2 Tükendi +m İçindekiler Vecihi Özkaya: Frig Mimari Kaplama Levhaları Işığında Attis ve Hayat Ağacı Mehmet Ateş: Göçebe Halılarında Arkaik Semboller ve Simetrik Üslup Nemrut Dağı-Kommagene-GAP Kültür Gezisi Nezih Başgelen: Yok Edilen Geçmiş-Yitirilen Gelecek Nemrud Dağı- Kommagane den Dünden Bugüne Tahribatlar Mustafa Şahin: Bursa Arkeoloji Müzesi nden Yeni Bulunmuş İki Tane Mezar Steli Tür Dergi / Süreli Yayın Sayısı Sayı: 74, Eylül - Ekim 1996,, Matbaa Adı Basım Yılı 1996 Basım Yeri Kanaat Matbaası İstanbul
3 Frig Mimari Kaplama Levhaları Işığında ATTİS VE HAYAT AĞACI Vecihi ÖZKAYA Mitolojilerde konu edilen olaylar bir çok sanat dalı için esin kaynağı olmuş ve olaylar, algılandığı şekliyle, bu ortamlarda betimlenmeye çalışılmıştır. Bunların içerik ve işlevsel olarak ele alınmaları ve mitolojiyle bağlantılandırılmaları, tarihin karanlığına da ışık tutabilmektedir. Anlatı geleneği olmayan toplumların ise, inançlarını, duygu ve düşüncelerini, korku ve bağımlılıklarını şekillendirerek resimsel öğe ve simgelerle anlatma yoluna gittikleri gözlenmektedir. Anadolu dünyasında döneminin etkin siyasal ve kültürel gücü durumundaki Frigler'de de benzeri eğilimi gösterir bazı ipuçları yakalamak olasıdır. Yazıtlarının çözülememesinden de kaynaklanan bir yargıyla, Frigler'in resimsel anlatıya, özellikle geometrik nitelikli bezemeye düşkünlüklerini, dönemin sanat anlayışını yansıtması yanısıra, böylesi bir eğilimle açıklamak olasıdır. 1 Bu çalışmada Gordion ve Pazarlı da ortaya çıkarılmış terrakotta levhalar üzerinde işlenmiş bazı özgün Frig betimlemelerinin içeriğine, Roma dünyasında Frig kaynaklı olarak gösterilen dinsel anlatılarla açıklık getirilmesi amaçlanmıştır. Pazarlı (Res. 1-2) 2 ve Gordion'un (Res. 3-4) 3 bu türden betimlenmiş levhalarındaki bakışımlı dağ keçileri, merkezi noktada konumlandırılmış biçimsel ağacın iki yanında düzenlenmiştirler. Betimler kabartma ve yalın (Res. 4), kabartma ve üzeri Kısaltmalar: Åkerström, Terrakotten :Å. Åkerström, Die architectonischen Terrakotten Kleinasiens (1966). Akurgal, PhKunst, :E. Akurgal, Phrygische Kunst (1955). Belli, "Hayat Ağacı", :O. Belli, "Urartular'da Hayat Ağacı İnancı", Anadolu Araştırmaları VIII (1980), 237-246. Moortgat, Tammuz, :A. Moortgat, Tammuz, Der Unsterblichkeits glaube in der Altorientalischen Bildkunst (1949). Özkaya, Frig Seramiği, :V. Özkaya, İÖ. Erken Birinci Binde Frig Boyalı Seramiği (1995). Parpola," Tree of Life", :S. Parpola, "The Assyrian Tree of Life: Tracing the Origins of Jewish Monothesim and Greek Philosophy", JNES 52 (1993), 161-204. Prayon, PhPlastik, :F. Prayon, Phrygische Plastik (1987). Vermaseren, Attis, :M.J. Vermaseren, The Legend of Attis in Greek and Roman Art (1966). 1 R.S. Young, "Doodling at Gordion", Archaeology 22 (1969), 270 vd.; E. Simpson, "The Phrygian Artistic Intellect", Source VII/3-4 (1988), 28-29. 2 Åkerström, Terrakotten, Taf. 88.1; 88.4. 3 Åkerström, Terrakotten, Taf. 84.4; 85.3.
