-TÜRKTE KAVRAMI Süer EKER ULUSLARARASI 1
28- Türk- ve çok genel çiz destanlar dönemi Türk- 1 - - 1992). Her - pluluklar - Büyük 330), Arap- -999) 2, 2
3 - - - Fars sa 4 cilerinin s hissedilir (bk. DLT I 1985: 1- Turan 5 a 3
-Fars Hote 21-26). Türk dili ve kültürünün egemen gücü o Golden gergin - mü 4
kelimelerinin muhtemelen antik 6 dilli halklann, konargöçer kültüre yönelik - - 7 8 ve Budist 5
9 tat/g közre tikenig tüpre' x laxm 280), p et/seni tiler us böri Bana bir Tat. Türk dil ve kültürlerin, kaydeder (DLT II 1986: 281). börk bolmas - 6
satar 3. Ir 10 etmektedir. 1111 ok nerede Tacik inin Afganistan daki Deri ne 12 Türkçe- arsça kökenli pek ve 13 (?), H 7
14 Acem, Tazî, Deri etnik adlan DLT de yer almaz. Tarihî kaynaklarda Tacik, Türk e Türk ve Tacik (Far. Tork o TâciR) kültürel ortak ya Rum-Tat} b Tat- Tawgaç, Türk-Acem, Türk-Sart, Türk-Fars, Türk- 4.1. evlâdi s-sâmâniyye 15 (?) denir (DLT I 1985: 112). 16 4.2. fars: 17 Fars Fars, Pars' yeniden ödünçlemedir. Fars 18 4.3. sart tacir, tecimen, sa yolda yer an olsa yol üzerinde yer. (DLT I 1985: 342), 19 Sart, DLT de henüz etnik ad 20 8
- Sart saymak : O, onu tecimer-tacir- 1986: 444). DLT de etnik adlardan -IA 21 olan bir ulustur. Bunlar (DLT I 1985: 30). 22 bulunan bir ulus, bk. (DLT IV 1986: 851 ). 23 24 4.5. sukak beyaz geyik, sukak, erkek cinsidir. 25 sukak m bu sukak ne ter? Bu II 1986: 287; D&K II: 105). sukak Râsânen sukag, sukak - her iki kel sukak Uygurca, Harezmce ve 9
sukak, suk- eylan sukak, yani bilimsel (Rim çok olan : 4.6. -rn) Türkçe bilmeyen kimse (DLT I 1985 : 486, DLT II 1986: 347). 26 Türkler Türkçe bilmeyen kimselere Somhm 27 Acemi ' Acemi 28 kurtulur ( ; (DLT II 1986: 347) 29. bilmeyenlere somhm Somhm L acem denir. (DLT I 1985: 486). 30 10
TaAarm, bir bölümünün, Türkçe bildikleri, - - (DLT III 1986: 298). - - (< somll- -) 1986: 216). - (< -t-) - sözcüklerdendir. 4.7. tat: 31 dillerinde) 32 33 (DLT IV 1986: 584). 6. Çinli (?). közre tikenig tüpre denir ki -81). 11
na veya gibi bir etnik addan sonra veya Tat Tawgaç Tat, genellikle din bazen din e eder; ancak Türklerin büyük bir bölümünün Tat 34 Köktürkçe ve Uygurcadan 35 tat., DLT de yer alan 36 Verilen örneklerin bir bölümünde Tat m Uygurdaki Tatlara (DLT I 1985: 483); u örneklerde Tat maña tat (DLT I 1985: 36) Bana bir Tat geldi. ifadesinden Tat ir. tawgaç Çin 3. Türklerden bir bölük 4. büyük ve eski -454). 1. ve 2. anlam: Tawgaç derler. (DLT I 1985: 453). 3. -454, DLT II 1986: 280-281). 4. 1985:454). Tat, Tawgaç Tawgaç rk - 12
- Tat tawgaç Tat almakta, Tawgaç tat tawgaç ' Bu sözdeki Tat ke Tawgaç kelimesinden de Tat Tawgaç da Tat, Tawgaç veya Tat Tawgaç sorunu çözmez. Tat tmek, en - - II paslanmak 37 -V tat kökünden türeyen - DLT de Tat tat Modem Türk dillerinde tat/tot 38 Bu sözcükten türeyen - 39 - ve - kelimeleriyle bir tür cinas 13
