j ~_.)u J!Yu!J.,,r-{;--~'.::.-9if~ı:ı>'!/,..!r islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI THE CONFERENCE ON THE PRESERVATı"ON OF AACHITECTURAL HEAITAGE OF ISLAMIC CITIES 22-26/4/1985 ISTANBUL ~"":"'.;.-;.:. -~-..:._. AAAS l::ictlfl< Sı;;veı ISI.ı.~ ELI~ i:!jyck StNI~ EEtECIYESı.liU3 I!J/i>jS Ql\C.I.'ıi[ATIQ'f G~!,t.Tiil ISU.It5Ut UUICOPJ.tıit.;......./,.._...'.I.IU.6lfiiiSfl Gfli5Ut t'c5tıtu5u.ı.aa3urej.hqf;tlcpuiict u-ıshtute ~ ~.. ~;j::.:..~:": TC UARI.I.I.AAVE sc:ta!u.fj EHE!HTEW<lll~l~ UNıQNOfLlUICOi'.lllfltSOf ~ıau.aaı<.:gd'i
Yapı m tıd: ılolt'ra Araştırma, Basın, Yayın, Organizasyon 512 43 30 Dizgi, Film: Damla Dlzgl, Baskı: Seçll Ofset, Cilt: Numune Basım ve CIItevi Istanbul, Şubat 1987
DOGU KARADEN-iZ MİMARİSİ VE KORUMA SORUNLARI Dr. Cengiz ER UZUN Bu bildiride "Doğu Karadeniz Mimarisi" tanımı içinde sunulacak olan tek yapı ve yapı grupları; anıt niteliği taşıyabilen binaları içermektedir. Kuşkusuz bu binalar anıt olarak inşa edilmemişlerdir. O tarihlerdeki insan yaşamına uygun olarak çeşitli işlevleri karşılamak üzere yapılmışlardır. Bunların anıtsallık nitelikleri, diğerlerinden farklı özelliklerinin bilimsel değer yargıianna göre ortaya çıkarılmasıyla anlaşılabilmektedir. Anıt değerinin düşünsel, duygusal ve maddesel olarak üç ana grupta toplandığı bilinmektedir. Doğu Karadeniz mimarisinin önemi, çağdaş yapı üretimine katkıda bulunabilecek düzeydeki üstün ahşap yapım tekniğidir. Gerçekten de 150-200 yıl geriye bakıldığında yapıların biçimlenişinde estetik unsur olarak yer alan akılcı ve yalın detay çözümlerinin, bugün bile erişilmesi güç yapı ustalığından kaynaklandığını, kalan mimari örnekler ortaya koymaktadır. Anadolu mimariiğı yerel yapı malzemeleri açısından sınıflandırıldığında Doğu Karadeniz; Marmara, Eg e- ve Akdenizi de içine alan "Ahşap Bölgesi"ne girmektedir. Yağışlı, ılıman ikiimin oluşturduğu zengin bitki örtüsü içinde çeşitlenen ahşap türleri, konutlardan köprülere hatta tarımsal üretimde ve konut içinde kullanılan araç ve gereçlere kadar çok yaygın bir kullanım alanı bulmuştur. Ahşap işleme konusunda yörede hemen hemen tüm bireylerin belli düzeyde yetenek kazandıkları görülmektedir. Ahşap adeta insanların yaşamı ile bütünleşen bir malzemedir. --
216 islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI Yörenin yapı ustaları, ahşabın kullanım amacına göre kesilmek üzere yerinde yapılan seçimden, öz suyunun atılması, işlenmesi, detaylanması ve yapı bünyesindeki yerine yerleştirilmesine kadar tüm aşamalarında görevlerini sürdürürler. Ahşabı işleyen ustalar yalnızca bir konuda değil, çeşitli büyüklükteki deniz tekneleri, köprüler, evler, serenderler, mescitler vb. yapıların kabasından döşenmesine kadar üstün bilgi ve yeteneklerini kanıtlamışlardır. Bu bilgi ve ustalık yşpımda birtakım elemanların standart malzemelerle üretilmesi fikrini ortaya çıkarmıştır. Oyle ki ahşap yığma bir yapının duvar elemanları, köşelerde f?.oğaz geçme birleşme detaylı eşit büyüklükteki kütük ya da tahtalardan kurulmuştur. Ote yandan blok ahşap delmalı ve göz delmalı karkas yapılarda modülasyon fikri gerçekleştirilmiş, kapı pencere gibi boşlukların ölçüleri bu modülün katıarına göre oluşmuştur. Detay çözümlerinde çivi ve benzeri tespit elemanları kullanılmadığından, yapıların sökülüp başka bir yerde yeniden inşa edilmesi olanağı sağlanmıştır~ Tıpkı çağımızın prefabrik konutları gibi taşınabilirlik özelliğine sahiptirler. Buna karşılık yapının ölçülerinden, işlevinden ve estetiğinden hiçbir taviz verilmemiştir. Yerel malzemenin imkanlarına göre yapım sisteminin seçimindeki ve detaylamadaki başarı; bölgenin insan yaşamı ile çelişen engebeli doğal yapısı