Ağustos 2009 Ekim 2009 Yıl : 11 Sayı : 42 August 2009 October 2009 Volume : 11 Number : 42
A k a d e m i k A r a ş t ı r m a l a r D e r g i s i 2009, S a y ı 42, S a y f a l a r 201-230 SU KÜLTÜRÜNDE HAT SANATI Süleyman BERK * Su hayattır vecîzesi yanında, Hz. Peygamber(sav) in En faziletli sadaka, su vermektir tavsiyesine uyan müminler, insanların kullanımına suyu ulaştırma hususunda büyük bir gayrete girmişlerdir. Sultanlar, Vâlide Sultanlar, Sadrazamlar, devletin ileri gelenleri ve imkân sahibi herkes, suyu insanlara ulaştırma ve sunma konusunda ellerinden gelen her türlü gayreti göstermişlerdir. Bu hususta çok ileri bir örnek, Bursa da görülmüştür. Bursa da menfâda bulunan Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, makamından azledilmesinin ve İstanbul dan uzakta olmasının sıkıntısını, Bursa yı âdeta çeşmelerle donatarak gidermeye çalışmıştır. Kırk adet çeşmeye, Uludağ dan Müftüsuyu olarak anılan suyu getirtmiştir. 1 Tanpınar ın ifadesiyle, bu su şehrinde çeşme yaptırtmayı kendine biricik eğlence edinir ve servetinin mühim bir kısmını bunun için harcar. 2 Osmanlı medeniyetinde su kültürünün izlerini, hüküm sürdüğü her yerde görmek mümkündür. Pâyitaht olan İstanbul, bu konuda zengin bir mirası göz önüne sermektedir. Osmanlı su yapılarını bentler, suyolları, maskemler, su terazileri, şadırvan, kuyu, çeşme ve sebiller oluşturmaktadır. Bu yapıların çoğunda kitâbeleri bulunmaktadır. Toplumun kültür ve sanat seviyesinin gelişimine paralel olarak kitâbelerin seviyelerinde de gelişmeler görülmektedir. İstanbul da Belgrad ormanlarında bulunan Büyükbent kitâbesi, İstanbul da bulunan ilk tuğralı kitâbe olma özelliğini taşımaktadır. Bu kitâbede Sultan III. Ahmed tuğrası bulunmaktadır. Medeniyetimizde her çeşit bina, köprü, çeşme, kale, bent, kule vb. yapıların uygun yerine kitâbe konulması geleneği bulunmaktadır. Bu kitâbeler, yapı ile ilgili bilgiyi geleceğe aktaran en önemli belge niteliği taşımaktadır. Taşa kazınmak suretiyle oluşturulan bu kitâbeler, her türlü yıpranmaya karşı nisbeten dayanıklı olduklarından, taşıdıkları bilgiyi geleceğe taşımaları hususunda daha sağlam kalabilmektedirler. Ayrıca, taşa kazınmış bu kitâbeler, devirlerinin sanat, kültür ve edebî özelliklerini yansıtmaları bakımından önemlidir. Kitâbeler, genellikle celî sülüs, celî talik ve çok nadir de olsa rik a hatları ile yazılmışlardır. Bazı kitâbelerde bulunan padişah tuğraları da kitâbelerin önemli unsurudur. Kitâbeler mensur olabildiği gibi manzum da olabilmektedir. Manzum kitâbelerin genellikle son mısraının harflerinin toplamı, ebced hesabı ile eserin yapım tarihini vermektedir. Osmanlı döneminin önemli su tesislerinden Belgrad Ormanları nda Kırkçeşme ve Taksim suyu tesisleri üzerinde bulunan yedi bentten, beşi üzerin- 201 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı de kitâbe bulunmaktadır. Kırkçeşme suyu tesisleri üzerinde bulunan bentlerden Ayvat Bendi ve Karanlıkbend in kitâbeleri yoktur. Aynı su tesisi üzerinde bulunan Büyükbend ve Kirazlıbend de ise kitâbe bulunmaktadır. Taksim Suyu tesisleri üzerinde bulunan Topuzlubent, Vâlide Bendi ve Yenibend in tamamı kitâbelidir. Bu kitâbeler, yazı sanatının önemli örneklerindendir. Sultan III. Ahmed den Sultan II. Mahmud a kadar hat sanatının, celî sülüs ve celi talik örnekleri yanında iki padişah ın tuğralarını burada görmekteyiz. Büyükbend in on beş beyitlik kitâbesi, Surnâmesi yle bilinen Şâir Vehbi Efendi tarafından kaleme alınmıştır. Celî talik hat ile yazılan kitâbenin hattatı ise belli değildir. Kitâbe, h. 1135/1722-23 tarihlidir. Kitâbenin tâc kısmında, sultan III. Ahmed tuğrası bulunmaktadır. Büyükbend e, Belgradbendi, Büyükbelgrad Bendi de denmektedir. 3 Kirazlıbend kitâbesi 3, 70 x 1, 80 m ebadında olup celî talik hattı ile yazılmıştır. Kitâbe mermere hâkkedilmiş olup, yanlardan pâyelerle desteklenmiştir. Pâyelerin başında küçük tepelikler bulunmaktadır. On sekiz beyitlik kitâbenin şâiri İzzet tir. Kitâbenin üst kısmında kıvrık dal ve yaprak motifleriyle oluşturulmuş bir tepelik bulunmaktadır. Bu tepeliğin orta kısmında yaprak motiflerinden oluşmuş çelengin içerisinde Sultan II. Mahmud tuğrası bulunmaktadır. Tuğra, hattat Mustafa Râkım Efendi tarafından çekilmiş olup, imzalıdır. Celî talik kitâbede imza bulunmamakla birlikte, Yesârizâde Mustafa İzzet Efendi ye izâfe edilmektedir. Taksim suyu tesisleri üzerinde bulunan üç bentten biri olan Topuzlubend üzerinde 2, 70 x 0, 80m ebadında bir kitâbe bulunmaktadır. On beş beyitlik celî sülüs kitâbenin hattatı bilinmemektedir. Kitâbenin üst tarafında kıvrık dal ve yaprak motiflerinden oluşan tac kısmının tepesinde küçük bir istiridyeyi andırır motif bulunmaktadır. Tâc kısmın ortasındaki yuvarlak kısımda bulunan yazı kazınmıştır. İhtimal bu kısımda, bendi yaptıran padişahın tuğrası bulunmakta idi. Celî sülüs kitâbenin şâiri Nimet tir. Kitâbe h. 1163/1750 tarihlidir. Şüphesiz, önemli su yapılarından olan ve suyun kullanıma sunulduğu çeşme ve sebiller gerek mimari gerek yazı sanatının önemli yapılarıdır. Bugün, İstanbul da bulunan binden fazla su yapısı, sadece yazı sanatı bakımından incelendiğinde önemli sonuçlar elde edilebilir. Devrinin özelliğini yansıtan mimari üslûp yanında, zamanının önemli şairlerinin elinden çıkmış manzum metinler, aynı titizlikle devrin hattatlarına yazdırıldığında, suyun