28. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 2. CİLT

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 28. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 2. CİLT 29 MAYIS - 2 HAZİRAN 2006 ÇANAKKALE

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın No : 3079-2 Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: 121-2 YAYINA HAZIRLAYANLAR Birnur KORAL Dr. Haydar DÖNMEZ Mahmut AKPINAR Kapak ve Uygulama Suna HÖKENEK ISBN: 978-975-17-3244-6 (2. Cilt) 978-975-17-3242-2 ISSN: 1017-7655 Kapak Fotoğrafı: Sebastiana LAGONA Kyme, 2004 Not : Kazı raporları, dil ve yazım açısından Klâsik Filolog Dr. Haydar Dönmez tarafından denetlenmiştir. Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI DÖSİMM BASIMEVİ ANKARA-2007

2005 YILI DİYARBAKIR İLİ, SALAT CAMİİ YANI KAZISI Yutaka MİYAKE* 2005 yılı Diyarbakır İli Salat Camii yanı kazısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün izniyle, Diyarbakır Müze Müdürlüğü nün denetiminde, Japonya Bilim Teşvik Kurumu nun maddî desteği ile (Bağış No. 15401028), Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi nce oluşturulan ekibimiz tarafından gerçekleştirilmiştir 1. Her şeyden önce, bu çalışmaların yapılmasında, başta Diyarbakır Müze Müdürü Sayın Necdet İnal olmak üzere, yukarıda söz ettiğimiz bütün kurum, kuruluş ve ilgili mensuplara içtenlikle teşekkürlerimizi sunmak isteriz. 1. KONUMU VE ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Salat Camii yanı, ilçe merkezi Bismil in yaklaşık 20 km. doğusunda, Dicle nin kolu Salat Çay ın sol kenarında yer almaktadır. 2003 yılında tarafımızca ayrıntılı yüzey araştırmaları gerçekleştirilmiştır (Miyake 2005a, 2005b) ve bunun ardından 2004 yılında ilk kazı çalışmaları başlamıştır. 2004 yılında derin sondaj şeklinde kısmen ana toprağa ulaşılmış ve onun üzerinde Çanak Çömlekli Neolitik Çağ tabakaları tespit edilmiştir. En azından bu alanda Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ tabakalarının bulunmadığı ve büyük olasılıkla Salat Camii yanının Çanak Çömlekli Neolitik Çağdan itibaren iskân edilmeye başladığı anlaşılmıştır. Ayrıca Çanak Çömlekli Neolitik Çağ için iki evrenin varolduğu da, sağlam tabakalanma içinde tespit edilmiştir (Miyake 2006). * Doç. Dr. Yutaka MİYAKE, Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi, Beşeri Bilimler Fakültesi, 2600 Aihara-machi, Machida-shi, Tokyo, 194-0292 JAPONYA. E-posta: miyake@kasei-gakuin. ac.jp 1 Bilimsel bakanlığımda sürdürülen 2005 yılı çalışmalarına, kazı heyeti olarak Dr. Hitomi Hongo (Kyoto Üniversitesi), Masatoshi Tao (Tokyo Kaseigakuin Üniversitesi), Osamu Maeda (Manchester Üniversitesi), Dr. Hiroomi Tsumura (Tokyo Güzel Sanatlar Üniversitesi), Banu Öksüz (İstanbul Üniversitesi), Volkan Güngördü (Hacettepe Üniversitesi), Miho Miyake (serbest) ve Syogo Hara (Beppu Üniversitesi) katılmıştır. Ayrıca bu çalımalara Bakanlık temsilcisi olarak Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nden Sayın Nil Koçak katılmıştır. Bize karşı her zaman hoşgörülü ve yapıcı olması nedeniyle kendisine teşekkür borçluyuz. 283

