1 SMINTHEION/GÜLPINAR 2017 YILI KAZI VE ONARIM ÇALIŞMALARI (38.YIL) Çanakkale İli Ayvacık İlçesine bağlı Gülpınar köyü eteklerinde yer alan Smintheion tanrı Apollon a adanmış bir kutsal alandır. Smintheion, Anadolu nun kuzey batısında, Biga yarımadasının güney-batı köşesinde Gülpınar ve çevresinde tek su kaynağı olan ve bugün Kocapınar olarak isimlendirilen su kaynağı başına kurulmuştur (Harita 1). Harita 1. Antik Troas bölgesi ve Smintheion/Gülpınar yerleşimi Smintheion varlığını da başına kurulduğu bu kaynağa borçludur. Su kaynağının varlığı Troas Bölgesi nde kazısı yapılmış en eski yerleşim yerinin de kurulmasına neden olmuştur. Bu bağlamda yerleşim, M.Ö. 5500 (Kalkolitik Dönem) yıllarına kadar giden bir geçmişe sahiptir. Apollon kutsal alanları genellikle su kaynaklarına yakın yerlerde veya Smintheion kutsal alanı gibi doğrudan kaynak başında yer alırlar. Bunun nedeni tanrı adına gelecekten haber veren rahiplerin suya bakarak kehanette bulunmalarıdır. Kutsal alanın en üst noktasında bölgenin en büyük tatlı su kaynağı Kocapınar (Kutsal kaynak), 1 km kuzeyde bereketli Tuzla Ovası ve 4 km batıda Ege Denizi olması burasını yaşam için bir cazibe merkezi haline getirmiştir. Coğrafyanın elverişli olması nedeniyledir ki hem kutsal alan hem de Kalkolitik dönemden günümüz modern yerleşimi olan Gülpınar a kadar bu bölge hiç terk edilmemiştir.
2 Plan 1. Apollon Sminheus Kutsal alanı planı
3 Kutsal alanda 1980 yılından beri devam eden kazılarda Kalkolitik Yerleşim, Hellenistik Dönem e ait Apollon Smintheus Tapınağı, Roma Dönemine ait Su depoları ve 2 adet Roma Hamamı ve Kutsal Yol ortaya çıkarılmıştır (Plan 1). Kutsal Yol, yılın belli günlerinde Apollon Smintheus Kutsal alanına tapınmaya, kurban kesmeye ve festivalleri izlemeye gelenlere hizmet vermektedir. Bu yolun toplam uzunluğu 35 km dir ve kuzeydeki Aleksandreia Troas (Dalyan) kentine bağlanmaktadır. Kutsal alandan Aleksandreia Troas kentine giden kutsal yol üzerindeki Tuzla çayını aşmak için ise üzerine Anadolu nun en büyük ve çok gözlü köprülerinden biri olan Roma Köprüsü inşa edilmiştir. Ancak Tuzla ovasına dolan alüvyon nedeniyle Tuzla çayı yatak değiştirmiştir ve bugün bu köprünün sadece kemerleri görülebilmektedir. Köprü, Prof. Dr. Coşkun Özgünel ve ekibi tarafından kazısı yapılarak bilim dünyasına duyurulmuştur. Resim 1. Gülpınar Köyü ve eteğinde yer alan Apollon Smintheus Kutsal Alanı Öncelikle 19.yüzyıl araştırmacı, gezgin ve kazıcıları tarafından tapınak ve ona bağlı mimari parçalardan söz edilmesine karşın kutsal alan ve çevresi ile ilgilenilmemiştir. Kutsal alanda ise 1980 yılından beri yapılan kazılarda kutsal alanın işlevi ortaya konmuştur. Bu nedenle 1980 öncesi farklı amaçlarla yapılan araştırma ve kazıların tümü, tapınak ve sorunları ile ilgilenmekten öteye gidememiştir. Özellikle son yıllarda İÇDAŞ ın maddi-manevi destekleri ile Smintheion kazılarında farklı sonuçlar elde edilmiştir. İşte bu nedenledir ki kutsal alan tanımı ve işlevi, görkemli ve ilginç yapıları Özgünel kazılarıyla ortaya çıkmıştır. 1980 yılından itibaren ortaya çıkarılan yapılar arasında Hellenistik döneme tarihlenen Apollon Smintheus Tapınağı, bu tapınağa ulaşan yol ve caddeler, tapınağa tapınamaya gelenlere hizmet veren 2 adet büyük hamam yapısı ve bu hamamlara su sağlayan çok sayıda su deposu ile Apollon Smintheus adına yapılan şenliklerde ödül alan sporcular için dikilmiş heykellerin kaideleri ve ziyaretçilerin konakladığı çeşitli konutlar ortaya çıkarılmıştır.
