Eşref Atabey. 2015. Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. MARDİN İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Mardin ili Türkiye akarsu havzalarına göre Aşağı Fırat Havzası (21 nolu havza) ve Dicle Havzası (26 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Mardin ilinin başlıca akarsuları; Gümüş Çayı (Zegran), Çağ Çağ Suyu, Savur Suyu (Habur Çayı) ve Buğur Çayı dır. Gümüş Çayı (Zegran): Mardin il merkezi batısında, Erdem köyü yakınlarından doğan Gümüş Suyu, önce güneydoğuya sonra güneybatıya doğru akar. Kızıltepe den geçtikten sonra batıya yönelen çay, Akdoğan (Arrade) köyünün güneyinden Suriye sınırlarına girer. Söz konusu Akarsu iklim değişikliği ve yağışların azlığı sonucu kuru dere niteliği kazanmış olup, kış aylarında mevsimsel akış göstermektedir. Uzunluğu 80 km dir (Mardin Çevre Durum Çağ Çağ Suyu: Midyat ve Nusaybin ilçeleri arasında Dali köyünün güneyinde iki ayrı kaynaktan çıkan Aksu (Beyazsu) ile Karasu nun birleşmesi ile Çağ Çağ Suyu oluşmaktadır. Bu su üzerinde kurulan baraj ile yörenin içme ve sulama suyu ihtiyacı temin edilmektedir. Nusaybin İlçesi sınırlarından Suriye topraklarına geçen Çağ Çağ Suyu, üzerinde kurulan baraj ile gerek sulama gerek enerji üretimi açısından önemli bir yere sahiptir. Toplam uzunluğu 70 km, il sınırları içindeki uzunluğu 55 km, debisi ise 12 m 3 /s dir (Mardin Çevre Durum Raporu, 2013). 1
Savur Suyu (Habur Çayı): Savur ilçesinin Suçi köyünden çıkmaktadır. Bu su, Savur ilçesinin hayat kaynağıdır. Buğur Çayı: Derik İlçesinin Buğur Köyü nün yakınlarında bir kaynaktan doğmaktadır. Uzunluğu 45 km dir. Barajlar Ilısu Barajı ve HES: Mardin-Şırnak illeri sınırları dahilinde, Dicle Nehri üzerinde, enerji amaçlı 2015 yılında hizmete girecektir. Gövde hacmi 23,31 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 10,410 hm 3, normal su kotunda gölalanı 313 km 2, 1,200 MW gücündedir Göletler Arbete Göleti: Merkez ilçesi Sumaki Dere üzerinde, sulama amaçlı, 1983 yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 2,773 hm 3, sulama alanı 402 ha dır Şerifbaba Göleti: Merkez ilçesi Delka Dere üzerinde, sulama amaçlı, 1971 yılında kurulmuştur. Depolama hacmi 1,971 hm 3, sulama alanı 130 ha dır Hanok Göleti: Merkez ilçesinde 1970 yılında kurulmuştur. Yer altı suyu çekilerek sulamada kullanılmaktadır. Sulama alanı 1,071 ha dır YER ALTI SUYU KAYNAKLARI Mardin ili jeoloji haritasında; turuncu alanlar Eosen kireçtaşları, gri sürsajlı alanlar (haritanın en batı ucunda) Kuvaterner bazaltları, yeşil alanlar Kretase yaşlı kireçtaşları, kahverengi alanlar Kretase-Paleosen kireçtaşlarını, sarı alanlar Miyosen-Pliyosen kırıntılı ve karbonat kayaçlarını, gri alanlarda alüvyonu işaret etmektedir. Yeşil, kahverengi, turuncu ve sarı (haritanın güneybatı ucundaki alan) erimeli, karstik, kaya ortam akiferlerdir. Bu alanlarda yer yer, yer altı suyu kaynaklar şeklinde yüzeye çıkmaktadır. Bazalt kayaları erimesiz, kaya ortam akiferdir. Alüvyon ile diğer kaya birimlerinin kırıntılı kısımları geçirimli, taneli ortam akiferler, marn ve kiltaşı kısımları ise geçirimsiz, kaya ortam akifer özelliği gösterirler. Mardin ili Fırat-Dicle Havzası su potansiyeli 51 hm 3 /yıldır. Kızıltepe ilçesinin kuzey ve kuzeybatısında 3.000 dekarlık bir alanda yer altı suyu rezervi bulunmuş olup, bu suyun toplam rezervi 13.106 m 3 /yıl olarak saptanmıştır. Bu yer altı suyu havzasında açılan yaklaşık 3.500 adet derin kuyu ile tarım arazileri sulaması ve içme suyu olarak kullanılmaktadır (Mardin Çevre Durum 2
