ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri 2012-10 News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Hacılar Büyük Höyük 2011 Yılı Kazıları Excavations at Hacılar Büyük Höyük 2011 Gülsün UMURTAK Refik DURU Hacılar Büyük Höyük, Burdur il merkezinin 27 km. güneyindeki Hacılar köyü sınırları içinde yer almaktadır. Höyük, 1957-1960 yılları arasında J. Mellaart tarafından kazıların yapıldığı Hacılar yerleşmesinin 400 m. kadar kuzeyindedir *. Yaklaşık olarak 280x240 m. boyutlarındaki höyüğün kültür sıra düzeni hakkında bilgi edinmek amacıyla bu ilk kazı sezonunda kuzeydeki en yüksek kesimde açılan üç açma (A, B ve C açmaları) ile höyüğün kuzeybatı ve kuzey eteklerinde üç Deneme Açmasında (DA 1, DA 2 ve DA 3) kazılara başlanmıştır (Res. 1). İlk Tunç Çağı I Yerleşmeleri Mimarlık Bu kazı döneminde höyüğün kuzeybatı eteklerinde 5 m. çapındaki daire biçimli Deneme Açması 1 E b-d /2 1-3 plan karesinde açılmıştı. Yaklaşık 1,90 m. derinlikte doğu-batı doğrultusunda birbirine dik uzanan son derece sağlam ve yaklaşık 1,20 m. yüksekliğinde iki taş duvarın ortaya çıkması üzerine Deneme Açması nın genişletilmesine karar verildi. 15x20 m. boyutlarındaki açmada, ilerleyen tarihlerde testere dişi şeklinde kırılmalarla kuzey-güney doğrultusunda gelişen bir sistem açığa çıkartıldı. Burada batı sınırı oluşturan dış duvarlar (!) 1,50 m. genişlikte olup, orta boy taşlardan örülmüştür. Bu duvar aynı zamanda, ara-yan duvarları * Kültür ve Turizm Bakanlığı ile İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi adına, Prof. Dr. G. Umurtak (Kazı Başkanı) ve Prof. Dr. R. Duru nun (Kazı Onursal Başkanı) yönetiminde, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi ve öğrencilerinden oluşan bir ekip tarafından 27 Temmuz-13 Eylül tarihleri arasında sürdürülen kazının harcamaları, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, DÖSİM Müdürlüğü ve İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yürütücü Sekreterliği (Proje no 15305) tarafından karşılanmış, Burdur Valiliği, Burdur Belediye Başkanlığı ve TÜRSAB (Türkiye Seyahat Acentaları Birliği) Başkanlığı da kazımızı pek çok yönden desteklemişlerdir. The Hacılar Büyük Höyük is located in the village of Hacılar 27 km. south of Burdur. The mound is 400 m. north of the Hacılar settlement where J. Mellaart carried out excavations between 1957 and 1960 *. To find out the cultural stratigraphy of the mound which measures 280x240 m., the initial work at the site began with three trenches, namely A, B and C, at the highest point in the north as well as the exploratory trenches DA 1, DA 2 and DA 3 in the northern and northwestern skirts of the mound (Fig. 1). The Early Bronze Age I Settlement Architecture An exploratory trench with a diameter of 5 m. was opened (grid-squares 1 E b-d /2 1-3) in the northwestern skirts of the mound. At a depth of about 1.9 m. two wellpreserved stone walls extending perpendicular to each other and standing to a height of approximately 1.2 m. were uncovered; thus it was decided to extend the exploratory trench. More excavations at the trench, measuring 15x20 m., revealed a defence system resembling the edge of a saw extending in a north-south direction. The exterior walls, which mark the west boundary, are 1.5 m. wide and built with medium-sized stones. This wall also functioned as the exterior wall of four * The excavations were carried out between 27 July 27-13 September 2011 by the team led Prof. Dr. G. Umurtak (director) and by Prof. Dr. R. Duru (honorary director) under the auspices of the Ministry of Culture and Tourism and the Istanbul University Faculty of Letters. The team members were research assistants and undergraduates from the Department of Proto-history and Near-eastern Archaeology. The campaign was sponsored by the Directorate of Circulating Capital of the General Directorate of Cultural Heritage and Museums and Istanbul University Secretariat of Scientific Research Projects (Project no. 15305), and supported by the Governor of Burdur, the Mayor of Burdur and TURSAB (Association of Turkish Travel Agencies). 21
