Eşref Atabey. 2015. Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. AKSARAY İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Aksaray ili Türkiye akarsu havzalarına göre Orta Anadolu Havzası (16 nolu havza) ve Kızılırmak Havzası (15 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Aksaray ilinin önemli akarsuları Uluırmak, Melendiz Çayı ve Karasu Çayı dır. Uluırmak: Uluırmak ın yüzey alanı 16 ha olup, yıllık taşıdığı su miktarı ortalama 95,8 hm 3 tür. Membası Mamasun Barajı ndan başlayıp, mansabı Tuz Gölü ne kadar uzanmaktadır. Aksaray şehrinin merkezinden geçerek Aratol Mahallesi nin güneydoğusunda bulunan Karasu Kanalı ile birleşmektedir. Uluırmak, genelde sulama suyu ihtiyacını karşılamak amacıyla kullanılmaktadır. Bu ırmak üzerinde DSİ nin inşa ettiği Mamasun Barajı bulunmaktadır. Mamasun Barajı Aksaray ilinin içme ve sulama amaçlı kullanımlarında en önemli su kaynağıdır (Aksaray Melendiz Çayı: Melendiz Çayı nın membası, Ihlara-Ilısu-Belisırma-Selime güzergahından çıkıp Doğantarla Mevkii nde Mamasun Barajı na dökülmektedir. Melendiz Çayı nın debisi beslenme miktarına bağlı mevsimsel olarak değişmektedir. Ayrıca, il merkezinin kuzeydoğusunda Ekecik ve Peçeneközü Dereleri, güneyinde Helvadere kaynakları, batısında Eşmekaya Pınarı, doğuda ise Öteyüz ve İnatlı Dereleri bulunur (Aksaray Uluırmak, Karasu, Ekecik, İnatlı ve Eşmekaya Dereleri nde yağışlı mevsimlerde aktif, kurak dönemlerde ise akış gözlenmemektedir. 1

Barajlar Aksaray ilinin başlıca barajı Mamasun Barajı dır. Aksaray Merkez ilçesi Uluırmak üzerindedir. 1962 yılında hizmete açılmış olup, sulama amaçlıdır. Normal su kotunda göl alanı 9,95 km 2, sulama alanı ise 23.640 ha dır Göller Tuz Gölü: Coğrafi olarak Konya-Aksaray sınırları içerisinde yer alan, Türkiye nin en büyük ikinci gölüdür. Yüzölçümü 1500 km 2, denizden yüksekliği 925 m olan Tuz Gölünün 400 km² si Aksaray ili sınırları içerisindedir. Kapalı bir havzada yer alan göl, jeolojik olarak tektonik kökenlidir. Büyüklüğüne karşın ülkemizin en sığ göllerinden biridir. Derinliği birçok yerde 0,5 m yi dahi bulmamaktadır. Suyun bol olduğu ilkbahar aylarında göl alanı 164.200 ha a ulaşır (Aksaray Türkiye nin en az yağış alan yeri olduğu için akarsu bakımından çok fakirdir. Önemli sayılabilecek akarsuları güneyden göle giren Bağlıca ve Kırdelik suları kaynakları ve batıdan giren İncesuyu ile doğudan gölü besleyen Peçenek suyudur. Ancak bu suların tamamına yakını yazın kurur ve göle ulaşamaz (Aksaray Aşırı buharlaşmanın da etkisiyle gölün tamamına yakını kurur. Kuruyan bölgelerde 30 cm yi bulan tuz tabakası oluşur. Sadece ülkemizin değil dünyanın da en tuzlu göllerinden biridir. Suyun yoğunluğu 1,225 cm 3 /g dır. Tuz oranı ise % 32,4 tür. Türkiye nin tuz ihtiyacının büyük bir bölümü buradan karşılanır. Gölde, tuz yoğunlaşmasının yüksekliği nedeniyle sucul bitkilere rastlanmamaktadır. Göl çevresinde, akarsu etkisinde kalan bölgelerde tuza dayanıklı, seyrek bitki örtüsüne rastlanır (Aksaray Çevre Durum Raporu, 2013). 