ÜSKÜDAR HASBAHÇELERİ Dündar ALİKILIÇ* İstanbul, tarih ve kültürün yanında estetiğin ve güzelliğin bahsedildiği yeryüzündeki en şanlı yerlerden biridir. Coğrafi konumunun ona kazandırdığı güzelliklerin başında, bugün bile inanılmaz yapılaşmaya rağmen öbek öbek kalıntılarına rastladığımız bahçeleri gelir. Bahçeler, Osmanlı tarihi boyunca, medeniyet içinde bir değer oluşturmuştur; fakat kaynaklarda düzenlenmeleri hakkında yeterince bilgi verilmemiştir. Haklarında bilgiye daha çok minyatürlerde, divânlarda, kroniklerde, seyahatnâmelerde ve bazı arşiv malzemesinde rastlanmaktadır. Bu kaynaklardaki bilgiler, Osmanlı bahçelerinin nitelik ve özellikleri hakkında yeterli olmasa bile aşağı yukarı bir fikir verebilmektedir. Osmanlı devrinde İstanbul da her ev veya konakta olduğu gibi padişahlara ait saray, kasır ve köşklerde birer bahçe olduğu bilinmektedir. Osmanlı Sarayı ndaki asıl Hasbahçe haricinde, yine padişahlara tahsis edilen İstanbul Bahçeleri de vardı, bunlara da Hasbahçe denirdi. Hasbahçelerin bakımı için oluşturulan görevliler Bostancı Ocağı ndan yetiştirilirdi. Bunlara Bostancıyân-ı Hassa denilirdi. 1 Osmanlı sultanları yoğun devlet işlerinden fırsat buldukça gezip dinlenmek amacıyla Hadâik-i Hassa denilen saray bahçelerine giderlerdi. 2 İstanbul un Biniş-i Hümayun yapılan bahçeleri tarih boyunca anlatıla gelmiştir. Bunlar içinde Üsküdar da olanları ise en meşhurları idi. Üsküdar Bahçesi, Kuleli Bahçesi, Kandilli Bahçesi, Tokat Bahçesi ve Sultaniye Bahçesi bunlardandır. 3 Türkçe bir deyim olan biniş sözcüğü, binmek fiilinden türetilmiştir. 4 Biniş, padişahın gezi ya da ziyaret amacıyla saraydan ayrılıp İstanbul civarında bir yere gitmesi için kullanılan bir tabirdir. Biniş-i Hümayun, Biniş-i Saltanat veya Teşrif-i Saltanat denilen geziler küçük fakat gösterişli olurdu. XVI. yüzyılda padişahlar, İstanbul çevresindeki av alanlarına kalabalık atlı gruplarla gidip dinlenmekteydiler. XVII. Yüzyılda ise padişahlar, kente daha yakın mesirelere dinlenmek ve eğlenmek için günü birlik gidip dönerlerdi. Bu günü birlik gidip dönmelere de biniş denmiştir. 5 Padişahlar, Biniş Saltanat Alayı ile özellikle Pazartesi ve Perşembe günleri hava açıksa, denizden Saltanat Binişi yapmak isterlerdi. 6 *Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi-Fen-Edebiyat Fakültesi, Kütüphanecilik Bölümü Arşivcilik Anabilim Dalı, Erzurum (İletişim: dalikilic@yahoo.com). 1 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, İstanbul 1993, s. 239; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara 1988, s. 465. 2 Midhat Sertoğlu, İstanbul Sohbetleri, İstanbul 1992, s. 80. 3 Dündar Alikılıç, İmparatorluk Seremonisi, İstanbul 2004, s.187. 4 Şemseddin Sami, Kâmus-ı Türki, İstanbul 1317, s. 335. 5 Eremya Çelebi Kömürciyan, XVII. Asırda İstanbul, İstanbul 1998, s. 134. 6 Çuhadar Hafız Hızır İlyas Ağa, Tarih-i Enderun, İstanbul 1987, s. 59.