Res. 1 Hava fotoğrafı Fig. 1 Aerial view Res. 2 İTÇ I yerleşmesinde 2 no. lu mekândan detay Fig. 2 Detail from room no. 2 in EBA I settlement ortak olan bitişik düzende ve biri diğerine göre ileri çıkacak şekilde yerleştirilmiş dört mekânın da dış duvarını oluşturmaktadır. Söz konusu sistemin, kuzeybatı kesimindeki dik yamaca uygun şekilde 1.90 m. yüksekliğindeki güçlü dayanak duvarı ile birlikte inşa edildiği anlaşılmaktadır. Ortalama 4,5x5,5 m. boyutlarındaki mekânların iç duvarları 1,00-1,10 m. kalınlıktadır ve kapıları doğu yöndeki bir alana açılmaktadır. 1 no. lu mekânın 1,10 m. genişliğindeki kapısının iç kısmında yer alan in situ mil taşı kapı kanadının içeri doğru açıldığına işaret etmektedir. 3 no. lu mekânın kapısının eşiğine yassı bir taş yerleştirilmiştir. Savunma sisteminin temelleri 4-5 taş sırasından oluşmakta, duvarların üst kesiminin kerpiçle örüldüğü görülmektedir. Mekânların tabanlarında toprak iyice bastırılmış ve düzgünleştirilmiştir. 2 no. lu odanın orta kesiminde at nalı şeklinde bir ocak kalıntısı, 2 ve 3 no. lu odaların güney duvarına bitişik küp koymaya yarayan kerpiç destek/yükseltiler görülmektedir (Res. 2). Küplerin içinde ve mekânların tabanı üzerine dağılmış çok miktarda yanmış tahıl kalıntısına rastlanmıştır. Söz konusu mekândan toplanan harmanlanıp ayıklanmamış kabuksuz arpanın (Horeum vulgare var. vulgare) yanı sıra, 14 yabani bitki türü daha saptanmıştır Bitki kalıntılarını inceleyerek bu konuda bir ön rapor hazırlayan Dr. E. Marinova ya (Center for Archaeological Sciences, University of Leuven) teşekkürlerimizi sunarız. Yanık tahıl kalıntılarından bir miktar örnek üzerinde yapılan C14 ölçümlerinden (Beta Analytic London) şu sonuçlar alınmıştır: 2 Sigma, kalibre edilmiş sonuçlar: MÖ 3010-2980 (GÖ 4960-4930); MÖ 2960-2950 (GÖ 4910-4900); MÖ 2940-2890 (GÖ 4890-4840), %95 olabilirlik 1 Sigma, kalibre edilmiş sonuçlar: MÖ 2920-2900 (GÖ 4870-4850), %68 olabilirlik. adjacent rooms,which were placed in such a way that each one extended out a bit further than the previous one and had shared side-lateral walls. It may be concluded that the above mentioned system was constructed in keeping with the steep slope on the northeastern side together with the strong retaining wall 1.90 m. in height. The interior walls of the rooms measuring 4.5x5.5 have an average thickness of 1.00-1.10 m. and their doors face east. The threshold stone in situ inside the doorway of room no. 1 1.10 m. in width indicates that the door opened inwards. On the threshold of room no. 3 there is a flat stone. The foundation of the defence system consists of four to five layers of stones and the upper part of the walls was built with mud bricks. The earth floors of the rooms had been compressed and levelled. In the middle of room no. 2 there were the remains of a horseshoe-shaped hearth, while rooms no. 2 and 3 contained adobe supports/platforms to place jars on adjacent to the south wall (Fig. 2). A large number of charred kernels were found both in the jars and on the floors of the rooms.. Among these 14 different types of wild plants as well as pot barley (Hordeum vulgare var. vulgare) were identified. At this point we would like to thank E. Marinova from the Center for Archaeological Sciences of the University of Leuven, who investigated the vegetal remains and wrote a preliminary report. The results of the C14 analyses by Beta Analytic in London on the charred grain samples are as follows: 2 Sigma calibrated results: Cal BC 3010 to 2980 (Cal BP 4960 to 4930); Cal BC 2960 to 2950 (Cal BP 4910 to 4900); Cal BC 2940 to 2890 (Cal BP 4890 to 4840), 95% probability 1 Sigma calibrated results: Cal BC 2920 to 2900 (Cal BP 4870 to 4850), 68% probability. 22