tatla- Fars saymak, Farslardan saymak : - Onlar ikisi tat ve çomak Uygurlarca, bütün Müslüman olmayan halkça Müslümanlara verilen ad. Çomak eri denir ki müslümanlardan bir adam demektir. (DLT I 1985: 381). 40 rilen çomak tat Müslüman gavurun boynunu vurdu. tat, gayrimüslim; Çomak (DLT I 1985: 387). Sözcük DLT de bir kez geçer. 41 Tacik (Tadjik, Tajck\ -32; Bergne 2007: 4). 42 Golden ise fayyi 1 Arap + çik > Tacik semantik, fonetik hatta sosyo- Kimi kaynaklara göre ise tarihte ilk olarak DLT de kaydedilen Tacik (DLT Tejik), Fars ve Farsça 43 tâclk, 14
tacik, tâjîk, tâjik biçimleriyle 44 Tacik etnonimi Türkçe kaynakl yüksek bilimsel düzeyi ve ulusal bilinciyle Türk öngörüsüdür. Örnekler bir bütün olarak Tat sart sözc Tejik Tejik Tacik kökenli olma ihtimalini ve Tacik 15
ifade eden bu terimlerin görüyoruz. Bu d Fârsî veya KB deki terimleri olarak, Turan lig kar ve Turan bolmas - a da DLT: Divanü Lügâti t-türk Far.: Farsça KB: Kutadgu Bilig MÖ: Milattan Önce 16
MS: Milattan Sonra vb. : ve benzer(ler)i KAYNAKÇA Arat, R.R, Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig II Çeviri, Arat, R.R, Kutadgu Bilig IMetin, Ankara: TDK, Ankara 1991. Arat, R.R, Yay., Knmtatarca-Rusca Lugat, Kiyev, Radyan Atalay, Besim, Divanü Lûgat-it-Türk I-II-lll; IV, TDK., Ankara 1985, 1986. Baskakov, N.A., Moskva 1940. Bergne, Paul, The Birth of Tajikistan-Afoûiana/ Identity and the Origins of the Republic, IB Tauris& Co Ltd, 2007. Borovkov, A., K., Uzbeksko-Russkiy Slovar, Natsional mx Slovarey, Moskva 1959. TDK, Ankara 1969. Clauson, S. G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972. -Bel/eten, TDK Ankara 1976, s. 245-250. 17
Dankoff Robert, - Islamic Mirror for Princes, translated, with an introduction and notes, University of Chicago Press, 1983. Dankoff Robert, [with James Kelly] Mahmud al-kashgari, Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-turk), edited and translated with introduction and indices. Cambridge, Mass.., Part i: 1982, Part II: 1984, Part III: 1985. X, TDK, Ankara 1993. Dîvânü Lûgati t- Kültür Ba Ofset, Ankara 1990. Dorfer, Gerhard, Türk Dili, S. 431 TDK, Ankara 1987, s. 242-251. Dorfer, Gerhard, Semih Tezcan, Worterbuch des Chaladsch (Dialekt von Charrab), Akademiai Kiadö, Budapest 1980. Eker, Süer, Türk- Dîvânü Lügâti t- Akademik - Ocak 2009, s. 70-85. Frye, Richard N., Sughd and the Sogdians: A Comparison of Archaeological Discoveries with Arabic Sources, Journal of the American Oriental Society, Vol. 63, No. 1. (Mar., 1943), pp. 14-16 Gabain, A. Von, Analytischer Index zu den funf ersten Stücken der türkisehen Turfantexte, Berlin 1931. Glovkina, O.V., M.M. Osmanov, N.T. Denisova vd., Tatarsko-Russkiy Slovar, Moskva 1966. Golden, Peter, Turkic Peoples, The Turkic Languages (ed. L. Johanson, E. Â. Csatö), Routledge 2006, 16-29. Gürsoy-Naskali, Emine, M. Duran, Altayca-Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1999. 18