güzelliğine uygun güzel eserler ortaya çıkmıştır. İstanbul da, görülebilecek su eserlerinden: Topkapı Sarayı Bâb-ı Hümâyun önünde bulunan III. Ahmed Çeşmesi, Tophane Meydan Çeşmesi, Üsküdar Gülnûş Emetullah Valide Sultan Meydan Çeşmesi (III. Ahmed Çeşmesi), Azapkapı Sâliha Sultan Meydan Çeşmesi ve Sebîli, Maçka Bezmiâlem Vâlide Sultan Çeşmesi, Maçka II. Abdülhamid Çeşmesi, Kadırga Esmâ Sultan Çeşmesi, Gülhane Parkı girişi I. Ahmed Çeşmesi, Eyüpsultan Camii I. Ahmed Sebîli, Kabataş Hekimoğlu Ali Paşa Meydan Çeşmesi, Kocamustafapaşa Hekimoğlu 202 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Ali Paşa Sebîli ve Çeşmesi, Şehzâdebaşı Damad İbrahimpaşa Çeşme ve Sebîli, Beyoğlu Galata Bereketzâde Çeşmesi, Eyüp Mihrişah Vâlide Sultan Çeşme ve Sebîli, Lâleli Sebîli, Beykoz İshak Ağa Meydan Çeşmesi, Küçüksu Mihrişah Vâlide Sultan Meydan Çeşmesi, Üsküdar Gülnûş Emetullah Vâlide Sultan Sebîli ve Çeşmesi, Çengelköy de lahana başlıklı Ahmed Ağa Çeşmesi, Üsküdar Miskinler Çeşmesi (Hâfız İsa Ağa Çeşmesi), Emirgân I. Abdülhamid Han Çeşmesi, Kabataş Koca Yusuf Paşa Çeşme ve Sebîli, Aksaray Muradpaşa Camii Kara Davut Paşa Çeşmesi, Aksaray Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi, Silivrikapı Bâlâ Tekkesi Çeşme ve Sebîli, Ortaköy Damad İbrahim Paşa Çeşmesi, Fatih Nakşıdil Sultan Türbesi Sebîli ve Çeşmesi, Süleymaniye Meydan Çeşmesi, Eyüp Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi, Topkapı Bezmiâlem Vâlide Sultan Çeşmesi, Eminönü Yeni Cami Çeşme ve Sebîli, Karaköy Kemankeş Kara Mustafa Paşa Çeşmesi 4, Zevkî Kadın Çeşmesi, Kasımpaşa Yakub Ağa Çeşmesi, Tophane Kadirihâne Topçubaşı İsmâil Ağa Çeşmesi, Topkapı Sarayı nda Hırka-i Saadet Dairesi II. Mahmud Çeşmesi, Topkapı Sarayı III. Ahmed Çeşmesi, Dudullu Âdile Sultan Namazgâh Çeşmesi, Üsküdar Karacaahmed Mezarlığı duvarında Aişe Hatun Çeşmesi, Gülhâne, Zeynep Sultan Camii üst tarafında Başçuhadar Seyyid Ömer Ağa Çeşmesi, Sultanahmed Cevri Kalfa Çeşmesi, Samatya Çavuşbaşı Ali Ağa Çeşmesi, Dolmabahçe Emin Ağa Çeşme ve Sebîli, Üsküdar İnadiye Mezarlığı Çeşmesi, Beykoz da üç adet İshak Ağa çeşmeleri, Edirnekapı Kasapbaşı Hasan Efendi Çeşmesi, Kadırga Kasapbaşı Hasan Ağa Çeşmesi, Zeytinburnu nda Kazlı Çeşme, İçerenköy Mahmud Bey Çeşmesi, Beylerbeyi II. Mahmud Çeşmesi, Küçükçamlıca IV. Mehmed Çeşmesi, Rami Tantavi Camii önü Nâzım Bey Çeşmesi, Nusretiye Camii Sebîli, Karagümrük Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi, Gülhâne Salkım Söğüt Çeşmesi, Üsküdar, Çiçekçi III. Selim Çeşmesi, Hırka-i Şerif Sîneperver Vâlide Sultan Çeşmesi, Yıldız Sarayı Hamidiye Çeşmesi, Eyüp Şah Sultan Çeşme ve Sebîli, Yedikule Uşşâki Tekkesi Çeşmesi, Eyüp Veziriazam İbrahim Paşa Çeşmesi, Beşiktaş Yahya Efendi Çeşmesi, Bâyezid Camii Çeşmesi, Eyüp Sultan Camii Revaklı Avlu Çeşmeleri, Eminönü Hatice Sultan Çeşmesi, Kartal Yakacık Veli Dayı Sokağı Çeşmesi, Eminönü Küçükpazar Hacı Kadın Camii Çeşmesi, Vefa Recâi Mehmed Efendi Çeşme ve Sebîli, Topkapı Takkeci İbrahim Çavuş Sebîli gerek mimarîsi gerekse kitâbeleri bakımından dikkat çeken eserlerden bir kısmıdır. (Bk. Resim 1, 3, 4, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 21, 22) Çeşmeler, mimarî bakımdan genel olarak şu kısımlardan oluşmaktadır. 5 1- Hazne 2- Ayna Taşı 3- Kitâbe 4- Tekne/ Kurna 5- Bekleme sekisi 203 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Şüphesiz, bu unsurlar genel yapıyı aksettirmektedir. Bütün çeşmelerde bu unsurların tamamını bulmak mümkün olmadığı gibi, kimi çeşmelerde bu unsurlar fazlasıyla bulunmaktadır. Makalemizin ana konusunu teşkil eden hat sanatı, su yapılarında her dönemde kullanılan bir unsur olmuştur. İlk dönem çeşmelerinden başlamak üzere son döneme kadar, özellikle çeşme ve sebil kitâbelerinde, mensur ifadeler yanında manzum metinler, kısa duâlar, su ile ilgili âyet ve hadîs-i şerifler bolca kullanılmıştır. Kullanılan bu metinlerin bir kısmının edebî kıymeti yanında hat sanatı bakımında da önemi bulunmaktadır. İstanbul daki bazı su yapılarındaki âyet, hadis, bazı ibareler ve bulundukları yerler şöyledir: Enbiya Sûresi 21/30. âyeti Ve mine l-mâi kulle şeyin hayy: Bütün canlıları sudan [yarattık]. 6 şekliyle: Belgrad ormanlarında Taksim Suyu tesisleri üzerinde bulunan Vâlidebendi nin talik ile yazılan kitâbesinin, kıvrık dal ve yaprak motifleriyle oluşturulmuş tâc kısmında, celî sülüs hat ve müdevver istifle, Gülhâne Parkı giriş kapısında bulunan I. Ahmed Çeşmesi, Kocamustafapaşa Hekimoğlu Ali Paşa Çeşmesi, Ağa Camii Çeşmesi, Üsküdar Şeyh Camii Çeşmesi, Üsküdar Ahmediye Çeşmesi, Çengelköy II. Mahmud Çeşmesi, İstinye Ahmed Şemseddin Efendi Çeşmesi, Eyüp Siyavuş Paşa Çeşmesi, Eyüpsultan Camii Revaklı Avlu Çeşmesi, Edirnekapı Sulukule Ahmed Galip Paşa Çeşmesi, Dudullu Âdile Sultan Çeşmesi, Üsküdar Aziz Mahmud Hüdâi Çeşmesi, Harem Mehmed Tahir Efendi Çeşmesi; aynı âyet-i kerîme Besmele ile birlikte Dolmabahçe Emin Ağa Çeşmesi, Tophane Kılıçalipaşa Sebîli, Süleymaniye Abdullah Ağa Çeşmesi, Üsküdar İnâdiye Çeşmesi, İçerenköy Mahmud Bey Çeşmesi, Salacak Silahdar Mustafa Çeşmesi, Eyüp Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi ve talik hat ile Cağaloğlu Yokuşu Çeşmesi nde görülebilir. Aynı âyet, tuğra formunda, Üsküdar Karacaahmed Mezarlığı duvarındaki Aişe Hatun çeşmesinde görülebilir. H. 1209/ 1794-1795 tarihli olan bu çeşmenin tuğra sereninde Ve mine lmâi kulle şeyin hayy âyeti, tuğranın iç beyzesinin iç tarafında da Sadakallahu 7 ibaresi görülmektedir Aynı âyet-i kerîme, epeyce deforme olduğu halde, celî sülüs müsennâ şekliyle, Süleymaniye semtinde, Bozdoğan Kemeri nin nihayet bulduğu, Kaptan Paşa Mektebi Sokağı nın köşesindeki bir çeşmede, kemer nişi içerisinde bulunmaktadır. 