybar a genel başkanlık önerdiler. TİP programı 1964 te 1. Kurultay da kabul edildi. Dr. Tarık Ziya Ekinci, TİP hakkında 41 dava açıldığını söylemektedir. 9 Şubat ı 1 Şubat 1968 e bağlayan gece yarısı saat 02. 00 de kürsüde bulunan TİP milletvekil yazar Çetin Altan a İçişleri Bakanı Faruk Sükan ın laf atmasına Çetin Altan ın karşılık vermesi üzerine AP milletvekilleri kürsüye salıdıyorlar. TİP Konya milletvekili Yunus Koçar tabnaca kabzasının kafasına vurulmasıyla yaralanıyor. (Dr. Tarık Ziya Ekinci nin anlatımlarından. Uğur Cankoçak, Cumhuriyet gazetesi, yazı dizisi 13, 14, 15, 16 Şubat 2004). TİP 29-31 Ekim 1970 de yaptığı 4. Kongresinde Kürdlerin demokratik haklarının verilmesini isteyen bir karar aldığı için 1 Mart 1971 askeri darbesinden sonra kapatıldı.

Bu saydığımız nedenleri besleyen Türk siyasal ırkçılığının Kürdlere karşı yürüttüğü rencide edici kampanyalar da Kürdlerin mobilize olmasında, bir araya gelme çalışmalarını hızlandırmada rol oynamıştır. Mesela, 1959 Nisanında Kerkük te Türkmenlere yapıldığı öne sürülen baskılar nedeniyle CHP Nigde milletvekili Asım Eren meclise bir soru önergesi vererek, Irak ta Kürdler tarafından Türklere yapılan baskılar hakkında aydınlatıcı malumat ve bunun için gerekli önlemlerin alınıp alınmadığı konusunda cevap istiyor ve ayrıca, gerekirse mukabele-i bilmisil yapılıp yapılmayacağını soruyordu. Asım Eren in bu tutumu Kürdler arasında, özellikle de öğrenciler arasında infial uyandırmış ve 102 Kürd öğrencisi 24 hem Asım Eren e, hem de CHP ye bir protesto telgrafı çekmişti. CEMAL GÜRSEL, ÖTÜKEN VE MİLLİ YOL DERGİLERİ Devlet başkanı Cemal Gürsel 1961 de Mehmet Şerif Fırat ın Varto Tarihi adlı kitabına yazdığı sunuş yazısında, tarihin hiç bir devrinde, doğu illerimize bugünkü sakinlerini tortu olarak bırakacak yabancı bir göç vaki olmamıştır. Dünya üzerinde Kürt diye adlandırılabilecek müstakil hüviyetli bir ırk yoktur görüşünü öne sürmekteydi. Cemal Gürsel Diyarbakır da 24 Kürdlerin çektiği telgrafa imza atanların bir kısmı aynı zamanda 49 lar davasında yargılanmışlardır. Bunların başında Ziya Şerfhanoğlu, Said Elçi, Said Kırmızıtoprak, Faik Savaş, Nazmi Balkaş, Haydar Aksu, Canip Yıldırım, Ziya Acar, Fadıl Budak, Fevzi Avşar, Mehmet Aydemir gelmektedir.