Henning, W. B., Sogdian Loan-Words in New Persian, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 10, No. 1. (1939), pp. 93-106. Iskakov, A. I., Qazaq Tilining Tüsindirme Sözdigi P-T, Qazaqstan CCR ning Gilim baspasi, Almati 1985. 006), Turkic-Iranian Contact Areas, Otto Harrassowitz: Harrassowitz Verlag. Kappeler, Andreas, Allworth Edward vd., Muslim Communities Reemerge: Historical Perspectives on Nationality, Politics, and Opposition in the Former Soviet Union and Yugoslavia, Duke University Press, 1994. Klimkeit, Hans-J., Buddhism in Turkish Central Asia, Numen, Vol. 37, Fasc. 1. (Jun., 1990). pp. 53-69. -Naskali) Bugut'taki Sogtça kitabeye - Belleten 1987, 241. Mac Kenzie, A Concise PahlaviDictionary, London, Oxford University Press, 1971. Mahmud al-kashgari, Compendium of the Turkic Dialects I-III, (eds. R. Dankoff, J. Kelly), Harvard University 1982-85. Fakih, - Menges, Karl H., The Turkic Languages and Peoples, An introduction to Turkic Studies, Ural-Altaische Bibliotheque XV, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1968. Mo in, Mohammed, Ferheng-e Farsi (A Persian Dictionary), Moessese- -i Emîr-i Kebîr, Tehran 1331. 19
Farsça-Türkçe Sözlük, Ankara 1966. Öztürk, Mürsel, Derya Örs (haz.), Mütercim Âsim Efendi Burhân- Paasonen, H, Palmer, E. H., A Concise Dictionary of the Persian Language, Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., London, 1919. Payne, J. R., Iranian Language Persian, The World's Major Languages (Edited by Bernard Comrie), Routledge, London. Roux, Jean Paul, Türklerin Tarihi, Sirovkina, M. Ya, - îzdatel stvi, Muskav 1961. Skalmowski, Wojciech Studies in Iranian linguistics and Philology, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellonskiego 2004. Steingass, Francis Joseph, A Comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature, (London: Routledge & K. Paul, 1892), Librairie du Liban, Beirut 1970. Farsça-Türkçe Lügat Gencinei Güftar Ferhengi Ziya I, II, III, 1996. TDK, Ankara 2003. Toynbee, Arnold J., Notes on the History of the Oxus-Jaxartes Basin, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 3, No. 2. (1924), pp.241-262. Webster 1993. 20
Wehr, Hans, A Dictionary of Modem Written Arabic (Ed. Cowan, J. Milton), London, Beirut 1980. Yarshater, Ehsan, Persia or Iran, Persian or Farsi, Iranian Studies, Vol. XXII, No. 1., 1989. http://www.iranica.com (Encyclopaedia Iranica) 1 b 111 1986: 149-150). 2 MS 819-1005 (Golden 2006: 23). 3 1 Antik dönemlerin dili Eski Farsça (Far. Fârsi-ye Bâstâni), Orta Farsça (Far. Fârsi-ye Miyâne Klasik/Yeni Farsça be nâm-e xodâvend- -e nâm o xodâvend-e cay/xodâvend-e rüzideh-e rehnomâyvd. 4 - - - - 20); Kutadgu Bilig diye anarlar (Arat 1991: B 30) dizelerinde, kopyalanan yani Farsça, turan, turan 21