4 Apollon Smintheus Tapınağı 1980 yılından beri yapılan araştırma ve tapınak kazıları, tapınağın mimarisi ve özellikle temel yapısı konusunu aydınlatmıştır. Kazılar sonucu ortaya çıkarılan temel kalıntıları dışında tapınağa ait herhangi bir mimari sağlam değildir. Yaklaşık 1500 yıl boyunca tahribat gören yapı bu süre boyunca toprak altında kalmış ve bütün mimari parçaları çevrede inşa edilen kilise ve farklı konutlarda yapı malzemesi olarak kullanılmıştır. Bir kısım malzemesi İstanbul surlarında kullanılmış, bir kısmı ise deniz yoluyla taşınmış veya mermerleri eritilerek kireç yapılmıştır. Tapınağın sütun parçaları gibi bazı blokları Bizans döneminde çevresindeki bereketli topraklarda üretilen şarapları sıkmak için mengenelerde kullanılmış ve tahrip edilmiştir. Bu durum köy sakinlerinin tapınak üzerine bir yağhane inşa etmeleri ile devam etmiş ve bu tahribatlar sonucu sadece tapınağın temelinde yer alan alttaki tüf sırası korunmuştur. Resim 2. Hellenistik Tapınak ön cephe Restorasyon Kutsal alandaki en büyük ve en temel yapı olan Apollon Smintheus Tapınağı ve çevresinde yaklaşık 4.5 m lik bir toprak dolgu tabakası yer almaktaydı ve bu toprak tabakası üzerinde ise ekilip biçilen bahçeler yer almaktaydı. Bu özel bahçelerin kamulaştırılması, tapınak üzerindeki Yağhanenin kamulaştırılması ve yıkılması ve ayrıca tapınağın kazısı yaklaşık 25 yıl sürmüştür. 1980 yılında Prof. Dr. Coşkun özgünel ile başlayan bu çalışmalar sonucu tapınak üst yapısına ait çok az sayıda malzeme ise tapınağı görsel açıdan tamamlamak için restorasyonda kullanılarak ön cephede tapınağın boyutlarını algılamayı sağlamıştır (Resim 5). Bu dönemde en büyük maddi destek İÇDAŞ tarafından sağlanmış ve büyük bir özveri ve dikkat ile sürdürülen çalışmalar sonucu yapılan restorasyon ile tapınak algılanabilir ve ziyaret edilebilir bir hale getirilmiştir. Smintheion Su yapıları Smintheion bir kent yerleşimi değildir ve kehanetten dolayı da su kaynağının başına kurulmuştur. Bu nedenle de zamanla artan yerleşik ve ziyaretçi nüfusuna cevap verebilmek için, burada Hellenistik Dönem den başlayarak Roma, Bizans ve Osmanlı Dönemleri de dahil olmak üzere günümüze kadar çeşitli su yapıları inşa edilmiştir. Yapılan kazılarla tapınak üç cephesinde
5 ortaya çıkarılan su depoları suyun önemine vurgu yapar. Çünkü tek kaynakta suyu biriktirmek için bu depolara ihtiyaç vardır. Uzaktan su taşınmamıştır. Bu kadar fazla su yapısının inşa edilmesinin bir diğer nedeni ise bölgeye düşen yağış miktarının az olması ve adeta yaz aylarında su kıtlığı yaşanmasıdır. Öyle ki bugün Gülpınar ve çevresindeki köylerde içme ve hayvanların su ihtiyacı için yüzlerce su kuyusu inşa edilmiştir. Smintheion da su kaynağından başlayarak Podyumlu Yapı ya kadar uzanan, yaklaşık 150-200 m lik alanda su ile ilgili çok sayıda yapı ve yapı öğesi yer almaktadır ve son yıllardaki kazılarla sayıları gittikçe artmaktadır. Bu su yapıları ve öğeleri arasında bir mağara içerisinden çıkan Kutsal Kaynak, Roma Dönemi Su Kanalları, Rezervuarlar ve Roma Hamamı ve bu yapılara suyu ulaştıran çok sayıda boru hattı sayılabilir. Osmanlı dönemi su yapılarından bazıları ise günümüzde hala kullanılmaktadır. Smintheion da bu kadar çeşitli su yapısı ve suyun kullanım şeklinin tespit edilmiş olması, suların ikinci kez değerlendirildiğini gösteren en önemli