Diyabetik Hastada Ayak Bakımı (Yara Açılmamış) AMAÇ Enfeksiyon ve travmaların önlenmesi, Diyabete bağlı komplikasyonlardan etkilenerek ayak bütünlüğünün bozulmasının önlenmesi, Ayaklarda oluşabilecek ödem, renk değişikliği, ısı artışı, duyu kaybı gibi anormal bulguların saptanması, İnfeksiyon, nöropati, makrovasküler olaylara bağlı amputasyonların azaltılması, Ayak derisinin kuruma, çatlama, inflamasyon yönünden değerlendirilmesi, ayakta kan dolaşımının yeterli olup olmadığının kontrol edilmesi, ayağın kemik ya da kas yapısının kontrol edilmesi, ayağın biçimi ve tırnakların değerlendirilmesi, Diyabetli hastada ayak yarasının oluşmasının önlenmesidir. TEMEL İLKELER Tanılama Diyabetli hastalarının kan şekerini kontrol altına almaları (Diyabetli hastalar için açlık: 140 mg/ dl, tokluk: 180 mg/dl), yıllık ayak muayenesi yaptırmaları, ayak sağlığında oluşan değişiklikleri hemen bildirmeleri ve günlük ayak bakımı yapmaları diyabetli hastanın ayak sağlığının korumasında çok önemli faktörlerdir. 190
Diyabetik Hastada Ayak Bakımı (Yara Açılmamış) Cilt Tanılama: a. Nasır: Kalınlığı ve bölgesi, b. Kızarıklık: Cildin rengi ve bölgesel kızarıklık, morluk olup olmadığı, c. Çatlak, d. Ülser, e. Koku, f. Ağrı, g. Ödem, h. Nabız, i. Isı; Elin tersi ile her iki ayağın üstü ve tabanı ısı farkı yönünden tanılanır. Nasır Ülser Nasır Kesi Ağrı Kabartı Çatlak Şekil 1. Diyabetik Ayakta Cilt Tanılamada İncelenecek Sorunlar Kaynak: Odden A. (2010). American Diabetes Association Diabetes A to Z, What Are You Need To Know About Diaebetes Simply Put. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, 6th Edition, Virginia, p. 76. Duyu Kontrolü (Nöropati): Hastanın gözleri kapatılıp ayağın parmak uçlarına, tabanına, topuğuna ve metatars başına kalem ucuyla dokunup hastaya hissedip-hissetmediği sorularak tanılanır. Tırnaklar: a. Kalınlık, b. Sertlik, c. Kıvrıklık yönünden tanılanır. 191
Hemşirelik Bakım Standartları Eklem: Deformite, kemik çıkıntısı yönünden tanılanır. Yürüme: Yere basma şekli ve yürümesi gözlenir. Görünüm: Şekil değişiklikleri Wagner Sınıflandırılmasına (Bkz. Diyabet ayak bakımı (yara açılmış) standardı) göre tanılanır. Tanılama Sıklığı: 24 saatte bir tanılama tekrarlanır. Dikkat Edilecek Noktalar Diyabet tanılı hastanın diyabet hemşiresi işbirliği ile diyabet eğitimi alması ve bakıma katılımı sağlanmalıdır. Ayak görüntü, koku, kızarıklık, dolaşım, yara açısından her gün mutlaka gözlenmeli ve kayıt edilmelidir. Ayakkabılar ayağı sıkmamalı, geniş burunlu olmalı, önü açık ve yüksek topuklu ayakkabılar kullanılmamalı, iç tabanlığı eskimemiş, deri ya da süetten yapılan ayakkabılar tercih edilmelidir. Yeni ayakkabı öğleden sonra alınmalı, yeni alınan ayakkabı iki haftalık alıştırma programı ile giyilmeli, ayaktaki basınç noktalarının değişmesi amacıyla bir günde farklı iki ayakkabı giyilmelidir. Ayakkabılar giyilmeden önce içi kontrol edilip, giyilmelidir. Çoraplar her gün değiştirilmeli, çoraplar her zaman temiz olmalı ve ayağı sıkmamalıdır. Çorapların dikişi dışarıda, tercihen dikişsiz olmalıdır. Çıplak ayakla kesinlikle yürünmemelidir. Ayağı ısıtmak için termofor, soba ya da elektrikli ısıtıcılar yanma riski açısından kullanılmamalıdır. Ayak tırnakları düz kesilmeli, kenarları yuvarlatılmamalı ve derin kesilmemelidir. Ayrıca tırnaklar dikkatlice düz olarak törpüleyerek kısaltılmalıdır. Ayaklar her gün mutlaka yıkanmalı, parmak araları tampon şeklinde iyice kurulanmalı, ayak ıslak iken yağlı krem sürülmelidir. Nasırlı ayak ılık sabunlu su içinde bekletilip, yumuşatıldıktan sonra ayak törpülenmeli ya da ponza taşı ile temizlenmelidir. Nasırlar kesinlikle kesilmemelidir. Parmaklarda pençeleşme varsa, eklem sertliği oluşmaması için masaj yapılmalıdır. Ayak çatlakları geliştiğinde, çatlakların enfeksiyona yol açması engellenmelidir. 192