Şimdiye kadar pek iyi araştırılmamış olan Bismil civarındaki Dicle havzasında Salat Camii yanı gibi Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait yerleşmelerin bulunması, büyük bir önem taşımaktadır. Bu olumlu sonuçlara dayanarak, 2005 yılında da 2004 yılıyla yaklaşık aynı alanda çalışmaların sürdürülmesi kararlaştırılmıştır (Harita: 1). 2. 2005 Yılı Kazı Çalışmaları 2005 yılı çalışmalarımızın başlıca amaçları şu şekilde özetlemek mümkündür: 1) Geçen sene tespit edilen Çanak Çömlekli Neolitik Çağın ilk evresine ait tabakaları daha geniş bir alanda açağa çıkarmak (1D ve 1E Açmaları), 2) yapı kalıntılarının nispeten iyi korunmuş olduğu anlaşılan üst evresinde yerleşme düzenini daha net bir şekilde saptamak (1A-1B, 2A-2B ve 1Y Açmaları) ve 3) Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait yeni bir evreyi tespit etmek (1Y Açması). a. Neolitik Sonrası Dönem İlk sezonda olduğu gibi, 2005 yılında da yeni olarak açılan açmalarda (2A- 2B ve 1Y Açmaları) Neolitik tabakaların içine kazılmış ve çoğu İslâmî döneme ait çukurlara rastlanmıştır. Bu döneme ait herhangi bir binanın bulunmaması, bu alanının tahıl gibi ürünlerin depolanması için kullanılmış olduğunu göstermektedir. b. Neolitik Dönem İki senelik çalışmalardan elde edilen sonuçlara göre, Salat Camii yanı nda Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait en az üç evrenin var olduğu anlaşılmaktadır. İlk sezonda alt evre olarak değerlendirdiğimiz evre 1. evre olarak, üst evre ise 2. evre ve 2005 yılında yeni olarak tespit edilen bir sonraki evre ise 3. evre olarak adlandırılmıştır (Çizim: 1). Neolitik Çağ 3. evresi: 1.-2. tabakalar. Neolitik Çağ 2. evresi: 3.-7. tabakalar. Neolitik Çağ 1. evresi: 8.-12. tabakalar. Ana toprak 284

Neolitik Çağ 1. Evresi Çanak Çömlekli Neolitik Çağ 1. evresi, Salat Camii yanının iskân tarihi bakımından en eski dönemini temsil etmektedir. Ana toprağın hemen üzerinde tespit edilen ve yaklaşık olarak 1 m. kalınlığındaki kültür dolgusu, bu evreye aittir. Turuncumsu renkli ve kireçtaşı tanecikleri içeren ana toprakta, yer yer biçimsiz şekilde çukur ya da çöküntüler bulunmaktadır. Bunu dolduran dolgular içinde de çanak çömlek ve yontmataş âletler gibi Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait malzemelere rastlanmıştır. Kısmen ana toprağın hemen üzerinde, kısmen de bu dolguların üzerinde geniş bir alana yayılan taş döşeme tespit edilmektedir (Çizim: 2 üst, Resim: 1). Bu taş döşemenin, 2004 yılında 1D açmasında kısmen açığa çıkartılan kalıntının devam olduğu ve yenı olarak açılan 1E açmasına kadar da devam ettiği anlaşılmaktadır. Çoğu iri çaytaşlarından oluşan döşemenin hemen üzerinde ya da aralarında bol miktarda hayvan kemiklerinin bulunması dikkat çekicidir (Resim: 2). En alttaki taş döşemenin üst seviyelerinde de, onun kadar iyi korunmamış olmakla birlikte, üç taş döşeme daha tespit edilmiştir (Çizim: 2 üst). Bu açmalarda 1. evreye ait her hangibir binaya rastlanmaması, bu alanın iskân dışı açık bir alan ya da meydan gibi işlevi olduğunu göstermektedir. 1. evreye ait çanak çömlek, oldukça bol miktarda iri taneli mineral katkılar içermektedir; yüzeyi genel olarak hafi f açkılıdır. Mineral katkının iri taneli olup bol miktarda kullanılması, en büyük özelliği teşkil etmektedir. Kap biçimlerinin genel olarak basit olduğu söylenebilir ve ağıza doğru daralan derin çömlekler çoğunluğu oluşturmaktadır (Çizim: 3). Dipleri ise düz ve geniş çaplıdır. Ağız kenarı altında yatay tutamaklar bulunan parçalar da ele geçmiştir. Buna benzer özelliği taşıyan malzeme, son yıllarda Akarçay Tepe, Mezraa Teleilat, Tell Halula ve Tell Seker al-aheimar gibi yerleşmelerde Çanak Çömleksiz Neolitik tabakaların hemen üzerinde tespit edilmiştir. Dolayısıyla Salat Camii yanı 1. evresinin de Çanak Çömlekli Neolitik Çağın tam başlangıcına tarihlendirilebilecektir. Neolitik 2. Evre 2. evre şimdiye kadar en geniş şekilde araştırılmış ve bu evreye ait kültür dolugusuna her açmada rastlanmıştır. Bu evrede nispeten iyi korunmuş yapı 285