Pottery Numerous bowls, jugs, pots and a few jars were found in situ in the aforementioned rooms. These finds are classified in three ware groups: Res. 3 İTÇ I çanak çömleğinden örnekler Fig. 3 Samples of pottery from EBA I Çanak Çömlek Yukarıda tanıtımı yapılan mekânlarda çok sayıda çanak, testi, çömlek ve birkaç tane küp in situ olarak ele geçmiştir. Malzeme üç mal grubundan oluşmaktadır: 1. Grup: Hamuru mineral ve bitki katkılı, gri renkli, astarlı, ve açkılı, mat görünümlü, oldukça iyi fırınlanan bu tür mallar, geniş ağızlı, içbükey profili olan, düz dipli, bazen parmak delikli, tek kulbu olan çanaklar, şişe, testi, çömlek ve minyatür kaplardan oluşmaktadır (Res. 3). Bu mal grubunun çok yakın paralelleri Kuruçay ve Bademağacı Geç Kalkolitik Çağ çanak çömleği arasında karşımıza çıkmıştır. 2. Grup: Hamuru çok iyi arıtılmış, ince mineral katkılı, koyu gri, kahve renkli, astarlı ve çok iyi açkılı olan parçaların bazılarında fırınlama sonucu lekeler oluşmaktadır. Bu grupta, dar boyunlu, gövdesi yatay kabartma bantlarla süslü testiler dikkat çekmektedir. 3. Grup: Diğer gruplara göre daha kaba, iri katkılı hamur küplerin yapımında kullanılmış, bu gruptaki koyu gri, siyah renkli malların astarlandığı belirlenmiştir. Küçük Buluntular Yalın bırakılmış ağırşaklar dışında, pişmiş toprak buluntular çeşit bakımından çok azdır. Kemik iğne ve delicilerle, geyik boynuzlarından ustalıkla şekillendirilmiş sap ve dövme/vurma gereçlerine sıkça rastlanmıştır. Bu tür gereçlerin benzerleri Kuruçay ın Geç Kalkolitik Çağ yerleşmelerinde çok sayıda ele geçmişti. Çakmaktaşından iri boyutlu dilgi çekirdekleri ile, uzunlukları 8-18 cm. arasında değişen çok sayıdaki dilgi, yontma taş teknolojisi hakkında bilgi vermektedir. Sürtme taş topluluğu ise, keskiler, havan eli, havan ve ezgi taşlarından oluşmaktadır. Group 1: These quite well-fired wares were all made of clay with mineral and vegetal temper, have a grey slip, and are burnished and matt. Forms include bowls, flasks, jars and miniature vessels some of which have wide rims; some have a concave profile and flat bases; and some are finger hold with one handle (Fig. 3). Very similar pottery was uncovered in the Late Chalcolithic period strata of Kuruçay and Bademağacı. Group 2: These artefacts, made of very thin paste with fine mineral temper, are burnished perfectly and coated either in grey or brown colour slip. They have some marks on them caused by firing. In this group jugs with narrow necks and decorated with horizontal relief bands are worthy of attention. Group 3: Compared to the other two groups, these wares are made of coarser clay with a coarse temper. These dark grey and black wares are slipped. Small Finds Except for a few plain spindle whorls, the variety of clay /terracotta findings is limited. Bone pins and piercers as well as handles and pounding/beating tools skilfully shaped from antlers are common. Similar tools had previously been uncovered in the Late Chalcolithic settlements of Kuruçay. Large cores of flint blades as well as numerous blades measuring 8-18 cm. in length provide us with much information about the knapping technology. The ground stone assembly includes chisels, pestles, mortar and crushing stones. The Early Bronze Age II Settlements Architecture Excavations begun in the three large areas marked A, B and C on the northern top of the mound (Fig. 1) aimed to identify the cultural stratigraphy of the mound. In the initial work at the site we preferred not to number the levels in case they would have to be changed later. In all three trenches poorly preserved remains of walls were exposed at about 60-100 cm. below the surface. Numerous potsherds from the Early Bronze Age (EBA) II were unearthed throughout this section of the mound including on the surface, but no traces of later periods were observed. 23