8 Bu âyet-i kerîme, ve cealnâ mine l-mâi kulle şeyin hayy efelâ yu minûn 9 şekliyle, Eyüp Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi, Galata Bereketzâde Çeşmesi ve Kasımpaşa Abdi Kaptan Sebîli üzerinde yer almaktadır. Aynı âyet-i kerîme, Ve cealnâ mine l-mâi kulle şey in hay: Bütün her şeyi sudan yarattık. şekliyle: Üsküdar Kısıklı Çeşmesi, Erenköy İstasyon Çeşmesi, Çengelköy Bekâr Deresi Çeşmesi, Ayasofya Üçyüzlü Çeşme, Bâyezid Camii Hazîresi de Sultan II. Bâyezid Türbesi yanındaki çeşmede, Üsküdar İhsaniye Çeşmesi, Bâyezid Camii Çeşmesi, Haydar Hacı Ârif Ağa Çeşmesi, Eyüp Kaptan Paşa Çeşmesi, Fatih Sofular Ahmed Hulûsi Paşa Çeşmesi, Kumkapı Ahmed Bey Çeşmesi, Yakacık Veli Dayı Sokağı Çeşmesi, Beylerbeyi Akbaba 204 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Çeşmesi, Beşiktaş Râmiz Ağa Çeşmesi, Ortaköy Şânizâde Çeşmesi, Silivrikapı Bâlâ Tekkesi Çeşmesi, Vefa Recâi Mehmed Efendi Çeşmesi, Eminönü Hatice Turhan Sultan Türbesi Çeşmesi, Maçka Bezmiâlem Vâlide Sultan Çeşmesi, Taksim Maskemi I. Mahmud Çeşmesi ve Vaniköy Süleyman Bey Çeşmesi nde; aynı âyet Besmele ile birlikte, Kadıköy Hasan Rıza Paşa Çeşmesi nde bulunmaktadır. (Resim: 6, 13, 20, 27, 24, 25) İnsan suresi 76/6. Aynen yeşrebu bihâ ibâdullâhi yufeccirûnehâ tefcîrâ: Bu ancak Allah ın kullarının taşıra taşıra içebileceği bir pınardır. âyeti, Üsküdar Ümmü Gülsüm Hanım Çeşmesi nde, Sultanhamam II. Vakıf Hanı cephesinde; âyetin son kısmı olan yufeccirûnehâ tefcîrâ olmadan da, Süleymâniye Meydanı Çeşmesi ve Eyüp Vezîriazam İbrahim Paşa Çeşmesi nde kullanılmıştır. ( Resim: 17) İnsan sûrenin 21. âyetinin son kısmı olan Ve sekâhum Rabbuhum şerâben tahûrâ: Rableri onlara tertemiz içecekler içirir : Emirgân I. Abdülhamid Han Çeşmesi, İstinye Ahmed Şemseddin Efendi Çeşmesi, İstinye İskele Çeşmesi, Ayasofya Üçyüzlü Çeşme, Aksaray Muradpaşa Camii bahçe duvarına bitişik Kara Davud Paşa Çeşmesi, Üsküdar Ahmed Şâkir Efendi Çeşmesi, Üsküdar Sîneperver Vâlide Sultan Çeşmesi, Ahmed Hulusi Paşa Çeşmesi, Tuzla Davud Ağa Çeşmesi, Üsküdar İnâdiye Mezarlığı Çeşmesi, Yıldız Sarayı Hamidiye Çeşmesi, Eminönü Kapıağası İbrahim Ağa Çeşmesi, Süleymaniye Meydan Çeşmesi, Galata Matbah Emini Hasan Ağa Çeşmesi, Sirkeci Salkım Söğüt Çeşmesi, Eyüpsultan Camii Revaklı Avlu Çeşmesi, Eyüpsultan Mezarlığı Çeşmesi, Kocamustafapaşa Hekimoğlu Ali Paşa Çeşmesi, Silivrikapı Bâlâ Tekkesi Çeşmesi, Üsküdar Ahmed Şâkir Efendi Çeşmesi, Fatih Şeyhülislâm Sokağı Çeşmesi, Fatih Vâni Mehmed Efendi (Behcet Efendi) Çeşmesi, Fatih Sultanselim Ali Efendi [Uzunköprülü] Çeşmesi, Küçükpazar Hızırbey Camii Çeşmesi, Eminönü Hatice Turhan Sultan Türbesi Çeşmesi, Eyüp Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi ve celî talik ile Beşiktaş Yıldız da Ali Bey Çeşmesi, Kireçburnu II. Mahmud Çeşmesi, Tuzla Sahil Yolu Çeşmesi; Besmele ile birlikte Topkapı Sarayı Valide Taşlığı Çeşmesi nde kullanılmıştır. (Resim: 16, 19) İnsan Sûresi 76/ 17. Ve yuskavne fîhâ ke sen kâne mizâcuhâ zencebîlâ: Orada, zencefil karışımı karışık bir tasla içirilirler. âyeti Ayasofya Üçyüzlü Çeşme de kullanılmıştır. İnsan Sûresi 76/18. âyeti Aynen fîhâ tusemmâ selsebîlâ: O pınara selsebîl (tatlı su) denir. : Süleymaniye Meydan Çeşmesi, Fatih Sofular Ahmed Hulusi Paşa Çeşmesi, Vefa Recâi Mehmed Efendi Çeşmesi ve Galata Bereketzâde Çeşmesi nde; talik ile Kireçburnu II. Mahmud Çeşmesi nde kullanılmıştır. İnsan Sûresi 76/22. âyeti İnne hâzâ kâne lekum cezâen ve kâne sa yukum meşkûrâ: İşte bu sizin işlediklerinizin karşılığıdır. : Süleymaniye Meydan Çeşmesi ne celî sülüs hatla yazılmıştır. 205 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Muttaffifîn sûresi 83/28. âyeti kerîmesi Aynen yeşrebu biha lmukarrabûn: [O Allah a] Yakın olanların içecekleri bir kaynaktır. Bu âyet, Eyüpsultan Camii revaklı avlu çeşmelerinden birinde bulunmaktadır. Müzzemmil sûresi 73/20. âyeti Vemâ tukaddimû li enfusikum min hayrin tecidûhu indallahi: Kendiniz için yaptığınız iyiliği [daha iyi ve daha büyük ecir olarak] Allah katında bulursunuz, Vefa Recâi Mehmed Efendi Çeşmesi nde celî sülüs hatla kullanılmıştır. Şûra Sûresi 42/19. âyetinde geçen Allâhu latîfun bi ibâdihi: Allah, kullarına lütufta bulunandır : Vefa Recâi Mehmed Efendi Çeşmesi nde bulunmaktadır. Besmele-i şerîfe: Kadıköy Hasan Rıza Paşa Çeşmesi, Beylerbeyi Akbaba Çeşmesi, Lâleli Camii Çeşmesi, Yıldız Sarayı Hamidiye Çeşmesi, Beşiktaş Ramiz Ağa Çeşmesi, Yakacık Çınaraltı Çeşmesi, Eyüp Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi, Fatih Dülgeroğlu Camii Çeşmesi, Pendik Çınar Çeşmesi, Beykoz Anadoluhisarı Kızılserçe Sokağı Çeşmesi, Yakacık Çınaraltı Çeşmesi, Büyükçekmece Enver Paşa Çeşmesi, Vaniköy Süleyman Bey Çeşmesi nde bulunmaktadır. Lafzatullah: Üsküdar, Doğancılar Aişe Sultan Çeşmesi nde kullanılmıştır. Maşaallah ibaresi: Eyüp Alemdar Mustafa Paşa Çeşmesi, Rumelihisarı Benlizâde Ahmed Râşid Efendi Çeşmesi, Samatya Çavuşbaşı Ali Ağa Çeşmesi, Kapalıçarşı Halife Cilvenaz Çeşmesi, Eyüp Mehmed