bulgulardır. Smintheion 2017 Kazı ve restorasyon çalışmaları kazı, çevre düzenlemesi, kazı depo inşaatı ve Apollon Smintheus Heykel çalışması olmak üzere dört ayrı alanda sürdürülmüştür. Yapılan çalışmalara Kültür ve Turizm Bakanlığı ve İÇDAŞ tarafından desteklenmiştir. Çalışmalara Ankara Üniversitesi, ODTÜ, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Bülent Ecevit Üniversitesi, 18 Mart Üniversitesi olmak üzere çeşitli bilim adamları ve öğrencilerin yanı sıra heykeltıraş ve mimarlar katılmıştır. 2017 YILI ÇALIŞMALARI Apollon Smintheus Kutsal Alanı ndan 22 Haziran - 31 Ağustos 2017 tarihleri arasında yapılan çalışmaların merkezi aynı zamanda kutsal alanın da merkezi olan altar/sunak çalışmasıdır. Antik dönemlerde tanrılar adına kapalı mekanlar yani tapınaklar yapılmadan önce altar veya sunak denen yerde tanrıya kurbanlar kesilir ve adaklar adanırdı. Daha sonraki dönemlerde tanrılar için tapınak inşa etmeye başlandı. Bu dönemde altarlar daha küçük boyutlu olarak inşa edildiler. Ancak Apollon Smintheus Tapınağı döneminde yani Hellenistik dönemde genelde büyük boyutlu altarlar görülmektedir. Tapınakların ön cephelerine yakın inşa edilen bu altarların bir örneği ise Apollon Smintheus Tapınağı önünde olmalıdır. Bu nedenle 2017 yılında Apollon Smintheus altarı konusunda çalışmalar yapılmış ve tapınak ön tarafında kazılar gerçekleştirilmiştir. Apollon Smintheus Altarı Daha önce de ifade edildiği gibi kutsal alan Gülpınar yerleşimi eteğindedir ve doğal olarak üzerinde modern yapılar da mevcuttur. Bunlar içerisinde Zeytinyağı fabrikaları ön plandadır. Bu yapılar doğrudan kutsal alan üzerindedir ve bu fabrikalara ulaşan yollar ile birlikte geniş bir alanı işgal ederler. Hem fabrikalar hem de yolların da altında antik yapılar olduğunu göstermek amacıyla kazı çalışmaları Tapınak ön cephesinde gerçekleştirilmiş ve bu çalışmalarda hem Roma dönemine ait yapılara ait kalıntılar ortaya çıkarılmış hem de tapınak altarının temel ve zemini keşfedilmiştir (Resim 3-5).
6 Resim 3. Altar-Sunak Döşemesi Resim 4. Heykel Kaidesi
7 Resim 5. Roma Yapı Temeli Roma yapısının büyük kısmı Zeytinliklere giden yol ve modern fabrika altında kalmaktadır. Roma yapısının güçlü temelleri (Resim 4) ve bu yapıda kullanılan kireç ocağı ortaya çıkarılmıştır. Roma yapısının kuzeybatısında ve tapınak aksı üzerine denk gelen noktada ise Apollon Smintheus Tapınağı altarına ait temel kalıntıları ve zemin döşemesi ortaya çıkarılmıştır. Tapınak frizleri üzerinde tasvirine yer verilen altarın büyük boyutlu olmadığı anlaşılmakta ve ortaya çıkarılan kalıntılar da bu altarın varlığını doğrulamaktadır (Resim 3). Dikdörtgen kalker bloklardan oluşan zemin ve altar temellerine ait tüf bloklar aynı zamanda kutsal alanın en yüksek noktasında yer almaktadır. Kutsal alana ziyarete gelenler kurbanlarını bu noktada yani tapınak ön tarafında bulunan altarda kesmekte ve adaklarını tanrı Apollon a burada sunmaktaydı. Ancak bu altarın yüksekte yer alması ve uzun süre bu alanın bahçe olarak kullanılması nedeniyle temel kalıntıları dışında yapıya ait başka bir kalıntı ele geçmemiştir. Bu alanın çok değerli ve önemli olduğu hemen eteğinde ortaya çıkarılan yazıtlı ve Apollon Smintheus un simgeleri olan tirpod (üç ayak), omphalos (kehanette kullanılan yuvarlak taş) ve kuzgun kabartmalı heykel kaidesinden anlaşılmaktadır (Resim 5).