ve iklimden gelen rutubet, yağış vb. sorunların çözümünde de görülmektedir. Yapıların iç mekan düzenlemesinde Türk-islam geleneğinin yanısıra Kafkasya etkisini de yansıtan çözümlere rastlanmaktadır. Bir yandan büyük aileyi meydana getiren bireylerin mekanlardaki davranışları ve rahatlığı, mekanın görsel estetiği gözardı edilmeden sağlanırken; öte yandan tarımsal üretimle ilgili bölümler ve hatta yardımcı birtakım yapılar oluşturulmuştur. Toplumumuzun geçirdiği sosyo-ekonomik ve kültürel değişim, aile yapısının değişimine de neden olmuş, günümüz koşulları ve olanaklarına göre yeni bir yaşam biçimi ortaya çıkmıştır. Daha çok yabancı toplum yaşamına özenrnekten başka bir anlam taşımayan bu olgu, konut kullanımını etkileyerek, mekanlarır). biçimlenişinde kentlerdeki bozuk yapılaşmanın örnek alınmasına neden olmuştur. Ote yandan yörede yoğun kullanım alanı bulmuş olan ahşap malzemenin artık orman idaresi mülkiyetine ya da denetimine girmesi nedeniyle pahalılaşmasının getirdiği ekonomik baskı, yeni yapılarda taş, beton, tuğla, briket gibi malzemelerin kullanımını zorunlu hale getirmiştir. Böylece kültürel ve ekonomik olmak üzere iki yönlü baskı sonucunda Doğu Karadeniz Bölgesi'nde, kararsız ve ölçüsüz mekanlar dizisinden oluşmuş, çevreye uyumsuz ve çözümsüz yeni yapılar ulaşırnın girdiği her kesimde yayılmaya başlamıştır. Türkiye genelinde bile anıt niteliği taşıyan birçok yapıların korunamaz hale geldiği bugünkü ortamda Doğu Karadeniz gibi uzak bir köşenin anıtsal korunması ve yaşatılarak gelecek kuşaklara iletilmesi gerçekten de aşılması güç bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. çevresinin saptanması, Diğer bölgelerimiz için de geçerli olan; Doğu Karadeniz yöresindeki mimari değerlerin korunmasında bu sorunlar anahatları ile özetlenirse; 1. Kültürel değişim üst yapı kurumları ta'rafından başlatılmıştır. Hep batının değerlerine saygı duyulmuş kendi değerlerimizin farkına bile vanlmak istenmemiştir. Bugün artık bu yargı toplum içinde de yaygınlaşmış ve ihtiyaçtan kaynaklanmayan birta~ım suni özlemler, yapıları değiştirmeye başlamıştır. Oysa toplumsal değişimin Türk-lslam kültür değerlerine göre gelişimi doğrultusunda yönlendirilmesi gerekmektedir. Bu konudaki yeni çalışmalar ümit vericidir.
islam MiMARi MiRASINI KORUMA KONFERANSI 217 2. Eğitim sistemimizde ilkokuldan üniversitelere kadar hep batının mimarlık tarihi öğretilmiş, çok yetersiz olarak verilen Türk mimariiğı içinde en önemli unsur olan Türk Evi hiç öğretilmemiştir. Bu nedenle yeni yetişen kuşaklar anıtsal nitelikli yapıların hiç farkına varmamakta ve bunların yıkılmaları onları rahatsız etmemektedir. Bugün hiç olmazsa mimarlık ve şehireilik eğitimi yapan gençlerimize geleneksel mimarimiz hakkında geniş bilgi verilebilmektedir. Bu eğitimin ilk ve orta okullara kadar yaygınlaştırılması gerekmektedir. 3. Ekonomik olanaksızlıklar içinde eski yapıların yeni yaşama uydurulması yerine, bunların yıkılmasıyla elde edilen ahşap malzemelerin yeni beton binalarda kullanılması daha ekonomik bir çözüm gibi görünmektedir. Bu nedenle eski evler yıkılıp yerine yeni binaların yapımı hızlanmıştır. Oysa daha uygun harcama ile önce eski evler onarılıp geri kalan konut ihtiyacı için yeni yapılardan yararlanılması daha uygun bir çözümdür. Eski mimarlık kültürünün devamını da sağlayacak olan bu çözüm için gerekli mali kaynakların daha fazla gecikilmeden bir an önce sağlanması zorunlu gözükmektedir. Burada değinilen ana sorunların çözümlermesinde gereken desteğin batı ülkelerinden değil, kültür birliği içinde bulunduğumuz Islam ülkelerinden sağlanması ile geleneksel yapı geleneği ile aşamalara ulaştırılmış olacaktır.