Bayram, selâmlık ve arz günleri dışında, padişahların şehir içinde veya dışında sık sık biniş yapmaları, olağandı. Binişlerde, resmi törenlerdekine benzer önlemler alınmaz; bu tür gezilerin bir alay- tören görünümü vermemesine özen gösterilirdi. Yol üzerine asker dizilmesi ve gezinin halka duyurulması adet değildi. Bu, oldukça sade bir surette cereyan ederdi. Bununla beraber ne kadar sade olursa olsun yine de bir takım merasim yapılırdı. 7 Osmanlı hasbahçeleri yani padişaha ait bahçeler İstanbul dışında olmakla birlikte ağırlıklı olarak İstanbul da bulunmakta idi. Ekserisi de Boğaziçi kenarında bulunurdu. Güzellikleri genellikle İrem bağı gibi diye tanımlanan fakat düzenleri hakkında bilgi verilmeyen Osmanlı bahçelerinin başında Osmanlı Saray Bahçeleri gelir. 8 Bu saray bahçelerinin Üsküdar daki en ünlüleri ise şunlardır: ÜSKÜDAR SARAYI ( KAVAK SARAYI ) BAHÇESİ: Kavak Sarayı da denilen Üsküdar Sarayı Bahçesi, önemini Kanunî Sultan Süleyman ın 1550 lerde ilk yapısını Mimar Sinan a yaptırmasından kazanmıştır. Bu dönemde Kanunî Sultan Süleyman ın kızı Mihrimah Sultan da, Üsküdar da Sultan Tepesi denilen yerdeki büyük sarayında oturuyordu. 9 Kanunî Sultan Süleyman dan sonra II. Selim ve III. Murad, bu sarayı esaslı bir surette tamir ettirmiş ve ilaveler yaptırmışlardır. 1634 senesinde, IV. Murad Bağdad ın fethi hatırası olmak üzere, Topkapı Sarayı ndaki Bağdad Köşkü nün inşasından evvel, Üsküdar ın Salacak mevkiindeki bu saraya yeni ilaveler yaptırmıştır. Mezkûr sarayı gezmiş olan Du Loir, onu şu surette tasvir eder: Üsküdar Sarayı, İstanbul Sarayı ndan sonra sarayların en büyüğü olduğu halde, orada az daire vardır. Bundan, padişahların mesirelere gittikleri vakit beraberlerine kalabalık bir maiyet ve çok kadın almadıkları anlaşılır. Sarayın bahçeleri odalar gibi süslü değildir. Çiçek tarhları yoktur ve orada daha çok sebze cinsinden nebat yetiştirilir. Tezyinat ağaçları da yok gibidir. Yalnız servi ve çam ağaçları göze çarpar ki, bu cins ağaçlara şehrin her tarafında tesadüf edilir. Üsküdar Sarayı ve Bahçesi, Topkapı Sarayı na çok yakın olduğundan, padişahlar tarafından sıkça tercih edilen yerler arasındaydı. Sarayburnu ndan saltanat kayığına binen padişah karşı yakadaki Üsküdar Sarayı na hemen ulaşırdı. Sultan II. Selim in hemen her gün küçük kayıklarla Topkapı Sarayı ndan Üsküdar Sarayı na gittiğini anlatırlar. Piri Reis in haritasının Khalili Collection da bulunan 17. yüzyıl kopyasındaki İstanbul haritasında, Bağçehâ-i padişah der mahrûse-i Üsküdar şeklinde, Üsküdar Bahçesi 7 Ali Seydi Bey, Teşrifât ve Teşkilâtımız, İstanbul (?), s. 97 98. 8 Nurhan Atasoy, Osmanlı Bahçeleri ve Hasbahçeler, İstanbul 2005, s. 11. 9 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 144.