İlk Tunç Çağı II Yerleşmeleri Mimarlık KAZI RAPORLARI Höyüğün kuzey yarısındaki tepe kesiminde A, B ve C olarak adlandırılan üç geniş alanda (Res. 1), höyüğün kültür sıra düzenini saptamaya yönelik çalışmalara başlanmıştır. Kazıların bu ilk yılında, daha sonra değişebileceği düşünülerek tabaka numarası vermekten kaçınılmıştır. Açmaların üçünde de yüzey toprağının yak. 60-100 cm. altında çok bozulmuş durumda duvar kalıntıları ortaya çıkmıştır. Yüzey toprağı da dahil olmak üzere höyüğün bu kesiminde yoğun olarak İlk Tunç Çağı II özellikleri gösteren çanak çömlek ele geçmiş, daha geç dönemlere ait hiçbir malzemeye rastlanmamıştır. A açması (30x10 m.), Eb/31-3 plan karesinde doğu-batı doğrultusunda yer almaktadır. Açmada 1,65/1,90 m. derinliklerde, İlk Tunç Çağı nın bu kesimdeki en geç yapı kalıntısı ortaya çıkartılmıştır. Tek odadan oluşan yapının taş temelleri 50 cm. kalınlığında, kısa kenarı 5,5 m. uzunlukta, uzun duvarının ancak 6 m. kadarı sağlam kalmış durumdadır. Yapıda, kısa duvara açılan 80-90 cm. genişlikte bir kapı açıklığı ile içeride, ortada kerpiç harcı ile belirlenmiş bir ocağa ait izlere rastlanmıştır. Aynı açmada bu tabakaya ait diğer taşınmazlar plan vermeyen kısa duvar parçalarından oluşmaktadır. Ec/33-5, 41-3 plan karelerindeki B açmasında (60x10 ve 60x5 m.) en üst tabakaya ait 1-2 m. uzunlukta kısa duvar kalıntıları izlenebilmektedir. Dc/31-2 plan karesinde kazılan C açmasında birbirine 90 açıyla yer alan üç duvar parçasının aynı yapıya ait olduğunu söylemek çok güçtür. Bu duvarların arasında yak. 120 cm. çapında ve tek taş sırası ile belirlenmiş, tabanı bastırılmış ünitenin bir silo olduğu akla gelmektedir. A açmasının doğu kesiminde -3,90/4,08 m. derinlikte kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda 7,5 m. uzunluğunda, 50-60 cm. kalınlığında, iki taş dizisinden oluşan, 4-5 sırası sağlam durumda günümüze ulaşmış güçlü duvarın bir konuta ait olduğu tartışılabilir. B açmasının doğu bitiminde yer alan T şeklindeki duvar kalıntısının söz konusu uzun duvar ile bir ilişkisi olup olmadığı gelecek yıllarda araştırılacaktır. DA 2 ve DA 3 te yapılan çalışmalarda az sayıda İTÇ çanak çömlek parçası ele geçmiş, herhangi bir mimarlık kalıntısına rastlanmadığı için bu açmalar ana toprağa inilmeden terkedilmiştir. Çanak Çömlek Bu ilk yıl edinilen ön bilgilere göre İTÇ II çömlekçiliğinde iki mal grubu olduğu söylenebilir. Trench A (30x10 m.) lies east-west in grid square Eb/31-3. In this trench remains of the most recent EBA building level were uncovered at a depth of about 1.65/1.90 m. The stone foundation of this single room structure is 50 cm. thick and 5.5 m. wide but only a 6 m. section of the long side has survived intact. There is a doorway 80-90 cm. wide on the short side of the room and traces of a hearth marked with mud mortar. In the same trench there are the remains of other structures from the same level with short wall segments that yield no plan. In trench B (60x10 and 60x5 m.) covering the gridsquares Ec/33-5 and 41-3, the remains of short walls of 1-2 m. length were found in the top layer. Then the remains of three different walls perpendicular to each other in trench C at the Dc/31-2 grid-squares could not be clearly identified as belonging to the same structure. But the structure with a compressed floor and a diameter of about 120 cm. located between these