Ağa Çeşmesi, Eyüp Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi, Galata Bereketzâde Çeşmesi, Silahdar Seyyid Abdullah Ağa Çeşmesi, Gülhane I. Abdülhamid Sebîli, Cerrahpaşa Bahçe Sokağı Silahdar Çeşmesi, Bâyezid Ahi Durmuş Baba Çeşmesi, Üsküdar Sîneperver Vâlide Sultan Çeşmesi, Beykoz Mehmed Bey Çeşmesi, Unkapanı Ahmed Ağa Meydan Çeşmesi, Eyüp Bahariye Ebubekir Ağa Çeşmesi, Gülhâne I: Abdülhamid Çeşmesi, Fatih Eyüpzâde Şükrü Bey Çeşmesi nde; Maşaallahu kâne şeklinde ise, Yedikule Mustafa Ağa Çeşmesi, Vefa Recâi Mehmed Efendi Çeşmesi, Edirnekapı Kasapbaşı Hasan Efendi Çeşmesi, Edirnekapı Sulukule Ahmed Galip Paşa Çeşmesi, Küçüksu Mihrişah Vâlide Sultan Meydan Çeşmesi, Fatih el-hâc Mustafa Çeşmesi, Eyüp Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi ve Kumkapı Ahmed Bey Çeşmesi ne yazılmıştır. (Resim: 23) Bârekallah ibaresine, Kapalıçarşı Halife Cilvenaz Çeşmesi nde rastlanmıştır. Kelime-i Tevhid, Yedikule Uşşaki Tekkesi Çeşmesi, 10 Rumelikavağı İbrahim Efendi (Ruznâmeci) Çeşmesi, Kanlıca Babaali Çeşmesi, Karaköy Kemankeş Kara Mustafa Paşa Çeşmesi, Pendik Çınar Çeşmesi nde bulunmaktadır. Lâilâheillallahu l-meliku l-hakku l-mubîn şeklinde ise Topkapı Sarayı Hünkâr Sofası Çeşmesi nde bulunmaktadır. (Resim: 14) 206 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Hz. Peygamber (sav) in insanları hayra sevk eden güzel sözlerinden olan: Hayru l-mâli mâ unfika fî sebîlillâhi: Malın en hayırlısı hayra harcananıdır. Meâlindeki hadîs-i şerîfi de çeşmelerde yer almıştır. Bunlar: Eyüp Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi ayna göbeğinde, Beşiktaş Râmiz Ağa Çeşmesi, Aksaray Olanlar Tekkesi Çeşmesi ve Maçka Bezmiâlem Vâlide Sultan Çeşmesi alınlığıdır. Suyla ilgili diğer iki önemli hadis: efdalu s-sadakati sakyu l-mâi. En hayırlı sadaka, su vermektir ; el-mâu lâ yahillu men uhu: Suyun kullanımını engellemek haramdır. bu hadisler iki ayrı madalyon şeklinde ve celî talik hat ile, Beşiktaş Yıldız da Ali Bey Çeşmesi nde bulunmaktadır. Farsça Âfiyed-bâd: Âfiyet olsun! cümlesine, Beykoz Mehmed Bey Çeşmesi nde; Mubârek-bâd: Mubârek olsun ve Sıhhat-bâd: Sıhhat, sağlık olsun ibarelerine, Eyüp Bahariye Ebûbekir Ağa Çeşmesi nde; celî sülüs hatla Su her şeye hayat verir cümlesine ise Rami Nâzım Bey Çeşmesi nde rastlanmıştır. Hat Sanatında, Padişah tuğralarının estetik bakımdan büyük önemi bulunmaktadır. Aslında, bir yapının padişah adına inşa edilmesi, tek başına onun bir üslûp taşıması demektir. Aynı zamanda devrinin önemli sanatkârlarının imzasını da bu yapılarda görebiliriz. Su yapılarında padişah tuğraları şu yapılarda bulunmaktadır: Sultan III. Ahmed tuğrası: Belgrad Ormanı Büyük Bend Kitâbesi nde Sultan I. Abdülhamid tuğrası: Üsküdar Sîneperver Vâlide Sultan Çeşmesi, Emirgân I. Abdülhamid Meydan Çeşmesi nde Sultan III. Selim tuğrası: Arnavutköy Beyhan Sultan Çeşmesi, Eyüp sultan Camii Revaklı Avlu çeşmelerinde dört adet, Yeniköy Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi, Küçüksu Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi, Eminönü Hatice Sultan Çeşmesi, Ayasofya Soğukçeşme Sokağı Nazır İsmail Efendi Çeşmesi nde Sultan II. Mahmud tuğrası: Eyüp Nişanca Mihrimah Sultan Çeşmesi, Çubuklu Berberbaşı Ali Ağa Çeşmesi, Topkapı Takkeci İbrahim Ağa Camii yanında Derviş Paşa Çeşmesi, Kandilli İskele Çeşmesi, Kireçburnu II. Mahmud Çeşmesi, Mahmudpaşa II. Mahmud Çeşmesi, Gedikpaşa Emin Sinan II. Mahmud Çeşmesi, Edirnekapı Ali Ağa Çeşmesi, Sirkeci Hocapaşa Dördüncü Kadın Çeşmesi, Sarıyer Boyacıköy II. Mahmud Çeşmesi, Silivrikapı II. Mahmud Çeşmesi, Beykoz Dereseki II. Mahmud Çeşmesi, Bostancı II. Mahmud Çeşmesi, Beylerbeyi I. Abdülhamid Camii sahil kısmındaki II. Mahmud Çeşmesi, Bostancı Selâmiali II. Mahmud Çeşmesi, Topkapı Sarayı Hırka-i Saadet Dairesi Çeşmesi, Çengelköy II. Mahmud Çeşmesi, Çamlıca Mehmed Han Çeşmesi, Çengelköy Yusuf Ziya Paşa Çeşmesi, Beşiktaş Mehmed Ali Bey Çeşmesi, Eğrikapı Maskemi kapısı 11, Belgrad Ormanı Kirazlıbend ve Yenibend 12 kitâbeleri üzerinde bulunmaktadır. Sultan Abdülmecid tuğrası: Gedikpaşa Canfedâ Kadın Çeşmesi, Vakıf Gurabâ Hastahanesi Camii Önü Abdülmecid Han Çeşmesi, Gülhâne Bâb-ı âli Abdülmecid Han Çeşmeleri, Âdile Sultan Sarnıcı kitâbesi, Cerrahpaşa Besim 207 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Ağa Çeşmesi, Bâyezid, Mercan Beşir Ağa Çeşmesi, Taksim Valide Sultan Çeşmesi, Kocamustafapaşa Yâne Sokağı Bezmiâlem Vâlide Sultan Çeşmesi, Kocamustafapaşa Lâlezar Sokağı Bezmiâlem Vâlide Sultan Çeşmesi, Maçka Bezmiâlem Vâlide Sultan Meydan Çeşmesi, Beyoğlu Galata Mevlevihânesi Hasan Ağa Çeşmesi nde bulunmaktadır. Sultan Abdülaziz: Karagümrük Pertevniyal Vâlide Sultan Çeşmesi, Beşiktaş Ramiz Ağa Çeşmesi nde bulunmaktadır. Sultan V. Murad tuğrası: Yalnızca Cankurtaran Meydanı ndaki Kethüdâ Seyyid Mehmed Ağa Çeşmesi nde rastlanmıştır. 13 Sultan V. Mehmed (Sultan Reşâd) tuğrası: Kuruçeşme Kadın Efendi Çeşmesi nde bulunmaktadır. Sultan II. Abdülhamid tuğrası: Tarabya Bezmiâlem Vâlide Sultan Çeşmesi, Beşiktaş Âsâriye, II. Abdülhamid Çeşmesi, Küçükçekmece Meydanı Hamidiye Çeşmesi, Yıldız Sarayı Hamidiye Çeşmesi, Silivrikapı Bâlâ Tekkesi Çeşmesi üzerinde bulunmaktadır. Yukarıda, çeşme ve sebil ve diğer su yapılarında bulunan âyet-i kerîme, hadis-i şerîf, besmele ve kimi duâ cümleleri tasnife tabi tutulmuştur. Şüphesiz çeşme ve sebillerde sadece bu metinler bulunmamaktadır. Yukarıda verilen metinlerden başka manzum kitâbe ve mensur ifadelere çeşme, sebil ve diğer su yapılarında rastlamak mümkündür. Manzum ve mensur metinler içerisinde çok kısaları olduğu gibi çok fazla olanları da bulunmaktadır. Elbette, bu metinlerin bir makale sınırları içerisinde değerlendirilmesine imkân yoktur. Zaten İstanbul da bulunan su yapılarının metinleriyle ilgili kitaplar da bulunmaktadır. 