yaptığı konuşmada size Kürd diyenin yüzüne tükürün diye buyurmaktaydı. 1966 daki Varto depremi sırasında ise bakan Haldun Menteşoğlu kendisine karşı yapılan Kürdçe protestolar karşısında, insana benzeyen bazı mahlukların ağzından hayvani sesler çıkmaktadır. Eğer sizler bu devletten memnun değilseniz, kendinize bir başkasını arayınız diyordu. 25 Nihal Atsız da, Cemal Gürsel in İstanbul Üniversitesinde profesörlerle yaptığı gizli bir toplantıda komünizm ve Kürtçülüğü iki büyük tehlike olarak nitelediğini söylemektedir. 1960 lı yılların başında Barzani Hareketinin Irak ta muhalif toplumsal bir güç haline gelmesi, Türkiye ve Suriye yi Kürd özgürlük hareketine karşı ortak bir saldırıya girişmeye zorlamış ve bu saldırı ancak Sovyetlerin bir notasıyla sona ermişti. Daha 1959 lardan başlayan baskılar, 1960 darbesi sonrası da sürmüş ve Kürd aydın kesimlerindeki arayışları hızlandırmıştı. Kürdleri harekete geçiren dinamiklerden birisi de Milli Yol ve Ötüken dergilerinin yayınlarıdır. Sözkonusu dergilerde Nihal Atsız 26 tarafından yazılan yazılarda, Mehmed Ali Aslan ın çıkardığı Yeni Akış dergisinde Kürdlerden halk olarak sözedilmesi nedeniyle dergi özellikle hedef alınıyor, Kürdlere binbir türlü hakaret yağdırılıp gözdağı verilmeye çalışılıyordu. Nihal Atsız ın Kürdleri adeta galeyana getiren bu yazısı ibret 25 Dr. Şıvan, Kürt Millet hareketleri ve Irak ta Kürdistan ihtilali, s. 100, APEC, Stockholm 1997. 26 [Nihal Atsız, 1905 İstanbul doğumlu olup 1975 te öldü. Bozkurtların Dirilişi gibi çeşitli pantürkist kitapları bulunuyor.

vericidir ve bu nedenle tamamını okumakta yarar vardır: 27 Bütün dünya ile birlikte Türkiye de büyük ve düşündürücü bir değişiklik içindedir. Çünkü bu değişiklik daha çok olumsuz yönlere doğrudur. Türkiye, çağdaş devlet olmaktan çıkmıştır. Devlet tarifi nedir? Bir vatanda teşkilatlanmış bağımsız bir millet, değil mi? Türkiye bu tarife uymuyor. Bir kere bu vatandaki millet teşkilatlanmış değildir. Teşkilatlanmış demek bazı anailkeleri kabullenip benimsemiş, o ilkeler içinde disiplinli, değer hükümleri belli topluluk demektir. Bu vatandaki millet hangi anailkeleri kabullenip benimsemiştir? Hiç!... cumhuriyetçilik, kemalizm, lâiklik, müslümanlık, nurculuk, sosyalizm, komünizm, türkçülük, anadoluculuk, demokrasi, faşizm ve daha ne varsa bu millet bunlardan bir tekinin çevre-sinde bile toplanmış değildir. Ya değer hükümleri? O da öyle Ahlâk nedir? Ahlâksızlık nedir? Hürriyet nedir? Zevk nedir? Belli değil Bundan dolayıdır ki Türkiye bir karnaval manzarası göstermektedir. Herkes kendi ilkesine ve değer yargısına göre davranınca da ortada disiplin diye bir şey kalmamaktadır. Disiplinsiz bir toplum ilkel bir topluluktur. Zenci oymağı veya Avustralya yerlileri gibi. Bu görünüş büyük bir hastalığın belirtisidir. Bütün büyük hastalıklarda olduğu gibi türlü türlü âraz göze çarpmaktadır. Teşhis doğru konmazsa tedavi fayda değil, zarar verir. Galiba Türkiye bu durumdadır. 27 Nihal Atsız, Konuşmalar 1, Ötüken, sayı 10, 1967

Türkiye nin illetlerinden birisi bir takım azınlıkların bulunması ve bunların bugünkü aşırı hürriyetten ve dış desteklerden faydalanarak kendi milliyetçiliklerini kendi çaplarında yürütmesidir. [8 Ocak 1967 tarihli Cumhuriyet gaz] Bu yazı, Yaşar KARADOĞAN ın Doğu Mitingleri üzerine yaptığı ayrıntılı ve uzun araştırmanın bir bölümüdür. Kovara Bîr Dergisinin, Havîn-Payîz 2006, 5. sayısından alınmıstır. (DDKO Dosyası I) www.gelawej.org