walls, the end of which is marked by a layer of stones, may well be a silo. A strong wall extending in a northwest-southeast direction and consisting of two rows of stones, 4-5 layers of which were in good condition, was uncovered at a depth of -3.90/4.08 m. in the eastern section of trench A. It was 7.5 m. in length and its thickness was 50-60 cm.; it is doubtful that this wall belonged to a house. In the coming years we will investigate to see if the remains of a T-shape wall at the eastern end of trench B has any connection with the aforementioned long wall. Excavations carried out at exploratory trenches DA2 and DA 3 brought to light a few potsherds from the EBA,but since no architectural remains were observed, the work was concluded before reaching virgin soil. Pottery In light of the preliminary information obtained in this year s initial excavation campaign, the pottery uncovered may be classified into two groups: Group 1: This biggest group is comprised of well-fired, slipped and well-burnished grey-black wares of very thin paste. This group of wares is remarkable with its careful workmanship and consists mostly of wide shallow bowls with flat cut lips, bell-shaped deep jars with trumpet lugs and with horizontal handles on the mouth. It also has small and medium size jugs with beak-like spouts as well as medium and large size jars. In this group an inlaid decoration was observed with reliefs, intersecting lines, triangles and zigzags. The examples from this group show great similarity to the pottery from Kuruçay 24
Res. 4 İTÇ II ye ait gaga ağızlı minyatür testi Fig. 4 EBA II miniature jug with a beak-like spout Res. 5 İTÇ II ye ait idol Fig. 5 Idol from EBA II Res. 6 İTÇ II ye ait ocak ayağı/ kap taşıyıcı Fig. 6 Hearth tripod from EBA II Res. 7 İTÇ II ye ait damga mühür Fig. 7 Stamp seal from EBA II 1. Grup: İyi arıtılmış hamurdan yapılmış, astarlı ve çok iyi açkılı, iyi fırınlanmış gri-siyah renkli mallar şimdilik sayıca en kalabalık grubu oluşturmaktadır. Çoğunluğu kesik düz dudaklı yayvan, çan biçimli derin, makara kulplu ve ağız üstü yatay kulplu çanakların, gaga ağızlı ufak ve orta boy testilerin, orta ve büyük boy çömleklerin yer aldığı bu grup özenli yapımı ile dikkat çekmektedir. Bu grupta bant şeklinde kabartma ve kesişen çizgiler, üçgenler, zikzaklardan oluşan incrusté bezemeler tercih edilmiştir. Örneklerin Kuruçay ın İTÇ II/2 ve 1. tabakalarından bilinen çanak çömlekle hamur, yapım özellikleri ve formları bakımından büyük benzerliği olduğu görülmektedir. 2. Grup: Mineral, bazen de mineral ve bitki katkılı açık kahve veya bej renkli hamurdan yapılmış, kırmızı astarlı ve açkılı, oldukça iyi fırınlanmış mallar yayvan, derin, bazen tek kulplu çanaklar, gaga ağızlı minyatür (Res. 4) ve orta boy testiler, büyük boy çömleklerden oluşmaktadır. Bu tür mallar ile Bademağacı ve Karataş-Semayük ün çağdaş yerleşmelerinde ele geçen çanak çömlek arasında önemli benzerlikler bulunmaktadır. Küçük Buluntular Pişmiş toprak eserler arasında, bir adet gri renkli yalın, bir adet bej renkli çizi bezemeli ve iki adet gri renkli incrusté bezemeli (Res. 5) idol, çok sayıda üzeri incrusté bezemeli ağırşak, yalın bırakılmış ya da üzeri swastika işaretli ocak ayağı/kap taşıyıcı (Res. 6) vardır. Bu dönem kazılarında ele geçen pişmiş toprak üç damga mühürden bir tanesinin baskı yüzeyinde çizgi ve noktacıklardan oluşan bir kompozisyon, diğerinde bir swastika motifi (Res. 7) yer almaktadır. Üçüncü parça, tutamağı yatay delikli, 5,8 cm. çapındaki baskı alanında spiral, EBA II/2 and level1 from the point of view of clay, production features and forms. Group 2: This group consists of well-fired wares of light brown or beige clay, sometimes containing mineral temper or mineral and vegetal