14.09.2000 tarih ve 2000/1381 sayılı kararı Kararname ile Özel Çevre Koruma Bölgesi ilan edilen Tuz Gölü Özel Koruma Bölgesi nin sınır koordinatları 08.08.2002 tarih ve 24840 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 04.07.2002 tarihli ve 2002/4512 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yeniden tespit edilmiştir. Göletler Aksaray ilinde Balcı, Helvadere, Sarıbük, Çiftevi, Güzelyurt göletleri bulunmaktadır. Balcı Göleti: Ortaköy ilçesi Alma Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı olup, 1975 yılında hizmete girmiştir. Depolama hacmi 1,80 hm 3, sulama alanı 200 ha dır Helvadere Göleti: Aksaray Merkez Taşlıgöl Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı olup, 1987 yılında hizmete girmiştir. Depolama hacmi 1,45 hm 3, sulama alanı 300 ha dır Sarıbük Göleti: Aksaray Sarıyahşi Sarıbük Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı olup, 1989 yılında hizmete girmiştir. Depolama hacmi 0,59 hm 3, sulama alanı 227 ha dır Çiftevi Göleti: Ortaköy ilçesi Karabaldır Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı olup, 1994 yılında hizmete girmiştir. Depolama hacmi 1,50 hm 3, sulama alanı 224 ha dır 2

Güzelyurt Göleti: Güzelyurt ilçesi Selindiz Deresi üzerindedir. Sulama amaçlı olup, 1995 yılında hizmete girmiştir. Depolama hacmi 0,9 hm 3, sulama alanı 170 ha dır YER ALTI SUYU KAYNAKLARI VE POTANSİYELİ Aksaray il merkezinden kuzeybatı-güneydoğu yönünde Aksaray-Şereflikoçhisar Fayı bulunur. Bu fayın batısında Tuz Gölü ve Aksaray-Eskil Ovası yer alır. Aksaray-Tuz Gölü ile Eskil ilçe merkezi arasında kalan, jeoloji haritasında koyu gri ve gri renkli alanlar Kuvaterner yaşında alüvyondur. Çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ve çamurtaşından oluşur. Geçirgen, yarı geçirgen taneli ortam akifer özelliği gösterir. Eskil güneyi, Aksaray, Sarıyahşi ve Ağaçören arasında, Ağaçören ile Ortaköy arasında görülen sarı renkte Miyosen-Pliyosen yaşlı kaya birimleri vardır. Bu kaya birimleri taneli ve kısmen erimeli ve erimesiz kaya ortam akiferlerdir. Yer altı suyu genelde kuyulardan sağlanır. Aksaray ili jeoloji haritası (MTA, 2009). 3

Aksaray ili sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). Aksaray ili kuzeydoğusu ve doğusunda Sarıyahşi, Ağaçören, Ortaköy ve Gülağaç ilçeleri arasında haritada kırmızı renkte alanlar erimesiz kaya ortam akiferi olup, magmatik ve metamorfik kayalardır. Aksaray il merkezi güneydoğusu, Gülağaç ile Güzelyurt arasında (Hasandağ ve Melendiz Dağı çevresi) volkanik kayalar kaplamakta olup, erimesiz kaya ortam akiferlerdir. Hasandağ ve Melendiz Dağları ndan kaynak suları yoğundur. Aksaray ilinde bulunan soğuk su kaynaklarının debileri oldukça düşüktür. Bu kaynaklar, kırk-çatlak ve fay hatları boyunca ve/veya jeolojik birimlerin dokunaklarından açığa çıkmaktadır. Bazı kaynaklar kaptaja alınarak içme ve sulama suyu amaçlı yararlanılmakta, diğerleri ise boşa akmaktadır. İlin içme suyu ihtiyacını karşılayan kaynaklar, Dutpınar, Ayazma ve Kırkgözler Kaynakları dır (Aksaray Dutpınar soğuk su kaynağı: Ilısu köyünde bulunan Dutpınarı Kaynağı bazaltlar ile Selime tüfü dokunaklarından açığa çıkmaktadır. Kaynağın sıcaklığı 18 o C, debisi ise yaklaşık 3 l/s dir. Dutpınarı kaynağı, Melendiz Çayı nın hemen kenarında ortaya çıkmakta olup, yaz aylarında sulamada kullanılmakta, kışın ise Melendiz Çayı na boşalmaktadır. 4