4 boyalı (Res. 3), ya da salt boya ile verilmiştir (Res. 1-2). Her üç durumda da keçiler arka ayakları üzerinde yükselmiş ve ön ayakları ile ağaca dokunmaktadırlar. Gordion örneklerinde keçiler gerili durumda; Pazarlı'da ise geri konumdaki arka ayaklar altta da ağaca dokunmaktadır. Ayrıntılarda farklılıklar gösterseler de, özde aynı düzenleme ruhuna sahiptirler. Kabartma ve yalın olanda (Res. 4) ayrıntılar belirtilmemekle beraber, diğerlerinde gövdenin anatomik bölgelere ayrılarak değişik biçimlerde doldurulduğu gözlemlenir. Sonuçta, ağaç ve hayvanlarda çizgisellik egemendir. Bu şekilde çizgisel (linear) hayvan betimlemeleri Gordion'da boyalı seramik sanatında İÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısı yeniliği olarak görülür. 4 Dolayısıyla hayvanların kökeninin, biçemleri açısından, bu dönemde aranmaları gerektiği konusunda uyarıcı ipuçları vardır. Levhalar üzerindeki düzenlemenin koşutlarını, bir bütün olarak, İÖ. 8. yüzyıl ürünlerinde yakalamak olasıdır. Gordion'un Tahrip Katmanı bulgusu bir kraterin kulplarla sınırlı geniş karın metobunda, ortadaki bir ağacın iki yanında bakışımlı düzenlenmiş ve ön ayaklarıyla ağaca dokunur durumda verilmiş gölge görüntü tekniğindeki dağ keçileri ve geyikler bunun en çarpıcı örneklerinden birisidir. 5 İÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısında Gordion'da değişik ortamlarda görülen bu düzenlemenin örneklerine, Doğu Frig merkezlerinden Maşat Höyük'ten krater parçaları 6 ve Boğazköy'den fildişi eserler 7 üzerinde de tanık olunmaktadır. Gözlemlerimize göre, İÖ. 9. yüzyılın ortalarında ilk örneklerine tanık olduğumuz 8 gölge görüntülü hayvan betimlemeleriyle bezeli ve Frig boyalı seramiğinin en erken örnekleri durumundaki dört kulplu kraterler 9 ile İÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısı Gordion vazoları 10 üzerinde betimlenmiş dağ keçileri ve geyiklerin genelde önlerindeki biçimsel ağaçla birlikte verilmiş olmaları, bu düzenleme ruhunun değişik türevleri olmalıdırlar. Kanıtlar, Pazarlı ve Gordion bulgusu terrakota levhalarda betimlenmiş dağ keçisi ve ağaç birlikteliğinin erken dönemlerde örneklerinin bilindiğini göstermektedir. Bu bağlamda söz konusu levhalar, üzerlerinde betimlenen hayvanların düzenlemeleri ve biçemleri açısından, öncülerini İÖ. 8. yüzyıl ve olasılıkla öncesinde bulmaktadırlar. Akurgal'ın "..bir ağacın iki yanında tırmanan dağ keçileri motifi ise tamamıyla Şark'lı bir motif olup Yunanistan'da hiç bir zaman kullanılmamıştır" yorumuna katılıp; "...dağ 4 E. Akurgal, PhKunst, 39 vdd.; G.K. Sams, The Phrygian Painted Pottery of Early Iron Age Gordion and Its Anatolian Setting (1971), 170 vd., Pl. 24.170; R.S. Young, Three Great Early Tumuli.The Gordion Excavations Final Reports I, Ed. E.L. Kohler (1981), Fig. 17; Prayon, PhPlastik, Abb. 39b; Özkaya, Frig Seramiği, 112 vdd., Lev. 37a, 38b. 5 R.S. Young, "The Gordion Campaign of 1967", AJA 72 (1968), 239, Pl. 75, Fig. 26; Sams, Phrygian Painted Pottery (n. 4), 410-415; Pl. 11.39; ay. "Schools of Geometric Painting in Early Iron Age", The Proc. of the Xth Int. Cong. of Clas. Arch. (1973), 227-236, Lev. 62.12. 6 T. Özgüç, Maşat Höyük II. Boğazköy'ün Doğusunda bir Hitit Merkezi (1982), 54, Lev. 70.3, Şek. 153; Özkaya, Frig Seramiği, Lev. 9e. Buradaki fark hayvanların ortasında ağacın verilmemesidir. 7 Prayon, PhPlastik, 190, Taf. 44b. 8 Özkaya, Frig Seramiği, 171 vdd. 9 Akurgal, PhKunst, 1-10, Taf. 1-6; Özkaya, Frig Seramiği, 38 vdd. Lev. 1-4, 17-18. 10 Sams, Phrygian Painted Pottery (n. 4), Pl. 24.170; ay., "Orientalizing Art", 169-196, Fig. 2; ay., "Schools of Geometric Painting..." (n. 5), Pl. 61.10; Prayon, PhPlastik, Taf. 39b; Young, Three Great Early Tumuli (n. 4), Taf. 17 D-E, Fig. 19; Özkaya, Frig Seramiği, 34 a, 37a, 38b.