temper, and has red slip and burnishing. The forms are shallow, deep bowls sometimes with single handle, miniature (Fig. 4) and medium size jugs with beak-like spouts, and large jars. A parallelism was observed with the examples of pottery found in the contemporary settlements of Bademağacı and Karataş-Semayük. Small Finds Among the terracotta finds are idols one plain grey idol, one beige idol with incised decoration, and two grey idols with inlaid decoration (Fig. 5) as well as numerous spindle whorls with inlaid decoration and hearth tripods either plain or decorated with a swastika (Fig. 6). Three terracotta stamp seals were uncovered in 2011; one has a composition of lines and small dots while the other has a swastika (Fig. 7). The third seal is a unique grey example with a lug pierced horizontally and has spiral, zigzag and dotted square marks on its stamp surface, which is 5.8 cm. in diameter. One pierced pin/needle with a spherical head was found in the top soil of the western slope of the mound. Also a handle carefully shaped from a horn, uncovered in the same area, may be identified - based on the socket - as the handle of a metal dagger not yet found. 25
zikzak içi noktalı dörtgen şeklinde işaretler olan gri renkli ünik bir eserdir. Bronzdan küre başlı ve delikli bir iğne, höyüğün batı eteklerinde üst birikim içinden ele geçmiştir. Aynı kesimde bulunan boynuzdan, özenle şekillendirilmiş bir sap, -üzerinde açılmış yuvaya bakılarak- henüz elimize geçmeyen madeni bir hançere ait olmalıdır. Graves/Burials Immediately under the surface soil in trench A several human skulls, jawbones, and arm and leg bones were found mixed together. However, since we could neither identify the number of individuals they belong to nor their burial positions, the period they belong to remains unknown. Mezarlar A açmasında hemen yüzey toprağının altında insan iskeletlerine ait, karışık durumda kafatası, çene, kol ve bacak kemikleri ele geçmiştir. Bunların kaç bireye ait olduğu, bireylerin yatış pozisyonu gibi bilgilere ulaşmak mümkün olmamış, dolayısıyla iskeletlerin ait olduğu dönem de anlaşılamamıştır. Sonuçlar 1957-1960 yılları arasında Hacılar yerleşmesinde kazılar yapan J. Mellaart anlayamadığımız bir nedenle Hacılar Büyük Höyük ile hemen hiç ilgilenmemiş gibidir. Höyükte gelecek yıllarda sürdüreceğimiz kazılar, hiç kuşku yok ki bölgenin İ.Ö. 1. binyıl öncesi kültürlerinin daha kapsamlı açıklanmasında önemli rol oynayacaktır. Özellikle, Hacılar daki iki höyük arasında Neolitik Çağ dan başlayan ve binyıllar süren ilişkinin anlaşılması son derece gereklidir. Hacılar Büyük Höyük te ve ileride bu höyüğün hemen birkaç yüz metre çevresinde yapılacak kazılarda, Bölge de bugüne kadar Kuruçay dışında başka bir höyükte rastlanmayan Geç Kalkolitik kültürünün öncülerine ve ardıllarına ya da Kuruçay da temsil edilmemiş evrelerine rastlanması güçlü bir olasılıktır. Results For a reason unknown to us J. Mellaart paid almost no attention to the Hacılar Büyük Höyük during his excavations between 1957-1960. Our future work in the area will undoubtedly play a significant role in gaining a comprehensive understanding of the cultures in the region before the first millennium B.C. Above all, it will be especially important to discover the relationship between the two mounds at Hacılar, which began in the Neolithic period and continued for thousands of years. It is very likely that in the current excavations at Hacılar Büyük Höyük and future excavations in the surrounding area within a radius of about a few hundred meters, forerunners and successors of the Late Chalcolithic Cultures, a period that has so far not been seen except at Kuruçay, will be uncovered or phases not represented there will be seen here. 26