Ayazma soğuk su kaynağı: Aksaray-Güzelyurt İlçesi nde yer alan Ayazma Kaynağı, tüflerden açığa çıkmaktadır. Bu kaynağın debisi 2 l/s, sıcaklığı ise 15 o C dır. Ayazma Kaynağı nın kaptajı yapılarak ilçeye getirilmiş ve içme suyu ihtiyacını karşılamak amacıyla kullanılmaktadır. Kırkgözler soğuk su kaynağı: Kırkgözler Kaynağı, Ihlara Vadisi yanında yer almaktadır. Bu kaynağın sıcaklığı 11 o C ve elektriksel iletkenliği EC değeri ise 100 µs/cm dir. Ihlara Vadisi boyunca en düşük mineralizasyona sahip olan bu kaynak, genelde yöre halkı tarafından içme ve sulama suyu ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kullanılmaktadır. Kaynak, farklı debiye 0,5-2 l/s sahip olan yaklaşık 5-6 noktadan çıkmaktadır. Kaynak suları, Melendiz Çayı hattı boyunca akmaktadır (Aksaray www.esrefatabey.com.tr Kuyular: Havzada ve Aksaray Ovası nda DSİ tarafından muhtelif zamanlarda açılmış sondaj kuyuları büyük bir yoğunluk göstermektedir. Bu kuyular genellikle alüvyonlar içinde açılmış olup, derinlikleri 9-337 m ler arasında değişmektedir. Bundan başka Tuz Gölü Havzası nda TPAO nun da sondaj kuyuları mevcuttur. Bunlar petrol aramaları ile ilgili derin kuyulardır. Ayrıca havzada su bulmaya yönelik başka bir kuruluş ve kişiler tarafından açılmış sığ sondaj kuyuları da mevcuttur (Aksaray İçme ve kullanma suyu elde etmek için elle açılmış çoğunlukla sığ olan ev ve tarla kuyuları da mevcuttur. Bu kuyulardaki su seviyesi derinliği çoğunlukla 0,5 m ile 30 m arasında değişmektedir. Adi kuyu derinlikleri genellikle 35 m ye kadar inebilmektedir. Havzanın bazı kısımlarında ise yer altı suyu yüzeye kadar çıkabilmekte, geniş alanlar kaplayan bataklıklar oluşturmaktadır. Sultanhanı Yöresi, Bolluk Gölü batısı ve Tersakan Gölü güneyinde bu bataklıklar yaygındır. Göle yakın bölgelerde bataklıklar, tuzluluk nedeniyle çorak bölgeler olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca zeminin geçirimsizliği nedeniyle çukur kısımlarda oluşan geçici bataklıklar da mevcuttur. Bunlara Yeniceoba kuzeyi, Tersakan Gölü güneydoğusu ve Sultanhanı kuzeybatısında rastlanır (Aksaray SU KALİTESİ Aksaray ilinde; şehir merkezi, Eskil, Güzelyurt, Sultanhanı ilçeleri ile Kitreli köyü içme suyu analiz değerleri ve Ihlara içme suyu yerinde ölçüm değerleri verilmiştir. Aksaray ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (değerler 21 Ekim 2009 yılına aittir) (Atabey, 2015). Aksaray ph Eİ o C NaCl Toplam sertlik Kalıcı sertlik K Na Ca Mg SiO 2 HO 3 Merkez 7,2 578 19,8 0,287 9,7 0,4 12,0 44,6 41,5 16,9 42,7 203 Eskil 6,7 1320 19 0,602 32,2 6,3 6,29 68,3 146 51,4 22,0 565 Güzelyurt 6,7 450 18 0,209 8,8 0,8 10,1 21,6 48,1 9,05 85,5 173 Sultanhanı 7,1 983 18,5 0,442 21,9 3,2 2,99 62,4 99,2 34,7 13,4 407 Kitreli köyü 7,1 59 30 0,029 1,0 0,0 2,29 2,19 5,5 1,10 33,2 29,0 Ihlara 7,3 186 16 0,091 Akyamaç (Güzelyurt) 7,3 255 15 0,126 Cl SO 4 NO 3 İ B F Hg Zn Sr Ba Fe Li Br Merkez 60,2 48,5 1,3 4,17 0,9 0,2 0,19 0,06 0,2 0,3 Eskil 119 103 10,8 0,46 0,6 0,58 1,05 0,06 0,23 0,12 Güzelyurt 16,7 16,9 51,9 1,08 0,1 0,26 0,05 0,17 0,1 Sultanhanı 91,0 73,2 4,91 0,85 0,3 0,21 0,70 0,06 Kitreli köyü 1,8 1,02 0,001 0,54 Ihlara 0,99 Akyamaç (Güzelyurt) 1,04 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µs/cm), NaCl: Tuzluluk, 0 C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0 A. 5