kalıntıları tespit edilmiştir. Bunlar dikdörtgen planlı pise duvarlı yapı, oval biçimli ocak ve toprak içine kazılarak yapılan tandırlardır (Çizim: 2 alt). Özellikle 1A ve 1B açmalarında bulunan pise duvarlı yapıyla ocakların, en azından üsttteki 3 tabakada, hemen hemen aynı yere devamlı olarak üst üste yapılmış olduğu saptanmıştır. Böylece bu 3 tabaka arasında mekân kullanımı açısından bir devamlılığın var olduğu anlaşılmıştır. 2004 yılında bir tabakanın içinde 6 ocağın, aynı yere üst üstte kesintsiz olarak yapıldığı tespit edilmişti. Böylece burada ocağın 5 kez yenilenmiş olduğu anlaşılmıştır. 2005 yılında da aynı durum ile karşılaşmıştık. Burada yine pise duvarlı yapının yanında bulunan ocakta (Resim: 3), 3 tabanın üst üstte yapıldığı saptanmış ve henüz tam olarak kazılmamış olmasına rağmen, altta en azından iki tabanın daha var olduğu anlaşılmıştır (Resim: 4). Bu durum, bir tarafta yanında bulunan bina sürekli olarak kullanılken, ocak ise çok kez yenilenmiş olduğunu göstermektedir. Ayrıca dikdörtgen planlı pise duvarlı yapı ile oval biçimli ocağın, mekân düzeninin temelini oluşturduğu söylenebilir. Bunun yanı sıra, özellikle 2. evrenin üst tabakalarda, toprağın içine kazılarak yapılan tandırlar çok sayıda tespit edilmiştir (Resim: 5). Tandır ya da ateş çukuru olarak nitelendirebileceğimiz bu kalıntılar, değişik boyutlarda dikdörtgen ya da oval biçimlidir. İçleri külle doludur, bazı örneklerde yanmış taşlar ve kil sıva parçaları in situ olarak bulunmaktadır. 2. evreye ait çanak çömlek, bir önceki 1. evre çanak çömleğinden oldukça farklı özelliklere sahiptir. Mineral katkı ile birlikte bol miktarda bitkisel katkı da kullanılmaktadır. Yüzeyi genel olarak sıvazlama ile yetinilmiştir. Kap kenarları daha kalın olup belirgin biçimde kalın siyah öz görülmektedir. Kap biçimlerinin yine basit olduğu söylenebilir ve ağıza doğru daralan derin çömlekler çoğunluğu teşkil etmektedir (Çizim: 4). Ağız kenarının altında yatay tutamaklar olan çok sayıda parça ele geçirilmiştir. Ayrıca bazı ağız ve dip parçalarından dikdörtgen biçimli kapların da var olduğu anlaşılmıştır. Neolitik Çağ 3. Evre 2004 yılına ait çalışmalarda ya yüzey buluntusu olarak, ya da geç döneme ait çukurların içine karışmış şekilde, 2. evreden daha gelişmiş özelliklere sahip olan çanak çömlek parçaları ele geçirilmiştir. Ancak bu tür malzemeler, sağlam 286