belirtilmiştir. Günümüze kadar gelebilmiş birçok gravür ve çeşitli resimlerde kimi çok kubbeli yapılarla birlikte evler arasında serpiştirilmiş çok sayıda bahçeden bahsedilir. 10 Evliya Çelebi de Üsküdar Bahçeleri ni anlatırken; Evsâf-ı mesiregâh-ı Üsküdar: Evvela her canibi mesiregâh-ı teferrücgâhdır. Amma cümleden padişahlara mahsus olan bağçe-i cennet- âsâlar birer tarik ile seyr olunsa her biri birer temâşâgâh-ı nısf- ı cihândır. 11 Demektedir. Üsküdar veya diğer adıyla Kavak Sarayı ve Bahçesi, XVII. Asırdan sonra rağbetten düşmüş ve hemen hemen tamamıyla terk edilmiştir. Nihayet III. Selim, 1794 senesinde bu sarayı yıktırdı. Binanın mermerleri, kısmen Topkapı Sarayı na nakledilmiş, kısmen de Nizamı Cedid askeri için yaptırılan Selimiye Kışlası inşasında kullanılmıştır. 12 KULELİ BAHÇESİ: Boğaziçi nin Anadolu yakasında Çengelköy ve Vaniköy arasında, bugün içerisinde Kuleli Askerî Lisesi nin bulunduğu bahçedir. II. Bayezid (1481 1512) ve I. Selim (1512 1520) zamanında bu koruluğun uygun yerlerinde sebze ve çiçek yetiştirilmeye başlanmış ve buraya bostancılar için bazı binalar yaptırılmıştır. 13 Bahçeye ismini veren kulenin yaptırılışıyla ilgili belgede 935 940/ 1528 1533 tarihleri arasında, Karye-i Çengar ( Çengelköy) yakınında Mustafa Paşa Bağçesi nde kule-i cedid inşası şeklinde, kulenin Kanunî döneminde yapıldığını gösteren bilgi vardır. 14 Kanunî Sultan Süleyman ın ilgi gösterdiği ve bazı binalar yaptırdığı Kuleli de bostancı odalarının bulunduğu bilinmektedir. Daha sonraki dönemlerde Sultan II. Mahmud bu odaların yerine ahşap bir süvari kışlası yaptırmış, 1829 yılında ekler yaptırıp onartmıştır. Sultan Abdülmecid ise yarı kârgir olarak bu kışlayı yeniden yaptırmıştır. Bina, Kırım Harbi sırasında hastahane, sonra da okul haline getirilmiştir. 15 XVII. yüzyılda, Boğaziçi nde gezinti yapan Eremya Çelebi, Kule Bahçesi ni şöyle över: Kandilli den ilerideki Kule bahçesi aynı zamanda büyük bir padişah köşküdür. Buraya girip binaları ve bahçeyi gördükten sonra dışarı çıkmak istemezsiniz. 16 Evliya Çelebi de mevcut bilgileri doğrulayarak, Kule Bahçesi nin Kuleli denilen yerde olduğunu ve Kanunî Sultan Süleyman tarafından imar edildiğini ve kule gibi yüksek bir saray yaptırıldığını söyleyerek şöyle ilave eder: Kule bağçesinde Süleyman Hân evci ayyuka ser çekmiş bir kal a kulesi misal tokuz kat bir kule-i kasr-ı âli itmiştir kim cihân- nümâdır. Her katında fıskıyye ve havz-ı fevvâre ve müte addid hücreler ile mebni bir kasr-ı âli olmağıla Kule Bağçesi dirler ve Süleyman Hân bizzât mübarek eliyle dikdiği bir servi var kim anı gören şun-ı Hudâ ne iduğin 10 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 146 147. 11 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 1. Kitap ( Hazırlayan: Orhan Şaik Gökyay) İstanbul 1996, s. 204. 12 Eremya Çelebi Kömürciyan, a.g.e., s. 285. 13 Tülin Çoruhlu, Kuleli Bahçesi Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1994, V, s. 117 118. 14 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MAD 55, s.159. 15 M. Tayyib Gökbilgin, Boğaziçi DİA VI, İstanbul 1992, s. 260. 16 Eremya Çelebi Kömürciyan, a.g.e., s. 47.