5 keçilerini stili Yunan tarzındadır" önermesini, 11 yukarıda anılan kanıtlar ışığında, kabul etmeme durumundayız. Söz konusu levhalarda yaygın bir şekilde iki renk kullanımı söz konusudur, ancak bunu Frig sanatında bir Yunan yeniliği olarak kabul etmek, 12 bu şekilde boyanmış vazoların İÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısında örneklerinin ortaya çıkması nedeniyle, 13 olası görünmemektedir. Burada çalışmaya konu edilen levhalar İÖ. 6. yüzyıla ait olabilirler, 14 ancak biçim ve biçem açısından İÖ. 8. yüzyıl özelliklerini, ait oldukları dönemin yeniliklerine açık olarak, yansıttıklarını söylemek daha doğru olacaktır. Çünkü İÖ. 6. yüzyıl ortalarında özellikle Kızılırmak Bölgesi'nde ve güneyindeki boyalı seramik ürünlerinde anatomik olmaktan uzak, özünü yansıtmayan, oldukça biçimselleştirilmiş ve yerel geliştirilmiş bir biçemin garip hayvan ve karışık yaratık betimlemelerinin egemenliği görülür ki, 15 gerek Pazarlı, gerekse Gordion örneklerinde henüz bu aşamada değişim ve bozulma gözlenmemekte ve gelenekselci sanat anlayışı doğrultusunda eski biçimlerini korudukları gözlenmektedir. Özellikle bu betimlemelerin Doğu'lu bir özü yansıtmaları, 16 Friglerin bu bölge kültürleriyle ilgilendiği ve etkilendiği bir evreye de işaret etmektedir ki, bu da Midas dönemidir. 17 Bu durumda, bu levhalar -her ne kadar geç döneme ait oldukları kabul edilse de- betimlemeleri açısından erken Frig dönemi özelliğini yansıtmaktadırlar. İçerikleri bakımından irdelendiğinde ise, bunların Doğu kaynaklarına açıklık getirme şansı elde edilmektedir. Özellikle Gordion bulgusu bir levha üzerinde Minotaur boğasının öldürülmesinin konu edilmesinde olduğu gibi, 18 söz konusu bakışımlı düzenlenmiş dağ keçileri ve ortalarındaki ağaç örgesinin de dini anlatıma yönelik olabileceğinden hareketle, 19 bunların içeriğine açıklık getirebilmek amacıyla Geç Roma yazarlarınca dile getirilen Attis söylencesini irdelemek yerinde olacaktır. Anadolu ve Akdeniz dünyasında geniş bir yayılım gören Kybele kültünde geç dönemlerde bir de Attis tipi görülür. Kybele-Attis ilişkisini dile getiren çeşitli 11 E. Akurgal, "Pazarlı'da Çıkan Eserler Üzerine Yeni Araştırmalar", Belleten VII, 25 (1943), 15. Ayrıca bkz. ay., PhKunst, 79; Åkerström, Terrakotten, 159 vd., 172 vdd.; Prayon, PhPlastik, 177. 12 Akurgal, (PhKunst, 48-49) seramik sanatında iki renk boyamacılığın Olgun Frig-III evresi (Reifphrygischer Vasenstil- Dritte Phase ) ürünlerinde, Grek sanatı etkisiyle, İÖ. 7. yüzyılın ortalarında ortaya çıktığını vurgular. 13 R. Opificius, "Altphrygische Keramik von Büyükkale (Boğazköy)", MDOG 95 (1965), 81-89, Sams, Phrygian Painted Pottery (n. 4), 258-259; Özkaya, Frig Seramiği, 186. 14 Akurgal, PhKunst, 79-80; ay., "Pazarlı..." (n. 11), 16-17; Åkerström, Terrakotten, 149 vdd., 169 vdd. 15 T. Özgüç, Kültepe Kazısı Raporu 1948 (1950), 259; ay., Demir Devrinde Kültepe ve Civarı (1971), 19-20; Akurgal, PhKunst, 18-20, Abb. 42-44; 16 Akurgal, "Pazarlı..." (n. 11), 15. 17 M.J. Mellink, "Mita, Mushki and Phrygians", Anadolu Araştırmaları II/1-2 (1965), H. Th. Bossert'in Hatırasına Armağan, 317-325; R.D. Barnett, "Phrygia and the Peoples of Anatolia in the Iron Age", CAH II/2 (1975), 417-442; G.K. Sams, "Phrygian Painted Animals: Anatolian Orientalizing Art", AnatSt. XXIV (1974), 169-196; Özkaya, Frig Seramiği, 156-158. 18 Åkerström, Terrakotten, 153 vdd., Taf. 79. 19 Prayon, PhPlastik, 177.
6 söylenceler irdelendiğinde, Attis'in küllteki yeri, önemi, kaynağı ve adına düzenlenen törenleri algılama olanağı elde edilir. Attis'le ilgili ilk anlatıya, Büyük İskender'in çağdaşı Hermesianax'ın şiirlerinde tanık olunur. 20 Olasılıkla öyküyü Hermesianax'tan özetle aktaran Pausanias'a göre, Attis Frigli Kalaos'un oğludur ve annesinin ismi bilinmemektedir. Kalaos hakkında daha fazla bilgi vermemekle beraber, Attis'in krali soyunu imleyen hikayelerden dolayı bir kral olduğu varsayılmaktadır. 21 Herodot'ta Attis -ya da Atys- söylencesi daha değişik bir şekilde dile getirilir ve bütün hikaye bir yaban keçisi avlarken ölen Attis kişiliğinde gelişir. 22 İS. 2. yüzyılda Kybele ve Attis adına Dumae'de inşa edilmiş tapınağı gördüğünden söz eden Pausanias ile İS. 4. yüzyıl hristiyan yazarlardan Arnobius tarafından aktarılan -Cybele ve Attis rahiplerinin merkezi Pessinus'ta yaygın olan- diğer bir geleneksel anlatı, hem Attis'in doğumuna hem de kökenine açıklık getirmektedir. 