SU KALİTESİ Mardin ili jeoloji haritası Mardin ilinde; Mazıdağı ilçesi içme suyu analiz değerleri ile Mardin şehir merkezi ile Kızıltepe, Midyat, Nusaybın ilçeleri içme suları yerinde ölçüm değerleri verilmiştir. Mardin ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (değerler 18 Ağustos 2009 tarihine aittir). Mardi ph Eİ o C NaCl Toplam Kalıcı K Na Ca Mg SiO 2 sertlik sertlik n Merkez 7,6 430 27 0,198 Kızıltepe 7,6 442 26,3 0,213 Mazıdağı 7,6 560 22 0,241 16,8 3,6 1,0 4,71 63,0 34,9 9,7 Midyat 7,6 345 25,8 0,165 Nusaybın 7,3 408 30 0,194 HCO 3 Cl SO 4 NO 3 İ Sr Merkez 2,55 Kızıltepe 1,36 Mzıdağı 288 13,1 23,3 34,1 7,30 0,10 Midyat 0,57 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µs/cm), NaCl: Tuzluluk, 0 C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0 A. Analiz değerlerine göre Mazıdağı ilçesi içme suyu kalsiyum bikarbonatlı sudur. Dargeçit ilçesi Germav da (Ilısu) sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (MTA, 2009). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürün yer altı suları ve içme sularını kirletmemesi için, alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir. 3
Sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). Mardin ilinde içme suyu ihtiyacı olarak kaynak suları, yeraltı suları ve kısmen yüzeysel sulardan karşılanmaktadır. Yüzeysel su kaynaklardan kullanılan su miktarı 11.213,925 m³/yıldır ve söz konusu içme suyu arıtım tesisi kapasitesi 512 m³/yıldır (Mardin Çevre Durum Yer altı su kaynaklarından temin edilen su miktarı ve içme suyu arıtım tesisi mevcudiyeti: İlde yer altı su kaynaklardan temin edilen su miktarı 29.390 m³/yıldır (Mardin Çevre Durum İçme suyu temin edilen kaynağın adı, mevcut durumu, potansiyeli: İlde içme suyu temini konusunda yüzeysel sulardan Çağ-Çağ Deresinden yararlanılmaktadır. Ayrıca yer altı suyundan temin edilen içme suyunun kuyular yardımıyla çekilen su miktarı ise 10.481 m³/yıl olmaktadır (Mardin Çevre Durum Mardin Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü ne ait atıksu arıtma tesisi bulunmaktadır. Mardin İli Sürdürülebilir Çevre Yönetimi Belediyeler Birliği kurulmuş ve Birliğe Acırlı, Akarsu, Çavuşlu, Dargeçit, Derik, Dikmen, Gelinkaya, Gökçe, Kabala, Kızıltepe, Mardin, Mazıdağı, Midyat, Nusaybin, Ortaköy, Ömerli, Savur, Sürgücü, Sümer, Söğütlü, Şenköy, Şenyurt, Yalım, Yeşilalan, Yeşilli, Yolbaşı Belediyeleri üye olmuştur (Mardin Çevre Durum Söz konusu Belediyeler Birliği tarafından ilin Yeşilli ilçesi Zeytinli köyü Mevkii nde Katı Atık Düzenli Depolama Tesisi yapılması planlanmış olup, proje ile Mardin Belediyeler Birliği ne üye 15 Belediyenin evsel katı atık, evsel nitelikli endüstriyel atık ve sterilize edilen tıbbi atıklarının bertaraf edilmesi için tesis 2012 yılında faaliyete geçmiştir. Proje ömrü olarak 25 yıl öngörülmüştür. Proje için tahsis edilen alanın yaklaşık 60 ha lık kısmında 3 (üç) lot halinde (54.790 m 2 + 77.227 m 2 + 75.644 m 2 ) planlanmıştır. Tesiste sızıntı suyu toplama havuzu bulunmaktadır (Mardin Çevre Durum 4
Değinilen Belgeler Atabey, E. 2015.(bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi http://www2.dsi.gov.tr/bolge/dsi10/mardin.htm Mardin İl Çevre Durum Raporu. 2013. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Mardin Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. MTA. 2009. Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: 975-605-4075-32-4. Ankara. MTA. 2010. Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: 975-605-4075-76-8. Ankara. Tuncalı, E., Çiftçi, B., Yavuz, N., Toprak, S., Köker, A., Gencer, Z., Ayçık, H. ve Şahin, N., 2002. Türkiye Tersiyer kömürlerinin kimyasal ve teknolojik özellikleri, MTA yayınları, 401s. Ankara. 5