8 Su Deposu Kazısı: Tabanında su bulunan ve tek kaynaktan beslenen kutsal alan ve başta tapınak olmak üzere bütün yapılar suyla ilişkilidir veya bir şekilde suyla yüzleşmektedir. 2000 li yılların başında tapınak doğu uzun cephede ortaya çıkarılan 2 adet büyük su deposu (rezervuar) dışında 2006-2007 çalışmalarında kuzey uzun cephede tespit edilen 7 adet su deposu ile alanda suyun önemi vurgulanmıştı. Küçük hamama hizmet veren 3 adet su deposu ve Podyumlu Yapı temenosu içerisinde kalmış payandalı su deposu da bu düşünceyi doğrulamaktadır. Resim 6. Osmanlı Dönemi çamaşırhane ve altında tespit edilen su deposunun duvarları (kazı öncesi) Suyun bu denli yoğun kullanıldığı kutsal alanda, Hellenistik tapınak kuzey doğu dar arka cephede ise kamulaştırılmamış bahçeler yer almaktaydı. Kısmen kamulaştırılan ve bahçe sahiplerinin izni ile sondaj açılan bu alanda tapınak üst yapısına ait mimari blok ve frizlerin tespiti amaçlanmıştı. Buna ek olarak güçlü Roma yapılaşmasına ait kalıntıların ve başta suyla ilgili döşemlerin tespiti zorunlu olarak bu alanda kazı çalışmasını gerektirmiş ve önceki su depolarından daha büyük bir su deposu tespit edilmiştir (Resim 6). Yukarıda ifade edilen amaçlar doğrultusunda kemerli büyük su deposu yönünden başlayarak kazı çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Tapınak arka cephesinde yapılan çalışmada çamaşırlık istikametinde uzanan ve tapınağa 11.20 m uzaklıktaki depon dikdörtgen planlıdır. Su deposunun duvar kalınlığı 2.40 m genişliğindedir. Köşelerde kesme andezit/bazalt taş aralarda ise moloz taş ve kireç harçla inşa edilmiştir. Duvarların dışa ve içe bakan cephelerinde küçük köşeli taşlar bir büyük bir küçük taşlardan 0.43 m yüksekliğinde sıra duvar tekniğinde örülmüştür. Yapının korunan duvar yüksekliği kuzey uzun cephede 2.30 m dir. Çamaşırlık yönünde ise taban itibaren yükseklik 2.60 m dir ve daha iyi korunmuştur. Yapının genel ölçüleri
9 içten içe 34.50m x 07.50m dir. Çamaşırlık yönünde kısa dar kenar yamuk plandadır. Su deposunun duvarlarında hidrolik harç, tabanda ise kemerli büyük su deposunda olduğu gibi içerisinde tuğla, seramik parçaları, kum, çakıl ve kireç olan horasan harç kullanılmıştır. Deponun suyu, olasılıkla Çamaşırlık içerisinde yer alan ve çamaşırlıktan daha önceye ait (19.yy) çeşmeye su sağlayan Roma kanalından temin edilmektedir. Su tahliye sistemi yapının kuzey batı dar cephesinden Büyük Hamam yönünde yer almaktadır. Bu noktada su dağıtımı için hizmet veren bir tank inşa edilmiştir. Su dağıtım tankı 177x162 dış ölçüler ve 0.93x0.73m iç ölçülere sahiptir. Su tankından çıkan pöhrenk hatları dört adettir. Erken örnekler batıya doğru devam ederken geç örnekler kuzey doğuya yönlendirilmiştir. Benzer su depoları ile karşılaştırıldığında Bu uzun Su deposunun mimari özellikleri ve dolgu topraktan ele geçen buluntular Roma İmparatorluk Dönemi yapısı olduğunu göstermektedir. ÇEVRE DÜZENLEMESİ Hellenistik Tapınak batı cephesi yönünde 2016 yılında başlanan ve kısmen temizlenen alanda gerekli çalışmalar sürdürüldü. 2016 yılı çalı ve molozun kaldırılmasının ardından alanın korunması çalışmaları gerçekleştirildi. Müze alanından başlayarak Kumbağlar yolu arasında kalan zeytinlik bahçesinde çevre ve arkeopark düzenlemesi yapıldı. Bu bağlamda ilk önce 1990lı yıllarda yapılan ve tapınağı korumaya yönelik moloz taşlı kuru duvar sağlamlaştırıldı (Resim 7). Malzeme ve teknik aynı olmak üzere bu destek duvarı batıya doğru devam eden Kumbağlar yolu boyunca devam ettirildi. Moloz duvar içerisinde ve yanında bulunan çalılar kaldırıldı. Resim 7. Ören yeri çevre duvarı çalışmaları