5 Turan paralel bir - - 2000: 785b), Ferhengi Ziya ya göre ise Türkistan, Tataristan cihetleri, Feridun, idaresi Tûrân, birinciye dehistan 6 Parslar, Farsça üman halklar 7 Sa di nin -gûyend/ tork-e to be-rlxt xün-e tâcfk Senin Türk ün, larak belirtilirken, verilen örnekte Türk, Tacik turk-tâzl türden örneklerdir. 8 bulunabilir. 9 Tat olarak 22
10 Türk olarak 11 Tâzîg [tacyk' N Arab ; Törag, Turk Türk, Turan (Mac Kenzi 1971: 83). 12 Persia Persia yerini ~ag, [-k'] An Eranian, Aryan Erâni- nstr' N ~] land of Aryans ~wez [-wyc] (original) Home of the Aryans (Mac Kenzie 1971: 30). 13 ona 14 Hazret- Selman- Farisi 15 s. 69, - Sistem Ofset, Ankara 1990. 23
16 Hamîr Tegîn, Togan Beherkin el- emir (el-hamir yerine) bahr tegin veya el- emirnasr tegin düzeltilebilir. Pritsak a göre bu - 17 Fars - Pârsâ Pars, Parsî Fars ve Farsi Fars ve Farsi, Pars' sesbirim dökümünde /p/ bulunmayan Arapçadan yeniden ödünçlen 1989: 514-523). 18 siyasi-bölgesel ni Khorasân, (Irakeyn); Adharbâdgân, Kirman, Fars, Khüzistân Azerbaycan, Bulgarya, Çin, Hindistan, Irakeyn, Japonya, Seylan, Yemen m Tacikistan ve yoktur. 19 için söylenir. (DLT I 1985: 66). 20 24
bilinmektedir. Hatta Sart mkündür. 'sart (=skr. sârtba Karawane), Sarte, Kaufmann. Sartwaxi= skr. SärthaväHerr der Karawane, ulug s.- lar) (Gabain 1931: [497], 39). Sanskrit sartha metinlerinde ve KB de (öldürecek), TT II 6, 16....KB Sart Veliaminov-Zemov; Senglah da Tacik sart (tat) metinlerinden ise Tuhfe de hadarf"köylü, 12b. 3 ve sart on 1972: 856). Râsânen e göre sart Sankritçe sartha sartagul Buryatçada sartul" 25
Sart denirken, bu söz günümüzde Sart, Sart, Sart, Nevai nin Muhakemetü l- Sart insult) 21 türkle- TürkIerden saymak : ol meni türkledi 0, kimseyi Acem sayarsa yine böyledir. DLT III 1986: 446. 22 23 uig. (Gab.) soyd, atü. sogdak die Soydak (ein Volk) < sgd. swys, swysyk' (Râsânen 1968: 425a). Burhân- Sugd -gâye lâtif ve mutedildir. Sugd-i Semerkand demekle -i dünya dahi derler (2000). 24 26
568 at the Court of Constantinople from he Khaqan of the nomad empire of the Turks included a Transoxanian prince, whoso object was to open up a trade-route north of the Caspian, and therefore beyond the each of interference by the Persians. It seems probable that this embassy was sent on the initiative of the Transovanian merchants, though it was headed by a representative of their suzerain, the Turkish Khaqan. (Toynbee 1924: 260). 25 - Aral Denizi nin güneyinden itibaren bugünkü olara - Sogdiana (Sugd) Sogd/Sugd, Modern Tacikistan da idari- Sogd, (Sogdve Harezm bölgelerinin Türk dili tarihindeki yeri ile ilgili olarak bk. Menges 1968: 25-28). 2 sukak, bugün nesli tükenmekte olan bir http://www.arabianoryx.net). 26 tekrarlar: fr. -; sumhm tat a Persian who is completely ignorant (IB ya'rif... albatta) of the Turkish language ; and anyone who does not know Turkish is called 486; II347 (sumht-). Atalay, Clauson vd. -yuvarlak-art ünlü ile som/im, somlit- - 27