fehm ider. Böyle bir serv- i sebz- gundur kim bir nihâli hâric değildir. Sübhâne l hallak. Bu bağçenin gunâ-gûn meyve-i âbdârlarından inciri gayet memdûh-ı âlemdir. 17 KANDİLLİ BAHÇESİ: Kandilli de XVI. Yüzyıldan itibaren varlığı bilinen hasbahçelerdendir. Adı ilk kez 991/ 1583 ten başlayarak, Mevacib Defterleri nde Bağçe-i Kandil olarak geçer. 18 Kandilli, havası ve suyunun güzelliğiyle III. Murad ın dikkatini çekmiş ve onun tarafından burada bir hasbahçe yaptırılmıştır. Semt adını, bir rivayete göre Göksu deresinden dönen padişahlar için burada yakılan bir kandil sebebiyle, bir başka rivayete göre ise Revan Seferi nden (1632) döndükten sonra IV. Murad tarafından burada inşa ettirilen köşkte Şehzâde Mehmed in doğumu üzerine yedi gece kandil donanması yapılması sebebiyle almıştır. 19 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi nde Kandilli Bahçesi ni şöyle tarif eder: Ve bu Hisar Göksuyu nın cenubi karşısında Bağçe-i Has Kandilli; (--) tarihinde Murad-ı Hân-ı Sâlis binasıdır. Amma Murad-ı Hân-ı Rabi âb-ı hevasından haz idüp daima bunda işret ederdi. Akındıburnı ndan bir kaya üzre müteaddid kasırlar ile müzeyyen bir bağ-ı cenândır. Ensesi kayalı dağlar olmağıla bağları dardır. Bağçe üsdatı ve yüz neferâtı vardır. 20 Eserini Sultan III. Murad için hazırlamış olan Seyyid Lokman, Şehinşâhnâmesi nde bu bahçenin havuzları, fıskiyeleri, serin rüzgârı, meyve ağaçları, gül, sümbül ve yasemin dolu çiçek tarhlarıyla cenneti andırdığını söyler. 21 Kandilli de özellikle Akıntı Burnu çevresinde yamaçlar denize dik ve kayalık olarak iner. Bu mevkide, bir kaya üzerinde, set set yükselen laleler ve sümbüller bezenmiş bir bahçeden bahsedilir. Bu bahçeyi Sultan III. Murad düzenletmiş; daha sonra kayalık yamaç üzerine kasırlar kurulmuş, bahçe genişletilmiştir. 1078/ 1667 68 tarihli bir belgeden öğrenildiğine göre, diğer bazı hasbahçelerle birlikte Kandilli Bahçesi ve içindeki bazı binalar onarılmış; 1704 te de Kandilli Bahçesi kasır ve köşklerinde bulunan bina ve eşyanın sayımı yapılmıştır. Bu sayımın kayıtlarına göre, bahçede deniz üstünde Fevkani Kurşunlu Kasır, civarında Kubbe Odası, Kafesli Kasır, Tahtani Şadırvanlı Kasır, Valide Sultan Odası, Bülbül Köşkü, Cafer Paşa Kasrı, Saydhâne Odası, Yalı Kasrı ve Bostancılar Mescidi gibi binalar vardı. Yine aynı belgeden bu binaların çok değerli eşya ile döşenmiş olduğu anlaşılmaktadır. 22 17 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, a.g.e., s.200. 18 Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kandilli Bahçesi, İstanbul 2003, IV, s. 410. 19 M. Tayyib Gökbilgin, Boğaziçi DİA VI, İstanbul 1992, s. 259. 20 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, a.g.e., s.200. 21 Topkapı Sarayı Müzesi B 200, 98b. 22 Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, a.g.m., s. 410.