10 Ören yeri içerisinden geçen ve Kumbağlar-Gülpınar Evleri istikametinde zeytinliklere giden yolun tapınak yönünde 1990 lı yıllarda yapılan moloz ve harpuştalı moloz duvarın her kazı sezonu yıkılmasından ve yolun darlığından dolayı kaldırılması gerekli idi. Bir başka neden ise ören yerinin güvenliği için görünebilir bir alan sağlamaktır. Bu yolun kaldırılması ve başka bir güzergâhın ifade edilen alanlara ve zeytinliklere ulaşması gereklidir. Ancak acil bir uygulama olarak ören yeri içerisinde ve birinci derece sit alanında bulunan ve Yağhane-Müze olarak düşünülen yapı ile tapınak alanının görüntü açısından birleştirilmesi için de bu moloz harpuşalı duvar kaldırıldı. Güvenlik kameraları ve güvenlik görevlisi tarafından tek noktadan alanın kontrol edilebilmesi ve Yağhane-Müze olarak tasarlanan yapının görülebilmesi için bu moloz duvar yerine metal direkli ve çesan tel örgü ile kapatıldı. Bu tel örgünün temeline ise 20 cm yüksekliğinde (ifade edilen örgünün toprak ve sudan zarar görmemesi için) harçlı moloz duvarla güçlendirildi. En üst sıraya ise tek sıra dikenli tel çekildi. Malzeme Deposu Çalışmaları Hellenistik tapınağın kuzey cephesine yaklaşık 20 m uzaklıkta yer alan, kazı malzemesinin korunduğu ve laboratuvar olarak kullanılan ahşap deponun çevre düzenlemesi çerçevesinde kaldırılması gerekmekteydi. Bu amaçla yeni bir depo binasına ihtiyaç duyulmuştur. Yeni malzeme deposu için Kumbağlar yol kenarında yer alan Yağhanenin işçi evi olarak kullanılan bölümü seçilmiştir. Çatısı çökmüş durumda olan bu müştemilatın duvarları onarılmış, üst örtüsü tabla ve düz olarak sağlamlaştırıldıktan sonra yağhane bahçesine bakan iki pencere ve bir kapı açıklığı bırakılmıştır. APOLLON HEYKELİNE AİT BACAK PARÇASININ GÖRSEL SUNUMU Apollon Smintheus tapınağı restorasyonu ve sunumu çalışmaları kapsamında smintheus (fare) kültü ile bağlantılı Apollon Smintheus heykeline ait mermer bacak parçası örnek alınarak bacakların model çalışması gerçekleştirilmiştir. Farklı malzemelerden akrolit olarak yapılmış heykelin bacağına ait mermer parça Gülpınar-Smintheion ören yeri müzesinde sergilenmektedir. Tasvirli sanattan bilinen ve özellikle sikkeler üzerinde betimlenen heykelin duruş pozisyonu ve ikonografiye uygun tasvirlerinden faydalanılarak model çalışması yapılmıştır. Kült heykelinin özgün tipi günümüze çok az bir parçası ile ulaştığından ziyaretçilerin daha kolay algılayabilmesi ve tapınağın anlaşılabilir boyutuna paralel bir çalışma ana amacın bir diğer konusudur. Antik kaynaklara göre bir fare üzerine basan ve heykeltıraş Skopas tarafından yapıldığı bilinen heykelin sikke betimleri ve adı geçen mermer parça belli oranlar çerçevesinde model alınarak fareye basan sol bacak ilk çalışma konusuna dâhil edilmiştir. 2016 yılı çalışmalarında tamamlanan sol bacak yanı sıra ikonografiye uygun olarak sağ bacak ve Skopasın ifade ettiği gibi bacak altında yer alan fare çalışması gerçekleştirilmiştir (Resim 8-10).
11 Resim 8. Apollon Smintheus heykeline ait sağ bacak kil model çalışması Resim 9. Fare figürü kil model çalışması
12 Resim 10. Apollon Smintheus heykeline ait sağ-sol bacak, kaide ve fare figürü son hali
13 Prof. Dr. Coşkun Özgünel Yrd. Doç. Dr. Davut Kaplan