tabakalanma içinde tespit edilememiştir. 2005 yılında bu tabakaları tespit etmek amacıyla, yerleşmenin en yüksek noktasını da kapsayacak şekilde 1Y açması açılmıştır. Bu evreye ait herhangi bir mimarî kalıntıya henüz rastlanmamıştır. Ancak bu tabakalarda 2. evre çanak çömleğinden değişik özellikler taşıyan çanak çömlek tespit edilmiştir (Çizim: 5). Bu evreye ait çanak çömlek yapımında yine bol miktarda bitkisel katkı kullanılmıştır. Fakat bu parçalar arasında bazı yeni kap biçimleri ve yeni bezeme türleri de görülmektedir. Buna örnek olarak gövdesinde keskin omurga bulunduran kaplar, husking tray (Resim: 6) ve kabartma bezekler (Resim: 7) gösterebilir. Bunun yanı sıra, yeni mal grupları da ortaya çıkarılmıştır. Bunu en iyi şekilde temsil eden, yalnızca mineral katkılı ve yüzeyi iyi açkılanmış koyu renkli çanak çömlektir. Bunlardan bazı parçalar ise, Amik Ovası ndan iyi tanınan Koyu Yüzlü Açkılı Mal a yakınlık göstermektedir. Bunun dışında kırmızı boya astarlı çanak çömlek de bulunmaktadır (Çizim 5: 14-16). Ayrıca yanlızca üç parça olmakla birlikte, boyalı parçalara da rastlanmıştır (Çizim 5: 11-13, Resim: 8). Bu gibi özelliklere sahip olan 3. evre çanak çömleğinin, genel olarak kuzey Irak ve kuzey Suriye de iyi tanınan Proto-Hassuna grubuyla oldukça yakınlık gösterdiği söylenebilir. Böylece Salat Camii yanı Çanak Çömlekli Neolitik Çağının 3 evresini sağlam verilere dayalı olarak tarihlendirmek mümkün olmuştur. Buluntular Yontmataş endüstrisini hammaddeye dayalı olarak obsidyen ve çakmaktaşı olmak üzere iki gruba ayırmak mümkündür. Obsidyen, esas olarak dilgi endüstrisinden, çakmaktaşı ise yonga endüstrisinden oluşmaktadır. Salat Camii yanında Çanak Çömlekli Neolitik tabakaları, özellikle ele geçirilen çanak çömleğe dayanarak üç evreye ayrılmıştır. Ancak yontmataş endüstrisinde bu üç evre arasında önemli değişiklik görülmemektedir. Dolayısıyla aynı özelliği taşıyan yontmataş endüstrisinin, pek değişmeden Çanak Çömlekli Neolitik Çağ boyunca devam ettiği anlaşılmıştır. Obsidyen âletlerinin büyük çoğunluğu, tek platformlı ve mermi biçimli çekirdeklerden çıkarılan dilgilerden oluşmaktadır. Nitekim bu tür çekirdekler 287

de ele geçirilmiştir. Ancak birkaç örnek hariç, belirgin biçimli âletlere rastlanmamaktadır. Çakmaktaşı işçiliğine baktığımızda ise, büyük olasılıkla höyük yanından akan Salat Çayı nın yataklarında bulunan çaytaşı hammadde olarak kullanılmıştır. Ele geçirilen çakmaktaşının büyük çoğunluğu biçimsiz yongalardan oluşmuştur, çekirdeklerin tümü ise yonga çekirdeğidir. Yine belirgin biçimli âletlere pek rastlanmamıştır. Küçük buluntular arasında pişmiş topraktan hayvan fi gürinleri en büyük grubu teşkil etmektedir. Bunlardan boynuzlu olanların, koyun/keçi ya da sığır tasvir ettiği düşünülebilir. Küçük parçalar hâlinde olmaları nedeniyle tam kesinlik kazanamamakla birlikte, insan fi gürinü olabilecek parçalar da mevcuttur. Bunun yanı sıra taştan ağırşaklar, yassı baltalar, boncuklar da ele geçirilmiştir. Ufak bir boy taş kap parçası (Resim 9), Tell Bouqras, Umm Dabagiyah ve Tell es-sawwan gibi diğer Neolitik yerleşmelerde bulunan örneklere yakınlık göstermektedir. Salat Camii yanında şimdiye kadar toplam 12 radyokarbon tarihleri elde edilmiştir. Ancak 1. ve 2. evreler arasında belirgin farkın görülmemekle birlikte, kalibre edilmiş tarihlere göre, Salat Camii yanının ilk iki evresi, MÖ 7. binyılın ikinci yarısına tarihlendirilebilecektir. 4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 2005 yılı Salat Camii yanı kazılarından elde edilen genel sonuçları şu şekilde özetlemek mümkündür. 1) Salat Camii yanında Çanak Çömlekli Neolitik Çağa ait üç evrenin var olduğu sağlam tabakalanma içinde tespit edilmiştir. 2005 yılında yeni olarak açığa çıkartılan 3. evre, ele geçirilen çanak çömlek bakımından Proto-Hassuna olarak bilinen gruba yakınlık göstermektedir. Bunu en iyi şekilde temsil eden, omurgalı kap biçimleri, kabartma bezekler, husking tray ve boya bezemelerdir. Böylece Güneydoğu Anadolu nun Dicle havzasında Proto-Hassuna ile karşılaştırılabilecek Neolitik Çağ kültürünün yayılmış olduğu anlaşılmaktadır. 2) Göreli olarak 3. evreden daha eski döneme ait olan 1. ve 2. evrelerin, Proto-Hassuna Döneminden daha eski olduğu kesinlik kazanmıştır. Böylece 288