Padişahlar, Kandilli deki hasbahçeye bazı defalar, tebdilen halvet tariki ve lüzumu kadar bendegân ile gelir, burada eğlenirlerdi. Kanunî den başlayarak, III. Murad, I. Ahmed, IV. Murad, IV. Mehmed, II. Süleyman, III. Ahmed, I. Mahmud, III. Selim ve II. Mahmud bahçeye, buradaki sahil sarayı ve kasırlara özel ilgi göstermiş olan padişahlardır. Kandilli Hasbahçesi, içindeki binalarla birlikte padişahlara ve çevresine mahsus görünümünü daha I. Mahmud döneminde yitirmeye başladı. I. Mahmud buradaki sahil sarayını onartmakla birlikte bazı bölümleri, özellikle içeride kalan araziyi parselleterek halka dağıttı ve bahçe giderek bir Boğaziçi köyüne; Kandilli semtine dönüştü. Kandilli Bahçesi nin bir bölümünde halen, Kandilli Kız Lisesi bulunmaktadır. ÇUBUKLU BAHÇESİ: Çubuklu isminin nereden geldiği hususunda farklı rivayetler olsa da, buraya ayrı bir ün kattığı bellidir. Burada yapılan çubuk lülelerinden ya da II. Bayezid in oğlu şehzade Selim e söylediği Kızılcık Çubuğu menkıbesinden olsa gerek buraya Çubuklu ismi verilmiştir. 23 Osmanlı padişahları bu bölgeden av yeri olarak yararlanmışlardır. Nitekim Eremya Çelebi; Çubuklu padişah bahçesidir. Buranın meyve ve sebze yetiştiren bostanına bostancılar nezaret eder 24 diye yazar. 150.000 metre karelik alana yayılmış Çubuklu Korusu, aynı zamanda Boğaziçi nin sevilen bir mesiresiydi. Çubuklu aynı ismi taşıyan suyu ile de ün yapmıştır. Buradaki bahçelerin ne zaman yapıldığı kesinlik kazanmamakla beraber, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki Mevacib Defterleri nde Bağçe-i Çubuklu olarak isminin geçmesi III. Murad dan sonraki bir tarihte varlığını göstermektedir. Baharda bülbülleriyle ün yapan Çubuklu, III. Ahmed zamanında ( 1703 1730 ) imar edilmiş, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa buraya büyük bir havuz ve güzel bir çeşme yaptırmış, ayrıca çevresine ve dere boyuna çınar ağaçları dikilmiştir. Bundan sonra Çubuklu Mesiresi Feyzâbâd ismini almış, havuz ve ulu çınarların altı rağbet görmüştür. 25 Boğaziçi nin çeşitli yerlerindeki Bostancı Ocakları ndan birisi de burada kurulmuştur. Fakat XVIII. Yüzyılın ortalarında Çubuklu, Hasbahçe olmaktan çıkarak köy haline gelmiş ve buraya insanlar yerleşmiştir. Yine burada Keçecizâde İzzet Molla nın yaptırdığı bir çeşme ile Sultan Abdülmecid devri Maliye Nazırlarından Rıfat Paşa nın kurduğu bir mahalle vardır. Rıfat Paşa, eski Feyzâbad Kasrı olan yalısının sırtındaki geniş koruyu yapma göletler, kaskadkar, havuzlar ve heykellerle Avrupa tarzında düzenletmiş, deniz kıyısında da çocukları için beş yalı yaptırmıştır. Ayrıca semti şenlendirmek için halka bedava arsa dağıtıp bir köyün 23 Erdem Yücel, Çubuklu Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1994, II, s. 534. 24 Eremya Çelebi Kömürciyan, a.g.e., s. 46. 25 Erdem Yücel, a.g.m., s. 534.