23 Bu söylence ve türevleri Hepding, 24 Showerman, 25 Vermaseren 26 ve diğerleri tarafından bir araya getirilerek bütünlük kazandırılmıştır. Buna göre: Frigya'da Pessinus yakınlarında Agdus olarak bilinen büyük bir kayalıkla temsil edilen Büyük Ana'yla birlikte olmak isteyen Zeus, tanrıçanın karşı koyması esnasında tohumlarını yeryüzüne saçar. 27 Bunun üzerine, onuncu ayda ismi Agdus'tan türeme Agdistis adında bir bisexüel dünyaya gelir. Anadolu'da geniş yankılar uyandıran ve izler bırakan Agdistis, 28 bisexüel karakterinden dolayı, kendini güçlü kılabilecek özelliklere ve başka bir yaratığa gereksinimi olmaksızın çoğalma olanaklarına sahiptir. Tanrılar ve insan soyu konusunda hiç bir kaygısı yoktur; kendisini evrenin en güçlü yaratığı olarak görür. Bu korkunç yaratıktan kurtulmak amacıyla kendi aralarında toplanan tanrılar, Agdistis'in su içtiği kaynağa şarap karıştırarak O'nu derin bir uykuya daldırır ve Dionyzos'un savaş hileleri ile erkeklik organını keserler. Bunun kanından yeryüzünde nar, ya da badem ağacı yetişir. 29 Bu ağaçların meyvesini toplayarak kucağına dolduran Sangarius'un (nehir tanrısı) bakire kızı Nana hamile kalır. Bu olay üzerine Nana'nın babası kızını öldürmek ister, ancak bebek Büyük Ana tarafından korunur. Çocuk doğduğunda ikinci bir kez tanrıça tarafından korunur ve onun koruması altında bebek bir keçi (teke ya da yaban keçisi) tarafından beslenir. 20 Showerman, Great Mother, 20; Vermaseren, Attis, 2, n. 3. 21 Vermaseren, Attis, 3; V. Özkaya, "Frigler'de Hero Kültü", Arkeoloji ve Sanat 67 (1995), 20 vd. 22 Herodot, I, 34-35. 23 Pausanias, VII, 17; Arnobius, V, 5-7. 24 H. Hepding, Attis, seine Mythen und sein Kult (1903), 37 vdd., 103 vdd. 25 Showerman, Great Mother, 20-22. 26 Vermaseren, Attis, 2-7. 27 Pausanias'a göre (VII, 19-20) ise Zeus uyurken tohumlarını yeryüzüne saçar. 28 Strabon'un (XII, 567), "... Pessinus dünyanın o kısmındaki en büyük ticaret merkezi olup, büyük saygı gören Tanrılar Anası'na ait tapınak buradadır. Ona Agdistis derler... Kutsal bölge, Attaloslar tarafından kutsal bir yere yakışacak şekilde, tapınak ve beyaz mermerden portikler ilave edilerek yapılmıştır.." şeklindeki sözleriyle de bu etki algılanabilmektedir. 29 Pausanias badem ağacı, Arnobius ise nar ağacı olarak aktarır; bkz. Showerman, Great Mother, 20-22; Vermaseren, Attis, 4-5.
7 Çocuğun ismi Attis'tir ve her iki yazara göre de bu isim çocuğun güzelliğinden ve çekiciliğinden kaynaklanmıştır. Öykünün buraya kadar olan kısmında Ana Tanrıça'nın kayalıkla temsil edilmesi, Attis'in nar ya da badem ağacı meyvelerinden oluşması ve bir dağ keçisi tarafından beslenmesi özelliklerinin altının çizilmesi gerekir. Ayrıca Attis'in Frigya'da doğduğu ve Anadolu'lu bir ilah olduğu anlaşılmaktadır. Vermaseren Arnobius'un Attis hakkındaki anlatılarına dayanarak O'nu he-goat olarak tanımlar. 30 Öykünün devam eden bölümünde gelişen olaylar şu şekilde özetlenebilir: Güzelliğinden dolayı Attis olarak adlandırılan çocuk, uygun yaşa geldiğinde, akrabaları tarafından kralın kızıyla evlendirmek amacıyla Pessinus'a gönderilir. 31 Bu arada Agdistis'le de tutkuya dayalı bir ilişki kurar. Evlilik törenleri sırasında kendisine aşık olan Agdistis aniden ortaya çıkar; çılgınca çoşkuya kapılan Attis kendini hadım eder ve O'nu kral izler. 32 Bu olaya sebep olan Agdistis yaptıklarından pişman olur ve Zeus'u, gencin gövdesinin bozulmaması yönünde, ikna eder. Sonuçta gencin çürümez olarak kalmasını, saçlarının uzamasını ve küçük parmağının hareket etmesini sağlayan tanrıça, cesedi Pessinus'ta kutsar; 33 ve O'nun yıllık törenlerle 34 anılmasına sebep olur. Roma dünyasında Mart ayında Attis adına düzenlenen bu törenler iki aşamalı olarak gerçekleştiriliyordu: tutkusu ve ölümü anısına tristia; uzun bir kış uykusundan sonra tekrar dirilmesi anısına düzenlenen şenlikleri içeren hilaria. 35 Attis'in ölümü ve yeri konusunda çelişkili bilgiler vardır. Değişik türevleri ile birlikte, yazarlar Attis'in vahşi bir domuz tarafından öldürüldüğünde ve Lidya ya 30 Vermaseren, Attis, 5. 31 Hermesianax'tan aktarıyla Pausanias, Attis'in ergenlik çağına geldiğinde tanrıça tapınımına girmesi için Pessinus'a gönderildiğini; Lidyalılar tarafından onurlandırılan Attis'in Zeus'u öfkelendirmesi üzerine vahşi bir domuz tarafından öldürüldüğünü anlatır. Bkz. Showerman, Great Mother, 20. 32 Arnobius'a göre (V, 7) Agdistis'in düğün törenine çılgınce girmesi sonucu, kendinden geçen Attis, bir çam ağacının altında uzanmış olarak kendini hadım eder ve "tibi, Agdesti, haec habe, propter quae motus tantos furialium discriminum concitasti" kelimeleriyle kesilmiş organlarını Agdistis'e verir. Bkz. Showerman, Great Mother, 21; Vermaseren, Attis, 32. 