14 İstanbul un su yapıları üzerinde, hat sanatı açısından çok önemli kitâbeler bulunmaktadır. Ekol sahibi olmuş hattatlar yanında, üslûp sahibi birçok önemli hattatın imzalı kitâbeleri çeşme, sebil ve bendlerin önemli unsurlarını oluşturmaktadır. İstanbul çeşme ve sebillerinde Ahmed Karahisâri, Hâfız Osman Efendi, 15 Hattat Yahya Hilmi, 16 İsmail Zühdî Efendi, 17 Mustafa Râkım Efendi, Hattat Sâmi Efendi, Yesâri Mehmed Es ad Efendi, Yesârizâde Mustafa İzzet Efendi, İsmail Hakkı Altunbezer, Ömer Vasfi Efendi, Mehmed Emin Efendi, Emin Eyyûbi, Mehmed Râsim Efendi, 18 Abdülfettah Efendi, Muhsinzâde Abdullah Efendi, Hattat Mehmed Vuslatî, Mehmed Bin Mustafa el-bursevî, Sultan III.Ahmed, 19 Macid Ayral, Hattat Mehmed İzzet Efendi (Galatasaray Sultânisi Hat Hocası), Mehmed Nazif Bey, Hattat Fâik Efendi, Hattat Moralı Beşir Ağa, Mehmed Şevkî Efendi, Ağakapılı İsmail Efendi, Hattat Abbas Kemal Efendi, Hattat İbrahim, Hattat Mehmed Tâhir Efendi, Laz Ömer Vasfi Efendi, 20 Edirneli Emin Efendi, Mehmed Şevket Vahdetî, Mehmed Rıf at Efendi, Kâtib-i Sır Mustafa Efendi, 21 el- Hac Süleyman Efendi, Hattat Hocazâde nin yazılarına rastlanabilir. 208 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Çeşme ve sebil kitâbeleri içerisinde, istif ve harf yapısı olarak çok güzel eserler bulunmaktadır. Hattat Sâmi Efendi nin Eminönü Yenicami Sebîli kitâbesi, celî sülüs yazıda ekol olmuş bir yazıdır. Celî sülüs yazıda ilerlemek isteyen hattatlar bu yazıyı ve yazının kalıplarını kendilerine örnek almışlardır. 22 Celî sülüs Ve cealnâ mine l-mâi kulle şey in hay yazısı, Ömer Vasfi Efendi (1880-1928) 23 tarafından Kısıklı Çeşmesi ne, Hattat Mâcid Ayral (1891-1961) tarafından Bâyezid Camii Çeşmesi ne, Hattat Ömer Fâik Efendi (1855-1919) tarafından Bâlâ Tekkesi Sebîli Çeşmesi üzerine yazılmıştır. Aynı âyet müdevver istifli olarak, İsmâil Hakkı Altunbezer (1873-1946) tarafından Erenköy İstasyon Çeşmesine, Beyzî istifli olarak da Mehmed Nazif Bey (1846-1913) tarafından Yakacık Veli Dayı Sokağı Çeşmesi ne yazılmıştır. Aynı âyet Hattat Mustafa Râkım Efendi (1758-1826) tarafında celî sülüs ve müsennâ olarak Fatih Nakşıdil Çeşmesine yazılmıştır. Şüphesiz, celî yazıda büyük inkılâp yapmış olan Mustafa Râkım Efendi nin bu yazısı, istif olarak çok önemlidir. 24 Hattat Mustafa Râkım Efendi imzalı bir çeşme kitâbesi bugün İstanbul Türk ve İslâm Müzesi deposunda bulunmaktadır. 25 Râkım Efendi, celî talik hat ile Üsküdar Miskinler Çeşmesi kitâbesi ile Gülhâne Zeynep Sultan Camii üst tarafında bulunan Başçuhadar Seyyid Ömer Ağa Çeşmesi nin kitâbelerini yazmıştır. 26 Mehmed Nazif Bey Ve sekâhum Rabbuhum şerâben tahûrâ âyetini istifli olarak Fatih Vâni Mehmed Efendi Çeşmesi ne; Macid Ayral ise satır şeklinde, Aksaray Muradpaşa Camii bahçe duvarına bitişik Kara Davud Paşa Çeşmesi ne yazmışlardır. Aynı âyeti Muhsinzâde Abdullah Efendi de Unkapanı Hacı Kadın Sokağı Çeşmesi ne yazmıştır. Neyzen Emin Efendi tarafından Sultanhamam II. Vakıf Hanı duvarındaki çeşme için celî sülüs ile yazdığı Aynen yeşrebu bihâ ibâdullâhi yufeccirûnehâ tefcîrâ âyeti, harf yapısı ve istif olarak ekol olmuş yazılardandır. Hat sanatı tarihinde, celî sülüs yazının tarihi gelişiminde önemli yeri olan hattat Moralı Beşir Ağa nın imzasına, Ayasofya Meydanı nda bulunan Beşir Ağa Çeşmesinde rastlanmıştır. Hattat Hocazâde nin celî yazısına Tophane Kadirîler yokuşunda Kadirî tekkesi yanındaki Topçubaşı Çeşmesi nde rastlanmaktadır. 27 (Resim: 2, 7, 26, 28) Bend, çeşme ve sebiller üzerinde bulunan imzalı celî talik yazılardan Yenibend kitâbesi, Nusretiye Camii Sebîli kitâbesi Yesârizâde Mustafa İzzet imzalı eserlerden sadece ikisidir. Emirgân Çeşmesi celî talik yazıları ise Yesâri Mehmed Es ad Efendi imzalıdır. 28 Fatih Feyzullah Efendi Çeşmesi kitâbesinde imza olmamakla birlikte, kaynaklarda Durmuşzâde Ahmed Efendi nin olduğu kayıtlıdır. 29 Şehzâdebaşı Damad İbrahimpaşa Çeşme ve Sebîli üzerinde bulunan celî talik yazılar hattat Şeyhülislâm Veliyüddin Efendi ye aittir. 30 Bilindiği gibi yazı sanatında meşk yanında, eski üstad hattatların önemli yazıları üzerinde araştırma yapmak çok önem arz etmektedir. Matbaanın olmadığı yahut, eski eserlerin bugünkü kadar bol miktarda basılamadığı dönemlerde, hat talebesi için, kitâbelerin önemi büyük olmuştur. Bu sebeple, hattatlar tarafından, önemli üstadların yazıları ziyaret edilmiştir. Bu ziyaretlerde, kitâbedeki harf yapıları ve istif nükteleri uzun süre tetkik edilirdi. 