oluşmasını sağlamıştır. 26 Sahilden üst kısımdaki tepede ise Mısır Hidivi Abbas Hilmi Paşa nın( Hidiv Kasrı denilen ) bir köşkü vardır. TOKAD BAHÇESİ: Evliya Çelebi Tokad Bahçesi nin kuruluşunu, 1458 yılında Tokad Kalesi nin alınışına, dolayısıyla Fatih Sultan Mehmed e bağlar. Fatih Sultan Mehmed in Beykoz İskelesi nden içeri doğru bin adım uzaklıkta olan bu yerde avlanmaktayken, Mahmud Paşa nın Tokad Kalesi ni fethettiği haberi geldiğinde, sevinçle Tiz şu mahalde bir bağçe yapılıp ismine Tokad Bağçesi densin ve avlanan vahşi hayvanları korumak için etraflarına bir Tokad çiti gibi çitler çekilsin. Buyurduğunu, buraya tek katlı bir köşk, büyük bir havuz ve seyretmeye değer bir şadırvan yaptırdığını anlatır. Bu büyük köşkteki havuzun fıskiyesinden hâlâ adam boynu kalınlığında suyun havaya fırlayıp, ta yukarıdaki kubbede bulunan altın tasa vuruşunu tasvir eder. Bahçe ustası ve yüz adet bostancı neferi bulunduğunu, orman içinde bir hamamın ve çeşitli odaların yer aldığını, padişahların burada sürek avı yaptıklarını, bütün hayvanları sıkıştırıp seyrettiklerini yazar. Evliya Çelebi ayrıca, Sultan IV. Murad ın buraya sıkça geldiğini, bu tatlı yerden çok hoşlandığını ve padişahın burada eğlendiğini, buranın meydanında gezip, çimenliğinde de cirit oynadığını anlatır. 27 Eremya Çelebi ise padişahların av yeri olan Tokad Bahçesi ni Kanunî Sultan Süleyman ın çok sevdiğini söyler. 28 Gallant 1673 teki anılarında, hizmetinde bulunduğu Fransız elçisinin Beykoz İskelesi denen yere de gittiğinden söz eder ve burayı şöyle anlatır: Gayet latif bir yerdir ve oldukça dar bir ovada gölgeleri insanı dinlenmeye davet eden meşe ağaçları, çınarlar, serviler, dişbudak ağaçları, ıhlamur ağaçları, karaağaçlar ve daha başka ağaçlar görülür. İri ve geniş dallı bir ıhlamur ağacının yakınında ve gayet güzel bir çayır, nihayetinde ise bir çeşmeden kol kalınlığında bir su aktığı görülüyordu. Beykoz Hünkâr İskelesi nde 1833 yılında Ruslarla Mısır a karşı imzalanan ittifakın anısına Servi Burnu nda bir sütun dikilmiştir. Daha sonra Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa, Osmanlılarla siyasal ilişkilerini düzeltince bu sütunu unutturacak daha büyük bir anıt yapmak istemiş, Beykoz da padişah için bir kasır inşa ettirmek üzere izin alınca Beykoz Kasrı nı yaptırmıştır. Kasırdan denize kadar inen park ve korusu büyük bir özenle düzenlenmiştir. Burada daha önceki dönemlere ait herhangi bir yapı kalmamıştır. 29 SULTANİYE BAHÇESİ: Beykoz dan daha ileride, deniz kıyısında sekiz yüz haneli bağ ve bahçelerle süslü, camii ve hamamı olan Bağçe-i Sultaniyye, Evliya Çelebi ye göre Sultan II. Bayezid tarafından yaptırılmıştır. Evliya Çelebi, bir bahçe üstadıyla yetmiş bahçe 26 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 153. 27 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, a.g.e., s.199. 28 Eremya Çelebi Kömürciyan, a.g.e., s. 46. 29 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 154.