33 Pausanias VII, 17, 19-20; Arnobius V, 5-8. Ayrıca bkz. Showerman, Great Mother, 21-22. 34 Kybele tapım törenleri ile ilgili olarak Cumhuriyet Dönemi'nde az kanıt bulunmakla birlikte, tapınımın merkezi Frigya'daki uygulamaların Roma'da da taklit edildiği bilinmektedir; çünkü merasimler Frigyalı bir rahip ve rahibenin sorumluluğunda gerçekleşiyordu: Arnobius V, 5-8; Servius, Ad Aeneas, XII, 836; Showerman, Great Mother, 22; Vermaseren, Attis, 3; Ö. Çapar, "Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapınımı", DTCFD XXIX, 1-4 (1979), 178 vd. 35 Bu törenler konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Showerman, Great Mother, 10 vd., 56 vd.; Vermaseren, Attis, 39 vd.; ay., Cybele and Attis, the Myth and the Cult (1977), 113 vdd.; Çapar, age., 180 vd.
8 da Frigya'da (Pessinus) gömüldüğünde hemfikirdirler. 36 Ovidius ise, Attis'in bir çam ağacına dönüştüğünü ve asla ölmediğini belirtir. 37 Yukarıda kısaca özetlenen Attis söylencesindeki önemli unsurları şöyle sıralamak olasıdır: Attis'in Frigya'lı olması; nar ya da badem ağacı meyvelerinden dünyaya gelmesi; bir dağ keçisi tarafından beslenmesi; ölümsüzleşerek çam ağacına dönüşmesi; uzun bir kış uykusundan sonra ilkbaharda tekrar dirilmesi. Attis söylencelerinin sanat eserlerinde yansıtılmış betimlemeleri arasında O'nun badem ya da nar ağacı meyvelerinden doğumunu konu edinen sahneler bilinmemekle beraber, genelde çam ağacıyla ilişkili görülmüş ve bu şekilde betimlenmiştir. 38 Ancak kendisini besleyen keçilerle bağlantısını ima eder bazı bulgular saptamak olasıdır. Bunun en belirgin örneği, tanrıça kültünün yüzyıl önce Roma'ya getirilişi anısına İÖ. 104'te bastırılmış bir sikkenin arka yüzüne işlenmiş betimlemedir ki, burada Attis, tiara giymiş ve elinde ağaç dalı tutmuş olarak, eril bir keçi üzerinde görülür. 39 Bunun dışında Attis'in bu yönü genelde pan betileriyle vurgulanmıştır. 40 Attis'in ölümsüzlüğü ve ilkbaharda tekrar dirilmesi de çeşitli ortamlarda konu edilmiş görünmektedir. 41 Her ne şekilde betimlenmiş olursa olsun, Cumhuriyet döneminde Roma'da varlığı kanıtlanabilen Attis, İmparatorluk çağında tanrıça Kybele yanında kültteki yerini almış ve yaygınlaşmış olarak Anadolu kültürünün bir temsilcisi durumundadır. 42 Attis'in, söylencesinin kaynaklandığı, Anadolu'daki en erken tapım izleri araştırıldığında, arkakik döneme kadar çıkan ve O'nu bebekken Kybele'nin 36 Herodot, I, 34-35; Pausanias, (I, 4-5) Attis'in ölüm yeri olarak Pessinus'taki Agdus Dağı'nı gösterir; Pausanias'la birlikte Arnobius da (VII, 8) O'nun öldüğünde ve eski güzelliğiyle var olmadığında hemfikirdirler. 37 Ovidius, Fasti, IV, 239 vd. Attis onuruna düzenlenen yıllık törenlerin 22 Mart günü Arbor Intrat adıyla yapılanında ölü Attis'i sembolize ettiği kabul edilen çam ağacının gövdesinin yün bantlarla sarılması ve dallarına menekşeler asılması (söylencelerde Attis'in gövdesinin kendisini seven İa, ya da İo, tarafından yünlerle örtülmesini ve Ana Tanrıça'nın çam ağacını Attis'in toprağa düşen kanından çıkmış olan menekşelerle süslemesini anımsatmaktadır), bunu doğrulamaktadır; bkz. Showerman, Great Mother, 57 vd.; Vermaseren, Attis, 39 vd.; ay., Cybele and Attis (n. 35), 115; Çapar, age. (n. 34), 180-181. 38 İstanbul Müzesi'nden Arkaik dönem ile Roma dönemi arasında değişen tarihlemeleri ile bir küme terrakota figür Kybele'yi kucağında Attis olarak tanımlanan bir çocuk ile temsil etmektedirler; bkz. P. Lambrechts, Attis, van herdersknaap tot god (1962), 45 vd.; Vermaseren, Attis, 10-11, Fig. 62. Her ne kadar bu ve benzeri anlatımlar Attis'in Kybele'nin oğlu olduğu şeklinde yorumlamalara yol açmışsa da (Lambrechts, age., 46, n. 2; Vermaseren, age., 45 vd.), olasılıkla bunlar, gencin daha bebekken tanrıça tarafından korunduğunu anlatmaya yönelik olmalıdırlar. Bunların yanısıra, Roma döneminde Attis genelde çam ağacı ya da çam kozalağı ile ilgili görülmüştür; bkz. Vermaseren, age., 14 vdd. 39 Hepding, Attis, seine Mythen und sein Kult (n. 24), 143, n. 3; H. Graillot, Le Culte de Cybele (1912) 72; E.A. Syndenham, The Coinage of the Roman Republic (1952), 73, No. 553; Vermaseren, Attis, 8. 40 Vermaseren, Attis, 7-8; n. 7, 8, 9. 41 Vermaseren, Attis, 8, n. 4. 42 Graillot, age., 102 vd.; F. Cumont, Oriental Religions in Roman Paganizm (1956), 50 vd.