Diyabetik Hastada Ayak Bakımı (Yara Açılmamış) Ayak derisi kuru ise nemlendirici losyonlar kullanılmalıdır. Çarşaflar pamuk ve yün içermeli ve günlük olarak değiştirilmelidir. His kaybı (nöropati) ve görme bozukluğu (retinopati) olan hastaların, diğerlerine oranla daha çok riskli olduğuna dikkat çekilmeli ve bu hastaların yakınlarının da eğitimi sağlanmalıdır. Hastaya sigara kullanmaması ve riskleri hakkında bilgi verilmelidir. Diyabette alkol kullanımı nöropatinin ağırlaşmasına ve erken yaşlarda görülmesine neden olduğundan hastaya alkol kullanmaması ve riskleri konusunda bilgi verilmelidir. Dolaşımı geliştirmek için egzersiz yapılmalı, otururken dolaşımı engellememek için bacak bacak üstüne atmaması konusunda bilgi verilmelidir. Hastaya uzun yürüyüşler önerilmemelidir. Ayak bakımı ve önemi konusunda hasta ve ailesine eğitim verilmelidir. İŞLEM BASAMAKLARI Not: İşlem sırasında kullanılacak malzemelere kitap sonu Ek-1 de yer verilmiştir. 1. El yıkama standardına göre eller yıkanmalıdır. 2. Diyabetli birey ve ailesine işlem ve işlemin amacı anlatılır. 3. Eldiven giyilir. 4. Ayak cildi kızarıklık, morluk gibi renk değişikliği, yara, çatlak, kabarcık, nasır yönünden tırnaklar batma yönünden değerlendirilir. 5. Ayakları ılık suda 5-10 dakika bekletilir. Ayak tırnakları kalınlaşmış ve sert ise tırnakların yumuşaması sağlanır ve dikkatlice düz olarak törpüleyerek kısaltılır. 6. Tahriş etmeden ponza taşı/topuk törpüsü ile ayak tabanını ovulur. 7. Ayaklar her gün ılık su ve sabunla yıkanır ve özellikle parmak aralarının temizliğine dikkat edilir. 8. Ayaklar bol su ile durulanır, deride sabun artığı kalmamalıdır. 9. Ayak çok iyi kurulanır ve ayak için özel, sert olmayan, cildi tahriş etmeyen bir havluyla özellikle parmak araları ve ayak kurulanır. 10. Ayaklar vazelin veya nemlendirici krem ile kremlenir (Parmak aralarına sürülen krem mantar enfeksiyonlarının oluşmasına neden olabileceğinden, parmak aralarına krem sürülmemelidir). 11. Hastanın işleme katılması sağlanır ve bundan sonraki takibi ve günlük bakımı öğretilir. 193
Hemşirelik Bakım Standartları 12. Değerlendirme ve yapılan işlem hemşire gözlem formuna kaydedilir. Diğer ekip üyeleriyle paylaşılır. 13. El yıkama standardına göre eller yıkanmalıdır. Kaynaklar 1. Assessment and Management of Foot Ulcers for People with Diabetes www.rnao.org/ Storage/11/536_BPG_Assessment_Foot_Ulcer.pdf /2012(English). 2. Danış B, Nurülke B, Dindar B. (2008). Hemşirelik Bakımında Kalite. Meta Basım ve Matbaacılık, 2. Baskı, İzmir, s. 63-68. 3. Diabetes Care Program of Nova Scotia See DCPNS Patient and Provider Foot Care Resources for a complete kit of documents and resources www.diabetescareprogram. ns.ca/professionals.asp/2012. 4. Indian Health Diabetes Best Practice Foot Care Revised April 2011 This best practice guideline was developed in 2005 for the prevention and management of foot complications in the aboriginal population of the USA. http://www.ihs.gov/medicalprograms/diabetes/homedocs/tools/bestpractices/2011_bp_footcare_508c.pdf/2012. 5. McInnes A, Jeffcoate W, Vileikyte L et al. (2011). Consensus Statement Foot Care Education İn Patients With Diabetes At Low Risk Of Complications: A Consensus Statement. Diabetic Medicine, p. 28,162 167. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3040291/pdf/dme0028-0162.pd.(erişim Tarihi 17.07.2013). 6. Odden A. (2010). American Diabetes Association Diabetes A to Z, What Are You Need To Know About Diaebetes Simply Put. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, 6th Edition, Virginia, p. 76. 7. RNAO (Registered Nurses Association of Ontario) Some Guidelines and Fact sheets are available in French.Reducing foot complications for people with diabetes. www.rnao.org/storage/33/2735_reducing_foot_complications_-_final.pdf/2012 (English). 8. Yüksel A. Diyabette Ayak Bakımı. Diyabet Hemşireliği Derneği Kitabı. http://www. tdhd.org/dhd_kitap/12blm.pdf. (Erişim Tarihi: 17.07.2013). Hazırlayanlar Uzm. Hem. Pınar AKÇAY (BUCH Hizmet İçi Eğitim Hemşiresi) Uzm. Hem. Seçil BEYECE İNCAZLI (BUCH Hizmet İçi Eğitim Hemşiresi) Hem. Çiğdem EREN DEĞER (Torbalı DH Diyaliz Hemşiresi) Uzm. Hem. Esma GÜNEY KIZIL (Güney Genel Sekreterliği Sağ. Bak. Hiz. Koor.) Hem. Hacer ŞAHİN (Kiraz DH Hizmet İçi Eğitim Hemşiresi) Danışman Yrd. Doç. Dr. Elif ÜNSAL AVDAL (İKÇÜ Sağlık Bilimleri Fakültesi İç Hastalıkları Hemşireliği A.D.) 194