Analiz değerlerine göre, Aksaray şehir merkezi içme suyunun elektriksel iletkenliği 578 µs/cm ve sodyum kalsiyum bikarbonatlı sudur. Eskil ilçesi içme suyu kalsiyum magnezyum bikarbonatlı, elektriksel iletkenliği 1320 µs/cm ve içilemez niteliktedir. Güzelyurt ilçesi içme suyu, kalsiyum sodyum bikarbonatlı ve 51,9 mg/l (sınır 50 mg/l) nitrat bulunur. Güzelyurt ilçesi Kitreli köyü içme suyu, nötr ve kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sudur. Sultanhanı ilçesi içme suyunun ise elektriksel iletkenliği 983 µs/cm, nötr karakterde ve kalsiyum magnezyum sodyum bikarbonatlı su özelliği taşır. Aksaray ilinde, Güzelyurt ilçesi Ziga, Ilısu ve Şahinkalesi nde sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (Şekil 18B). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florür vardır. Bu gibi kaynaklar çevresindeki yer altı suları söz konusu elementlerce zenginleşmekte, sıcak suların alıcı nehir, çay, derelere karışmaları suretiyle, içme suyu kaynakları kirlenebilmektedir. www.esrefatabey.com.tr Taneli alüvyon havzasında (Eskil Ovası) yer altı suyunun elektrik iletkenliği, tuzluluğu ve sülfat yüksektir. Kuyular yüzey kirlenmesine açıktır. Geniş alanlar kaplayan volkanik kayaçlardaki kaynak ve kuyu suları da arsenik bakımından riskli olabilecektir. Nitekim bu kaya birimlerindeki içme sularında arsenik saptanmıştır. İlde içme suyu temin edilen ilk kaynağımız Mamasun Barajı olup, buradan alınan su belirli bir fiziksel ve kimyasal arıtımdan geçirildikten sonra şehre verilmektedir. Tesis yılın 365 günü faal olup tam kapasitesi 42.000 m 3 tür. Ancak barajın çok eski bir baraj olması ve dolayısıyla aşırı kirletici bulundurması sebebi ile barajdan alınıp şehre verilen su miktarı 26.000 m 3 ü geçmemektedir. İkinci su kaynağı Bağlıköy yer altı su kaynağı olup, arsenik giderimi için basınçlı kum filtreleri esasına dayalı kimyasal arıtım yapan tesisi mevcuttur (Aksaray Çevre Durum Raporu, 2013). Yılın 365 günü faal olup tam kapasitesi 315 l/s ve tesisin işletim sistemine ve evrimine dayalı olarak 210 l/s su alınabilmektedir. Şehrin mevsimlere dayalı ihtiyacına göre 105-210 l/s su alınmaktadır. Üçüncü su kaynağı 80 l/s kapasiteli Helvadere tatlı su kaynağıdır. Bu kaynakta arsenik giderimi için basınçlı kum filtreleri esasına dayalı kimyasal arıtım yapan tesis mevcuttur (Aksaray Melendiz Çayı kalitesi (baraj girişi): Kıta içi su kaynaklarının sınıflarına göre, Mamasun Barajı nı besleyen Melendiz Çayı nın fiziksel ve kimyasal özellikleri I. sınıf kalite kriterlerine sahiptir. Bu sınıflama işleminde, suyun sıcaklığı, ph, çözünmüş oksijen (ÇO ya da İngilizcesi Dissolved oxygen, DO), toplam çözünmüş iyon ve ağır metal içeriğidir. Ancak, Melendiz Çayı sularının kirlilik parametrelerine bakıldığında Toplam azot, NH 4, NO 3, NO 2 ve Toplam PO 4, parametrelerine göre II. ve IV. sınıfları arasında değişmektedir. Bu