9 kucağında gösteren terrakotalar, 43 ilkbaharda tekrar dirilmek üzere kış dinlencesinde olduğunu gösterir Lidya-Hamam'daki yontu ve kabartmalar, 44 kendini hadım ettikten sonraki durumunu betimleyen Kyzikos'dan sikkelerin 45 yanısıra, isminin işlendiği Midas Anıtı, 46 Çepni yazıtları 47 ve bazı seramikler üzerindeki grafitolar 48 gündeme gelmektedir. Bunların yanında, her ne kadar erken dönemlerde sanat eserlerinde betimlenmiş görüntüleri bilinmese de, Frig dağlık bölgesindeki basamaklı altarlar ya da kayalıklar üzerine işlenmiş ikili disklerin Kybele ve Attis'i simgeledikleri kabul edilmektedir. 49 Ancak, yukarıda anılan Anadolu kaynaklı söylenceler ışığında şekillendirilmiş Roma dönemi yapıtları, 50 ya da dini törenlerde Attis'i sembolize eden öğeler dikkate alındığında, Pazarlı ve Gordion bulgusu terrakota levhalar üzerindeki dağ keçileri ve ağaç birlikteliği konuyla bağlantılı görünmektedir (Res. 1-4). Daha önce de değinildiği üzere, simgesel anlatımlara yönelik bu dönem Frig sanat anlayışı doğrultusunda, burada ortada bulunan ağaç Attis'i; iki yanında bakışımlı düzenlenmiş dağ keçileri ise, olasılıkla onu korumakla görevli söylence kaynaklı betimlemeleri sembolize etmektedirler. Bu bağlamda Attis'in kışın ölen ve ilkbaharda dirilen doğa güçlerini simgelediği ve tapınımı da Frigya'da odaklanmış olarak tanrıçanın aşığı bir bitki tanrısı biçiminde algılandığını ortaya koymaktadır. 51 Söz konusu bu nitelikleri O'nu, bakışımlı iki keçi arasında düzenlenmiş hayat ağacı örgesiyle simgeleştirilen Sumerler'in aşk ve savaş tanrıçası İnanna'nın kocası olan bereket tanrısı Dumuzi (Tammuz) 52 ile benzeştirmektedir ki, bu olgu ilahın kökeninin Mezopotamya'ya kadar inebileceğinde yol göstericidir. 53 Bu eşimsenim, doğal olarak, Frig tapınımında Attis kişiliğinde özdeşleştirilmiş hayat ağacı inancının varlığını 43 Bkz. n. 38. 44 Vermaseren, Attis, 8, 33, n. 10. 45 Vermaseren, Attis, 33, n. 1. 46 J. Friedrich, Kleinasiatische Sprachdenkmäler (1932), 125, No. 1; G.L. Huxley, "Titles of Midas", Greek, Roman and Byzantine Studies 2 (1959), 85-86, No. 1; C.H.E. Haspels, The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments (1971), 289, No. 1, Fig. 598. 47 C. Brixhe-T. Drew-Bear, "Trois Nouvelles Inscriptions Paléo-phrygiennes de Çepni", Kadmos 21 (1982), 64-87; C.Brixhe-M.Lejeune, Corpus des Inscriptions paléo-phrygiennes (1984), W.08, W.10. 48 Brixhe-Lejeune, age., No. G-107, G-118, G-119, G-120, G-123, G-124, G-128, G-148, G-221, G-224, G-234; L.E. Roller, "Hellenistic Epigraphic Texts from Gordion", AnatSt. 37 (1987), No. 48, 51; L.E. Roller, "Phrygian Myth and Cult", Source VII-3/4 (1988), 48 vd. 49 Haspels, age., 93, 94, 97, Fig. 528, 1; R. Naumann, Die Ikongraphie der Kybele in der Phrygischen und der Griechischen Kunst, İst. Mitt. Beiheft 28 (1983), Taf. 10. 50 Attis ve çam ağacı ilişkisi için bkz. Vermaseren, Attis, 33-37, Pl. XXI, 1-2. 51 Vermaseren, Attis, 33. 52 Pazarlı ve Gordion bulgusu terrakota levhalar üzerinde betimlendiği şekliyle bakışımlı iki keçi ortasındaki ağacın, Sumerler'de ölüm ve yaşamdan oluşan iki kavram arasındaki devingenliği, yeraltı dünyasıyla ilgili inançları, ilkbaharda tekrar dirilen anatanrıçanın hayat arkadaşı Dumuzi'yi simgelediği bilinmektedir; Moortgat, Tammuz, 28 vdd.; F. Hancar, "Das urartäische lebensbaummotiv, eine neue Bedeutungstradition", Iranica Antiqua VI (1966), 92; Belli, "Hayat Ağacı", 238. 53 F. Kınal, "İnanna'nın Cehenneme İnişi Efsanesi", Tarih Araştırmaları Dergisi III (1965), 19-20.