27 somh-, KB'de iki yerde görülür: ibri okip çiçeklikte ünün - daha makul görünmektedir. 28 Rusçada Nemets nemoy dilbilimsel bir olgudur. Hint-Avrupa dillerindeki barb kekelemek, pepe olmak; barbaros barbarus barbara endi barbar Barbar Barbarizm Hartmann&Stork 1972: 26). DLT deki ve te?sözcükleri barbarye acem sözcükleri Arapça 'acama 28
acama ise bir topluluk ifade eden ad olarak barbar, Arap olmayan; acamî a jâm ajmâ ajmâwât (dilsiz) kaba, ajmâ a âjim Acem Tazide Acem Acem, günümüzde seyrek de ols 29 hapax) - Hap. leg.; Caus. f. of sum/t-, Xak. x ol ant sumhttl'he urged him to talk a non-turkish language ; this is because the Turks call anyone that does not know Turkish sumlim, just as the Arabs call anyone that does not know Arabic a'camt: that is the original (meaning), but if he later learns Arabic they still call him by this name; but the Turks, when he learns their language, remove him from the category of 347 (sumhtür, sumhtmäk)." (1972: 829). 30 12 sumlî- to talk unintelligibly ; pec. to Xak. xi er sumltdl'the man spoke a non-turkish language (bi- -turklya) which the man addressed did not understand Ill298 (sumllr, sum/t-mak): KB çiçeklikte sandwaç 'the nightingale sang unintelligibly in the flower garden 1 5972; 5677 (siigiç)." (Clauson 1972: 829). 31 atii. uig. oir. usw. tat Perser, MA. tat étranger, s-uig. tat tangut Tibetets, AD. tat tat-yk verpersem ; mtü. tat-la als Perser ansehen ; AH. tatyk fellah gibi 32 (DLT II 1986: 280). 29
33 34 olmak da Tat Taf Taf\n 35 yat tat, yafa nazaran daha s p veya (bk. Tat gorskiy tatarin, tat Tat, Halaççada (tat)" Bezeichnung fiir die persische Sprache, yân tili ta't-ar die Sprache tat. < tat t - Tat (ti harfi ile) 36 Eski Anadolu Türkçesinde ise tat, tat, tat tatça, thtça, tat dili Tat, Türk e mukabil tat ü Türk ü Tat tat eri müezzin birka tat/tatça -3771). tâtâ impediment in the speech, Steingass: 272). 3. Çirkin, sevimsiz 4. 30
Transkafk Tat Türk olmayan halklar Tat Tat 37 Uygurca tat sart(< sârtba 38 tat tat te tat ve ya tatî ad 37 411 tutâh hârâh timere tutâh sise yarat", huyhâ çârene peteret staroye tutâh 38 tut tut/k- sürmektedir (DLT II 1986: 281). ancak - edebilmesi ve te harfinin üstünde fethamn - 31
elimenin tat tot -Naskali 1999: 171) tat pas ; Tatarca rjavçina (Glovkina 1966: 559); Kazakça (Musabayev 1954: 351), Nogayca vd. 1988: 129) tot ay. 39 4J tatyk"ie\\ah - (otla-ay., Nogayca -ay. (Baskakov 1963: 359), Altayca tata-ay. (Gürsoy-Naskali 1999: 171) vd. 40 4J 41 KB de tejik tecikçe buluyoruz: Arapça ve Farsça kitaplar çoktur (Arat 1991: B 73), derler, eti büyüktür. (Arat 1991: 280, 282, 3265). 42 tâc"taç, Türkçe Tat 43 Tacik, Türkistan, Afganistan, Pamir ve Rus T 44 tâzlk, tâjîk One neither an Arab nor a Turk; one of Arab blood bom and brought up in Persia; a civilian (opp. to military); the middle classes (Steingass 1970: 273), 32