değişim, çay sularına deşarj edilen atık sularının miktarı ve içeriğinin mevsimsel olarak değiştiğinin bir göstergesidir (Aksaray Karasu Çayı nın kalitesi (baraj girişi): Mamasun Baraj nı besleyen Karasu Çayı, sıcaklık, ph, çözünmüş oksijen DO toplam çözünmüş iyon ve ağır metal parametrelerine göre I. sınıf sulara girmektedir. Ancak, suların kirlilik parametrelerine bakıldığında klorür, NH 4, NO 3 paremetrelerine göre II. ve III. sınıfları arasında değişmektedir. NO 2, toplam PO 4, ve mangan içeriğine göre ise, Karasu Çayı IV. sınıf sudur (Aksaray Mamasun Barajı sularının kalitesi: Mamasun Barajı, Aksaray şehrinin içme ve sulama suyu ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kullanılmaktadır. Baraj göl sularının fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre I. sınıf, NO 3, PO 4 ve amonyum parametrelerine göre II. sınıf, NO 2 içeriğine göre ise IV. sınıf kalitede olduğu belirlenmiştir (Aksaray 6

Uluırmak su kalitesi: Özellikle yaz aylarında Uluırmak sularına yapılan yoğun atık su deşarjı, toplam organik madde ve NO 2 içeriğinin artmasına neden olmuştur. Dolayısıyla, Uluırmak, organik madde ve NO 2 içeriğine göre IV. sınıf su kalitesine sahiptir. Irmak sularının, fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre, I. sınıf, ağır metaller, NO 3, PO 4 ve amonyum içeriğine göre ise II. sınıf kalitede olduğu tespit edilmiştir (Aksaray Aratol Karasu kanal sularının kalitesi: Aratol Karasu Kanalı ndaki suyun, sıcaklık, ph, SO 2 ve ağır metaller değerleri dışındaki tüm parametreleri, IV. sınıf kalitede olduğu tespit edilmiştir. Bu su kalitesi, bölgedeki yerleşim alanları ve tesislerin sürekli atık su deşarjından kaynaklandığını gösterir (Aksaray Aksaray Organize Sanayi Bölgesi nde deşarj edilen yüksek ağır metal, toksit ve tehlikeli maddeler içeren endüstriyel atık sular, bölgedeki akarsuların fiziksel ve kimyasal özellikleri üzerinde olumsuz etki yaratmaktadır. Evsel atıklar Melendiz ve Karasu Çayları, Baraj girişi, Uluırmak boyunca ve diğer ana yüzey su kaynaklarına deşarj edilen atık suları, kanalizasyon, deterjan, yağ, sıvı ve katı atıkları içerir. Bu kirlilik, suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinde değişimlere yol açmaktadır. Bu atık suların içeriği akarsularda mikrobiyal kirlenme ve buna bağlı olarak birçok tehlikeli hastalıklara neden olmaktadır (Aksaray Mamasun Barajı suları ve diğer göletlerin çevresinde yer alan tarım alanlarında tarım ilaçları, pestisit, hayvan-bitki artıkları ve yapay gübreler kullanılması, hem organik hem de mikrobiyal kirlenmeye neden olmaktadır. Bu tür kirlenmeyi, tarım arazilerinde yetiştirilen sebze ve meyvelerden insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yaratması mümkündür (Aksaray Değinilen belgeler Aksaray İl Çevre Durum Raporu. 2013. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Aksaray Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, ÇED, İzin ve Denetim Şube Müdürlüğü. Atabey, E. 2015.(bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi MTA. 2009. Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: 975-605-4075-32-4. Ankara. www.esrefatabey.com.tr 7