209 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı RESİMLER (Fotoğraflar: Mustafa YILMAZ) Resim 1-Topkapı Sarayı Bâb-ı Hümâyun Önünde III. Ahmed Meydan Çeşmesi Resim 2-Üsküdar III. Ahmed Meydan Çeşmesi'nin Sultan III. Ahmed Hattı İle Kitâbesi 210 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Resim 3-Tophane de I. Mahmud MeydanÇeşmesi Resim 4-Kitâbeleri Hattat Mehmed Râsim Efendi'ye Ait Olan Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi 211 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Resim 5-Sultanahmet Meydanı'nda Alman Çeşmesi Resim 6-Çamlıca Kısıklı Çeşmesi, Kitâbe Hattat Ömer Vasfi İmzalıdır 212 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Resim 7- Kitâbesi Hattat Mustafa Râkım Efendi Tarafından Celî Talik İle Yazılan Üsküdar Miskinler Tekkesi Çeşmesi 213 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Resim 8-Üsküdar Gülnûş Emetullah Vâlide Sultan Çeşmesi nin Genel Görünümü 214 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Resim 9-Üsküdar Gülnuş Emetullah Vâlide Sultan Çeşmesi Kitâbesi Resim 10-Üsküdar Gülnûş Emetullah Vâlide Sultan Çeşmesi'nden Detay 215 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Resim 11-Üsküdar Gülnûş Emetullah Vâlide Sultan Çeşmesi'nden Detay Resim 12-Bâyezid Camii Hazîre Duvarı'nda Bulunan Çeşme 216 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Resim 13-Bâyezid Camii Hazîre Duvarı'nda Bulunan Çeşmenin Hattat Mâcid İmzalı Kitâbesi Resim 14- Karaköy Kemankeş Kara Mustafa Paşa Çeşmesi 217 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Resim 15- Küçükpazar Hacı Kadın Çeşmesi Resim 16-Küçükpazar Hacı Kadın Çeşmesi nin Hattat Muhsinzâde Abdullah İmzalı Kitâbesi 218 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Resim 17- Sultanhamam II. Vakıf Hanı Duvarında Bulunan Çeşmenin Hattat Neyzen Emin Efendi İmzalı Celî Sülüs Kitâbesi 219 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Resim 18- Sirkeci Salkımsöğüt'te Bulunan Bir Çeşme nin Genel Görünümü 220 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Resim 19-Sirkeci Salkımsöğüt'te Bulunan Çeşmenin Hattat Zühdî İmzalı Kitâbesi Resim 20- Kavacık Veli Dayı Sokağı Çeşmes'nin Hattat Nazif İmzalı Kitâbesi 221 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Resim 21- Çengelköy de Bulunan Lahana Başlıklı Ahmed Ağa Çeşmesi Resim 22- Küçüksu Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi nin Kitâbeleri 222 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Resim 23-Küçüksu Mihrişah Vâlide Sultan Çeşmesi 'nde Bulunan Maşaallahu Kâne ibaresi Resim 24-Şehzadebaşı'nde Bir Çeşme Yıkıntısından Geriye Kalmış Kitâbe (Kitâbe Şimdi İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'nde) 223 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı Resim 25- Bâyezid Camii Haziresi'nde Sultan II. Bâyezid Türbesi Yanında Bulunan Bir Çeşme Kitâbesi Resim 26- Cerrahpaşa da Bulunan Kâzım Bey Çeşmesi'nin Hattat Vahdetî İmzalı Kitâbesi 224 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 Resim 27- Erenköy İstasyon Çeşmesi nin Hattat İsmail Hakkı Altunbezer İmzalı Kitâbesi Resim 28-Hattat Sâmi Efendi İmzalı Eminönü Yenicami Sebili Kitâbesi 225 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı * Dr., Zeytinburnu Belediyesi Zeytinburnu Kültür ve Sanat Merkezi Eğitim Danışmanı 1 Orhan F. Köprülü, Şeyhülislâm Kara- Çelebi Zade Abdülâziz Efendi ve Müftü Suyu, Belleten (Türk Tarih Kurumu), c. XI, sy. 41 (Ocak 1947), s. 138. 2 Ahmet Hamdi Tanpınar. Beş Şehir, İstanbul, Dergâh Yayınları, s. 122; Mustafa Armağan, Osmanlı da Bir Su Tutkunu: Karaçelebizade Abdülaziz Efendi, Türk Edebiyatı, sy. 359 (Eylül 2003), s. 14-16. 3 Diğer bendlerle birlikte Büyükbend in teknik özellikleri ve daha geniş bilgi için bkz. Kâzım Çeçen, İstanbul un Osmanlı Dönemi Suyolları, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ), 1999, s. 91-94; Şinasi Acar, Belgrad Ormanı ndaki Bentler, Yapı Dergisi, sy. 309 (Ağustos 2007), s. 50-55. Büyükbend kitâbesi için bkz. http://www.yapidergisi.com/makaleicerik.aspx?makalenum=34. 4 Bu çeşmenin bir diğer ismi Reisülküttab İsmail Efendi Çeşmesi dir. Bkz. Engin Özdeniz, İstanbul daki Kaptan-ı Derya Çeşmeleri ve Sebilleri, İstanbul, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Yayınları, 1995, s. 321. 5 Çeşme yapısı ve terminolojisi ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. Semavi Eyice, Çeşme, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. VIII, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1993, s. 282; Özdeniz, İstanbul daki Kaptan-ı Deryâ Çeşmeleri ve Sebilleri, s. 48. 6 Bu âyetin tam metni ve cealnâ mine l-mâi kulle şey in hay (Enbiyâ suresi 21/ 30) şeklindedir. Kitâbelerin kâhir ekseriyetinde, min harf-i cerrinin müteallakı olan cealnâ fiili yazılmamıştır. Kur ân âyetinin bu şekilde eksik yazılması, aslında bir hatadır. 7 Anlamı: Allah doğru söyledi. 8 Bu çeşme için bkz. İstanbul Tarihî Çeşmeler Külliyatı, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul su Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü, 2006, s. 181. 9 Bu şekliyle âyetin anlamı: Bütün canlıları sudan yarattık [ğımızı bilmezler mi?] İnanmıyorlar mı? 10 Bu çeşmenin hattatının, imza olmamakla birlikte üslûbundan, Kânuni döneminin ünlü hattatı Ahmed Karahisâri (ö. 1556) ye ait olduğu bilinmektedir. Bkz. Muhittin Serin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı, 2003, s. 111. 11 Bu tuğra, 2002 yılında yerinden sökülmek suretiyle çalınmıştır. 12 Yenibend kitâbesi tâc kısmın da bulunan ve Hattat Hâşim Efendi tarafından çekilen tuğra, 2000 yılında çalınmak istenirken, bendin içerisine düşürülmüştür. Bendin bütün suyu boşaltılarak kitâbe kurtarılmış, tuğra etrafında bulunan güneş motifinin kırılan kısımları tamir edilerek, tuğra yerine monte edilmiştir. 