Proto-Hassuna Döneminin, bir zamana kadar düşünüldüğü gibi Çanak Çömlekli Neolitik Çağın ilk evresi olmayıp daha gelişmiş bir evreye ait olduğu anlaşılmaktadır. En eski 1. evre ise, Fırat havzasında tespit edilen Akarçay Tepe ve Mezraa Teleilat gibi yerleşmelerle birlikte Çanak Çömlekli Neolitik Çağın tam başlangıcına tarihlendirilebilecektir. Bir sonraki 2. evre çanak çömleği ise, Kuzey Irak ta bulunan Ginnig ile karşılaştırılabilecek niteliktedir. Böylece, genel olarak Salat Camii yanının Çanak Çömlekli Neolitik Çağın başlangıcından Proto-Hassuna Dönemine kadar olan kültür silsilesini iyi bir şekilde temsil ettiği söylenebilir. 3) Bunu takip eden dönemler ise, Dicle havzasındaki diğer Çanak Çömlekli Neolitik Çağ yerleşmesi olan Hakemi Use de gayet net bir şekilde tespit edilmektedir (Tekin 2005, 2006). Dolayısıyla Hakemi Use ile birlikte ele alındığı zaman, Salat Camii yanı, bu bölgenin Çanak Çömlekli Neolitik Çağ kültür silsilesini sağlam ve kesintsiz bir şekilde sunabilecektir. KAYNAKÇA MİYAKE, Y., 2005a, Diyarbakır İli, Salat Camii Tepe ve Bismil Alt Bölgesi Yüzey Araştırması. 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 1-10. MİYAKE, Y., 2005b, Archaeological Survey at Salat Cami Yanı: A Pottery Neolithic Site in the Tigris Valley, Southeast Turkey. Anatolica XXXI, 1-17. MİYAKE, Y., 2006, 2004 Yılı Diyarbakır İli, Salat Camii Yanı Kazısı. 27. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 117-130. TEKİN, H., 2005, Hakemi Use: A New Discovery Regarding the Northern Distribution of Hassunan/Samarran Pottery in the Near East. Antiquity 79 no. 303 (http://www.intarch.ac.uk/antiquity/projgall/ tekin/index.html.). TEKİN, H., 2006, Hakemi Use (Diyarbakır) 2004 Yılı Kazıları. 27. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 289-296. 289

Harita 1: Salat Cami Yanı, topografi k plan ve 2005 yılı çalışma alanı Çizim 1: Açmaların batı profi li 290

Çizim 2: Neolitik 1. ve 2. evreleri yapı kalıntıları Çizim 3: Neolitik 1. evre çanak çömleği Çizim 4: Neolitik 2. evre çanak çömleği Çizim 5: Neolitik 3. evre çanak çömleği 291

Resim 1: Neolitik 1. evre taş döşemesi Resim 2: Neolitik 1. evre taş döşemesi Resim 3: Neolitik 2. evre yapı kalıntıları 292

Resim 4: Neolitik 2. evre ocağı Resim 5: Neolitik 2. evre tandır ya da ateş çukuru Resim 6: Neolitik 3. evresi, husking tray 293

Resim 7: Neolitik 3. evre kabartma bezekleri Resim 8: Neolitik 3. evre boyalı çanak çömleği Resim 9: Ufak boy taş kap parçası 294