10 gündeme getirir ki, bunun kaynağı, içeriği doğrultusunda, kuşkusuz, Doğu kültürleridir. Özel dini içeriğiyle İÖ. 4. binden itibaren Mezopotamya'da farklı yer ve zamanlarda çeşitli sanatsal ortamlarda betimlenmişliğine tanık olunan hayat ağacı örgelerinin en özgün biçimi iki hayvan arasında verilmiş olanıdır. 54 Ur kral gömütlerinde bulunmuş I. Ur dönemine ait bulgularda, 55 Mari Sarayı'ndan toprak eserlerde, 56 II. Sargon dönemine ait bir kült kabı üzerinde, 57 Susa'dan bir mühürde, 58 Zincirli 59 ve Tell Halaf'tan orthostad kabartmalarında 60 iki keçi arasında verilmiş hayat ağacı örneklerinde görüldüğü üzere, Sumer, 61 Babil, 62 Hurri, 63 Asur 64 ve Geç Hitiler'de 65 İÖ. ikinci binden birinci bine sarkan bir gelenek devamlılığı sözkonusudur. Bu geleneğin Anadolu'daki uzantılarının çarpıcı örnekleri; Van Müzesi'nden bir mühür baskısında, 66 Argiştihinili'den çömlek parçası 67 ile Adana Müzesi'nden bronz kemer parçası üzerinde 68 betimlendiği 54 H. Danthine, Le Palmier-dattier et les arbres sacrés dans l'iconographie de l'asie occidentale ancienne (1937), 212; Moortgat, Tammuz, 3 vdd., 28-32, 79; Hancar, age., 92; Belli, "Hayat Ağacı", 238; J. Reade, Assyrian Sculpture (1983), 27; Parpola, "Tree of Life" 161. İki keçi arasında verilmiş en erken örneklerinden birisi Susa'dan bir mühür üzerinde görülür; Moortgat, Tammuz, 3, Abb. 1. Cemdet Nasr dönemine ait bir mühür üzerinde ise, uçlarında rozet sarkılı sarmal bir çalı örgesinin iki tarafında koyunlar görülmektedir (age., 4, Abb. 2). Görüldüğü gibi, aynı türden hayvanlarla birlikte düzenlenmiş örnekleri yanısıra, iki ayrı hayvan arasında betimlenmiş örnekleri de bilinmektedir (age., 3). Bu konuda ayrıca bkz. Parpola, age., 161 vdd., n. 24. 55 Moortgat, Tammuz, 5, 27 vd., Abb. 5. 56 Moortgat, age., 6, Abb. 6. 57 Moortgat, age., 4, Abb. 3. 58 Moortgat, age., 6, Abb. 8. 59 Moortgat, age., 7-8. Abb. 10. 60 M. von Oppenheim, Der Tell Halaf (1931), Taf. 24b; Moortgat, Tammuz, 7-8, Abb. 11 61 H. Frankfort, Cylinder Seals (1939), 15 vd.; A. Moortgat, Vorderasiatische Rollsiegel (1940), 11 vd.; ay., Tammuz, 28 vdd.; Belli, "Hayat Ağacı", 240 vd.; Parpola, "Tree of Life", 161 vd. 62 Moortgat, Tammuz, 93 vd.; ay., Die Kunst des Alten Mesopotamien (1967), 240; Belli, "Hayat Ağacı", 240 vd. 63 Moortgat, Tammuz, 100 vd., Abb. 47; Belli, "Hayat Ağacı", 240, n. 12. 64 Mezopotamya öncülerinden etkilenmiş olarak, "...yalnızca yeraltı dünyasının güçleriyle olan savaşta varoluşun düzenini ve yazgısını belirlemekle kalmayıp, aynı zamanda ölüm ve doğuşun sonsuz dolaşımını da oluşturan" (Belli, "Hayat Ağacı", 238) anlamıyla Asurlar'da hayat ağacı, yaklaşık İÖ. II. bin ortalarına doğru ikonografisinde yeni gelişim göstererek, Yeni Asur İmparatorluğu döneminde dini içeriğiyle birlikte tüm Yakın Doğu'ya yayılır ve etkileri İÖ. I. bin sonlarına kadar devam eder (Parpola, "Tree of Life", 163). Özellikle Asur imparatorluk ideolojisindeki önemi, krali giysilerde, mücevherlerde, resmi mühür ve saray resimlerinde işlenmesiyle de algılanabilmektedir: bkz. J. Reade, "A Glazed-Brick Panel from Nimrud", Iraq 25 (1963), 38-47, Pl. 9; E. Strommenger - M.Hirmer, The Art of Mesopotamia (1964), Pl. 251, 254; M.E.L. Mallowan, Nimrud and Its Remains, I (1966), Fig. 58; J. V. Canby, "Decorated Garments in Ashurnasirpal's Sculpture", Iraq 33 (1971), 32 vd., Pl. XVIIIf; D. Collon, Fırst Impressions (1988), Fig. 345; Parpola, "Tree of Life", 163. 65 Moortgat, Tammuz, 6 vdd. 66 Belli, "Hayat Ağacı", Res. 5, Lev. 1.1. 67 B.B. Piotrovskii, Urartu (1969), Fig. 66; Belli, "Hayat Ağacı", Res. 3.