13 Bu tuğra, Hattat Sâmi Efendi tarafından çekilmiştir. Tuğranın sol alt köşesinde, Sâmi Efendi nin imzası ve h. 1293 tarihi bulunmaktadır. 14 Burada sayılan ve sayılmayan çeşme ve sebil ve su yapılarıyla ilgili bilgi ve kitâbeleri için bkz. İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri (I-II), Ankara, Maarif Vekâleti, 1943-1945; Affan Egemen, İstanbul un Çeşme ve Sebilleri, İstanbul, Arıtan Yayınevi, 1993, 860 s.; Ömer Faruk Şerifoğlu, Su Güzeli (İstanbul Sebilleri), İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995, 191 s.; Hatice Aynur- Hakan T. Karateke, III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995, 313 s.; Kâzım Çeçen, İstanbul un Osmanlı Dönemi Suyolları, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi 226 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ), 1999, s. 91-94; İstanbul Tarihî Çeşmeler Külliyatı (I- III), İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Yayınları, 2006; Şinasi Acar, Belgrad Ormanı ndaki Bentler, Yapı Dergisi, sy. 309 (Ağustos 2007), s. 50-55. Büyükbend kitâbesi için bkz. http://www.yapidergisi.com/makaleicerik.aspx?makalenum=34. 15 Aslında, Osmanlı hat sanatı tarihinde, Şeyh Hamdullah tan sonra sülüs ve nesih yazıda ekol olan Hâfız Osman Efendi az sayıda da olsa celî sülüsle eser vermiştir. Sülüs ve nesih yazıları kadar kudretli olmasalar da bunlar: Üsküdar Doğancılar Şehit Süleymanpaşa Camii Çeşmesi kitâbesi ile Karacaahmed Mezarlığı ndaki Siyavuş Paşa mezartaşı kitâbesidir. Bkz. M. Uğur Derman, Hâfız Osman ın Yazı Sanatımızdaki Yeri, Hayat Mecmuası, sy. 52 (1967), s. 9; Süleyman Berk, Hattat Mustafa Râkım ın Celî Sülüs ün Estetiğinde Ortaya Koyduğu Yenilikler, M. Uğur Derman 65. Yaş Armağanı, İstanbul, Sabancı Üniversitesi Yayını, 2000, s. 157. 16 Bu hattatın, Kadıköy Sürmeli Ali Paşa Çeşmesi nin celî sülüs kitâbesinde imzası bulunmaktadır. Kitâbenin tarihi h. 1105 dir. 17 Hattat İsmâil Zühdî Efendi ye ait imzalı celî sülüs bir çeşme kitâbesi, Ortaköy, Şânizâde Çeşmesi nde bulunmakta idi. Maalesef, 2006 yılı yazında yere düşerek iki parça olmuştur. Bu kitâbe ile ilgili bkz. Süleyman Berk. Hattat Mustafa Râkım Efendi, İstanbul, Kaynak Yayınları, 2003, s. 34; M. Uğur Derman, Ölümünün 200. Yıldönümünde Hattat İsmail Zühdi Hattatları Reisi, P Dünya Sanatı Dergisi, sy. 43 (Kış 2007), s. 94. 18 Azapkapı Sâliha Sultan Meydan Çeşme ve Sebîli nin celî yazılarını yazmıştır. Bkz. Süleyman Berk, Azapkapı Sâliha Sultan Çeşme ve Sebîli, El Sanatları Dergisi, 3/2007, s. 48-53. 19 Osmanlı sultanları içerisinde hat sanatı ile uğraşanların en kudretlisi olan Sultan III. Ahmed, Ayasofya arkasındaki III. Ahmed Çeşmesi nde bulunan: Târîhi Sultan Ahmed in cârî zebân-ı lûleden/ Aç Besmeleyle iç suyu Hân Ahmed e eyle duâ beytini hâkezâ, Üsküdar da Gülnûş Emetullah Meydan (III. Ahmed) Çeşmesi nin Dedi Hân Ahmed ile bile İbrâhim târîhin/ Suvardı âlemi dest-i Muhammed le cevâd Allah beytini celî sülüs hatla yazmıştır. Her iki yazının sol alt kısmında, Ahmed bin Mehmed Hân şeklinde, üsluplaşmış (stilize) imzası bulunmaktadır. 20 Laz Ömer Vasfi Efendi nin, Kasımpaşa da Nalıncı yokuşu alt başında bulunan Kaptan Gazi Hasan Paşa Çeşmesi nde imzalı kitâbesi bulunmaktadır. 21 Tophane I. Mahmud Meydan Çeşmesi celî yazılarını yazmıştır. 22 Yeni Cami Sebîli Kitâbesiyle ilgili Bkz. M. Uğur Derman, Yenicami Sebîli nin Kitâbesi, Lâle Mecmuası, sy. 4 (Aralık 1986), s. 14-17. Hattat Sâmi Efendi tarafından yazılan Yenicami Sebîli kitâbesinin kalıpları, hâlen Topkapı Sarayı Müzesi GY. 980/ 10-4 numaradadır. 23 Bu yazının kalıbı için bkz. İslâm Kültür Mirâsında Hat San atı, İstanbul, İslâm Tarih San at ve Kültür Araştırma Merkezi 1992, s. 226 ve levha 170. 24 Bu yazı ile ilgili bkz. Berk, Hattat Mustafa Râkım Efendi, s. 87, 105; Bu yazı daha sonra, Ömer Vasfi Efendi tarafından taklîden yazılmıştır. Bkz. Ali Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1999, s. 125. 25 Bütün araştırmalarımıza rağmen bu kitâbenin getirildiği çeşme tespit edilememiştir. Daha geniş bilgi için bkz. Berk, Hattat Mustafa Râkım Efendi. 55. 26 Bkz. Berk, Hattat Mustafa Râkım Efendi. 151-152. 27 Bkz. İstanbul Tarihî Çeşmeler Külliyatı, c. I, 237. 227 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı 28 Emirgân I. Abdülhamîd Camii yanında bulunan bu meydan çeşmesinin celî Talik yazıları, Yahya Kemal Beyatlı nın Hüzün ve Hatıra şiirinde geçmektedir. Bkz. Yahya Kemal Beyatlı, Kendi Gök Kubbemiz, İstanbul, İstanbul Fetih Cemiyeti- Yapı Kredi Yayınları, 2002, s. 76. 29 Bkz. Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul, [1984], s. 123. 30 Bkz. Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, 165. BİBLİYOGRAFYA *Kur ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı (Meal). Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1983, 605 s. *ABDÜLBÂKİ, Muhammed Fuad. Mu cemu l-mufehres Li Elfâzi l-kur âni l-kerîm, İstanbul, İslâmi Kitâbevi, 1982, 782 s. *ALPARSLAN, Ali. Osmanlı Hat Sanatı Tarihi. İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1999, 215 s. *ARMAĞAN, Mustafa, Osmanlı da Bir Su Tutkunu: Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, Türk Edebiyatı, sy. 359 (Eylül 2003), s. 14-16. *AYNUR, Hatice- KARATEKE, Hakan T.. III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995, 191 s. 313 s. *Bâki Kente Âb-ı Bekâ. İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Hamidiye Kaynak Suları Yayını, 2006, 192 s. *BARIŞTA, Örcün, Başkent İstanbul dan Örnekleriyle Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Çeşmeleri, Türkler, c. XII, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 242-246. *BARIŞTA, Örcün. İstanbul Çeşmeleri (Kabataş Hekimoğlu Ali Paşa Meydan Çeşmesi), Ankara, Kültür Bakanlığı, 1993, 94 s. *BARIŞTA, Örcün, İstanbul Çeşmeleri (Beyoğlu Cihetindeki Meyve Tabağı Motifleriyle Bezenmiş Tek Cepheli Anıt Çeşmeler), Ankara, Kültür Bakanlığı, 1991, 88 s. *BERK, Süleyman, Hattat Mustafa Râkım ın Celî Sülüs ün Estetiği nde Ortaya Koyduğu Yenilikler, M. Uğur Derman 65. Yaş Armağanı, İstanbul, Sabancı Üniversitesi Yayını, 2000, s. 145-174. *BERK, Süleyman, Hattat Mustafa Râkım Efendi, İstanbul, Kaynak Yayınları, 2003, 182 s. *BERK, Süleyman, Azapkapı Saliha Sultan Çeşme ve Sebîli, El Sanatları Dergisi (İSMEK), sy. 3/ 2007, s. 48-53. *BEYATLI, Yahya Kemal. Kendi Gök Kubbemiz, İstanbul, İstanbul Fetih Cemiyeti- Yapı Kredi Yayınları, 2002, 109 s. *ÇETİNTAŞ, Sedat, Türklerde Su- Çeşme, Sebil, Güzel Sanatlar, sy. 5 (1944), s. 125-147. *DERMAN, M. Uğur, Hafız Osman ın Yazı Sanatımızdaki Yeri, Hayat Mecmuası sy. 52 (1967), s. 8-9. *DERMAN, M. Uğur, Yenicâmi Sebîli nin Kitâbesi, Lâle Mecmuası, sy. 4 (Aralık 1986), s. 14-17. *DERMAN, M. Uğur, Ölümünün 200. Yıldönümünde Hattat İsmail Zühdi Hattatları Reisi P Dünya Sanatı Dergisi, sy. 43 (Kış 2007), s. 88-98 228 Journal of Academic Studies
Süleyman Berk Yıl: 11, Sayı: 42 Ağustos 2009 - Ekim 2009 *EYİCE, Semavi, Çeşme, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. VIII, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1993, s. 282. *EGEMEN, Affan. İstanbul un Çeşme ve Sebilleri. İstanbul, Arıtan Yayınevi, 1993, 860 s. *İNAL, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar. İstanbul, Maarif Vekâleti, 1955, 839 s. *İstanbul Şehir Rehberi. İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1998, 724 s. *İstanbul un Tarihi Çeşmeler Külliyatı (I- III), İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Su ve Kanalizasyon Genel Müdürlüğü Yayını, 2006. *KOÇU, Reşad Ekrem, Çeşme, Çeşmeler, İstanbul Ansiklopedisi (İst. A.), c. XII, İstanbul, 1965, s. 3852-3870. *KÖPRÜLÜ, Orhan F., Şeyhülislâm Kara- Çelebi Zade Abdülaziz Efendi ve Müftü Suyu, Belleten (Türk Tarih Kurumu), c. XI, sy. 41 (Ocak 1947), s. 137-145. *KUT, Günay AYNUR, Hatice, İstanbul un Mimari Yapılarında Kitâbe Örnekleri, Prof. Dr. Nihad M. Çetin e Armağan, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1999, s. 63-96. *MÜSTAKİMZÂDE, Süleyman Sadedin. Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul, Türk Tarih encümeni Külliyatı, 1928, 757 s. *NİRVEN, Saadi Nâzım, Çeşme, Çeşmeler, İstanbul Ansiklopedisi (İst. A.), c. XII, İstanbul, 1965, s. 3871. - Çeşme, Çeşme Resimleri, İstanbul Ansiklopedisi (İst. A.), c. XII, İstanbul, 1965, s. 3870-3871. *ÖZDENİZ, Engin. İstanbul daki Kaptan-ı Deryâ Çeşmeleri ve Sebilleri, İstanbul, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Kültür Yayınları San at Eserleri Dizisi No: 4, 1995, 514 s. *PİLEHVARİAN, Nuran Kara- URFALIOĞLU, Nur- YAZICIOĞLU, Lütfi. Osmanlı Başkenti İstanbul da Çeşmeler, İstanbul, YEM Yayın (Yapı- Endüstri Merkezi Yayınları), 2000, 216 s. *PİLEHVARİAN, Nuran Kara, Osmanlı Çeşme Mimarisi Türkler, c. XII, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 247-251. *RADO, Şevket. Türk Hattatları, İstanbul, [1984], 304 s. *SERİN, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı, 2003, 383 s. *SUBAŞI, M. Hüsrev. Hattat Osmanlı Padişahları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sonçağ Tarihi Kürsüsü (Mezuniyet Tezi), 1977, 87 s. *SUBAŞI, M. Hüsrev, Hattat Osmanlı Padişahları, Osmanlı, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, c. XI, 1999, s. 52-60. *ŞERİFOĞLU, Ömer Faruk. Su Güzeli İstanbul Sebilleri, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1995, 191 s. *TANPINAR, Ahmet Hamdi. Beş Şehir, İstanbul, Dergâh Yayınları, 226 s. *UMUR, Suha. Osmanlı Padişah Tuğraları, İstanbul, Cem Yayınevi, 1980, 328 s. 229 Akademik Araştırmalar Dergisi
Su Kültüründe Hat Sanatı *UNAT, Faik Reşit. Hicrî Takvimleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988, 175 s. *YÜNGÜL, Naci. Tophane Çeşmesi, İstanbul, İstanbul Belediyesi Sular İdaresi, 1958, 18 s. Calligraphy in the Culture of Water Abstract Due to the commends in the sacred texts to give water to all creatures, Ottomans attached great importance to bringing and distributing water to different parts of their Empire. This gave rise to an abundant number of architectural monuments such as fountains in the particular in Istanbul which served as the capital of the Empire. These monuments have epitaphs composed of poetry, prayers, verses form the Qur an, sayings of Prophet Muhammad or other sayings written with an artistic style of calligraphy. With the rise in the cultural level of a society we can observe a refinement in the content and style of the epitaphs also. The texts in the epitaphs are significant for their literary content and value but also for the art of calligraphy they reflect. Keywords: Ottoman, Calligraphy, Fountain, Epitaph 230 Journal of Academic Studies