11 üzere, Urartular'da görülür. 69 Daha sonra, Pazarlı ve Gordion bulgularıyla kanıtlandığı gibi, Frigler'de varlığına tanık olunmaktadır. Urartular'da bu tapımın ortaya çıkması ve ikonografisi Asur etkilerine bağlanmış olmakla birlikte, 70 Frigler'deki varlığının kaynağı konusunda iki olasılık gündeme gelmektedir: çağdaş ve Anadolu kültürü olması nedeniyle Urartular; İÖ. 12. yüzyıldan İÖ. 8. yüzyıla kadar kaynaklarında kendilerinden Muşki diye söz eden ve ilişkileri somut olarak kavranabilen Asurlar. 71 Frig uygarlığının Urartular'la ilişkileri yadsınamaz; 72 ancak, Asurlar'la olan siyasi ve kültürel bağlantılarıyla karşılaştırıldığında, daha az kanıtlanabilmektedir. Bu durumda, Urartu ve Frigler için Asur'u ortak kaynak kabul etmek yanlış bir varsayım olmayacaktır. Sonuç olarak; bazı Frig merkezlerinde bulunan mimari kaplama levhaları üzerindeki betimlemelerin dini içerikli oldukları, belirli bazı konuların işlenmiş olmasıyla, anlaşılabilmektedir. Bunlardan, Pazarlı ve Gordion bulgusu levhalar üzerinde görülen bakışımlı iki keçi arasındaki biçimsel ağaç örgeleri, kaynağını İÖ. 4. bin kültürlerinden alan ve Asur aracılığıyla Anadolu'da tanınan hayat ağacını sembolize etmektedirler. Bu kutsal örgenin ölümü ve dirimselliği kişiliğinde birleştiren Sumer tanrısı Dumuzi'yi simgelediği; bu tanrının da daha sonra Attis'le eşimsendiği kanıtlanabilmektedir. Bu durumda, İÖ. 8. yüzyılda Frigya'da varlığı algılanabilen Attis tapınımının kaynağı olarak Doğu kültürleri ortaya çıkmaktadır. Anadolu aracılığıyla Roma'ya aktarılan ve Kybele ile birlikte tapım gören Attis adına yapılan törenlerde Attis'i sembolize eden olgular da buna işaret etmekte; sonuçta, erkende ve geçte, ilahın aynı sembollerle gösterildiğine tanık olunmaktadır. Dolayısıyla terrakota levhalardaki keçi ve ağaç birlikteliği Attis'i sembolize etmekte; bu da O'nun Dumuzi ile olan bağının somut olarak kavranmasına yardımcı olmaktadır. Roma'daki yankıları ise Anadolu-Frig etkilerine yorumlanmalıdır. 68 Belli, "Hayat Ağacı", Res. 4. 69 Eski Doğu toplumlarında olduğu gibi, ölüm ve dirimselliğin simgesi olarak hayat ağacının Urartular'da görülmesi Asur etkileriyle açıklanmaktadır; Hancar, age. (n. 52), 92 vdd.; B.B. Piotrovskii, Urartu, The Kingdom of Van and Its Art (1967), 15; T. Özgüç, Altıntepe I. Mimarlık Anıtları ve Duvar Resimleri (1966), 20 vd.; ay., Altıntepe II. Mezarlar, Depo Binası ve Fildişi Eserler (1969), 7 vd.; O. Belli, "Urartu Sanatının Sosyo-Ekonomik Açıdan Eleştirisi Üzerine Bir Deneme", Anadolu Araştırmaları VI (1978), 57; ay., "Hayat Ağacı", 239-240. 70 Bkz. n. 69. 71 M.J. Mellink, "Mita, Mushki and Phrygians", Anadolu Araştırmaları II/1-2 (1965), H. Th. Bossert'in Hatırasına Armağan, 317-325; R.D. Barnett, "Phrygia and the Peoples of Anatolia in the Iron Age", CAH II/2 (1975), 417-442; Özkaya, Frig Seramiği, 158 vd. 72 Mellink, age., 318; J.M. Birmingham, "The Overland Route Across Anatolia in the Eighth and Seventh Centuries B.C.", AnatSt. XI (1961), 185-195; F. Işık, "Zur Entstehung phrygischer Felsdenkmäler", AnatSt. XXXVII (1987), 167 vd.; Özkaya, Frig Seramiği, 165-167.