neferi tarafından bakılan bahçede çok yüksek serviler ve Sultan II. Bayezid zamanından kalma son derece güzel nakışlı bir bina olduğundan söz eder. Diğer birçok kaynakta ise, burasının Kanunî Sultan Süleyman tarafından yaptırılmış olduğu bildirilir. Arşiv kayıtlarında ilk kez Kanunî dönemine ait belgelerin olması bu tezi kuvvetlendirmektedir. Kanunî Sultan Süleyman ın burada Safevî elçisini ve Venedikli diplomatları kabul ettiği bilinir. 30 Frense- Caneye ve arkadaşları 1573 yılında Anadolu yakasında dolaşırken Kanunî Sultan Süleyman ın hasbahçelerinden Beykoz yakınında, deniz kenarındaki Sultaniyye yi de gezmişlerdi. Yazar, ağaçların yoğun olduğu bir tepenin eteğinde yer alan Sultaniyye Kasrı ve bu bahçeyle ilgili gördüklerini şöyle anlatır: Karaya çıktık Denizin ortasında yükselen, küçük, nefis bir yer; Venedik in özüne benzerliği ve tılsımı karşısında mest olmuştuk. Orada uzun bir süre oyalanarak mavi, sarı ve kırmızı çiçekler topladık. O kadar güzellerdi ki, çiçekleri, zarif ve sadık bir sevgiliden böylesine güzel bir hediye almaktan mutluluk duyacak birisine vermekten büyük zevk alırdık. Türklerin çiçekleri ne kadar sevdiğini, onları ellerinde tutarken ya da türbanlarının kıvrımları arasında sıkıştırırken adeta kutsal bir şey gibi davranmalarını hayal bile etmek zordur. Ve padişah, diğerlerinden daha çok hoşuna giden bir ağaç bulunca, hemen gölgesinde her türden ve kokudan çiçekler eker. Ve bahçelerde öylesine bir çeşitlilik vardır ki, elinizi uzatmanız akla gelen her tondan karışık bir buket toplamanız için yeterli olacaktır. Sultan yalnız yürüdüğü için dar olan yolların hepsinin kenarlarında, hayranlık uyandıran yüksek serviler dizilmiş. Bunun arkasında, başta padişahın sürekli mücadele ettiği yaban domuzları olmak üzere, her türlü av hayvanlarıyla dolu dağ ve ormanlar var. 31 Evliya Çelebi, Sultan III. Murad zamanında Özdemiroğlu Osman Paşa nın İran seferinden zaferle döndüğünde Sultaniye Bahçesi nde deniz kenarında padişah için çok süslü bir kasır yaptırdığını anlatır. 32 Eremya Çelebi de, burada padişahların ava çıktığını ve Kanunî Sultan Süleyman ın burayı çok sevdiğini yazar. 33 GÖKSU VE KÜÇÜKSU BAHÇELERİ: Âlem Dağı ndan gelen sularla beslenip oluşan ve Anadoluhisarı nın hemen yanından denize ulaşan Göksu ve Küçüksu, içinden geçtikleri çayırlara da kendi adlarını vermiştir. Bunlar Kâğıthane benzeri mesire yerleridir. Bu nehirlerde kayıklarla gezilir, kırlarında da keyif yapılırdı. 34 Eremya Çelebi ye göre; Sultan IV. Murad Gümüş Servi olarak adlandırdığı bu yeri düzleterek tanzim ettirmiştir. Bu yerlerin arka taraflarında çok nefis gül bahçeleri ve güzel 30 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 154. 31 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 155. 32 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, a.g.e., s.198. 33 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 155. 34 Nurhan Atasoy, a.g.e., s. 50.
konaklar vardır. 35 Evliya Çelebi ise, Göksu Deresi nin iki tarafının bağla kaplı olduğunu, bu bağlara Halıcızâde Bahçeleri dendiğini söyledikten sonra şöyle anlatır: Havası güzel olup kırk bin adet bağlarında binlerce maksureler, binlerce mutfak ve odaları, sanatları köşklerinde nice bin fıskiye ve havuzları heykellerle süslenmiş sudaklar bağlarıdır ki, yeryüzünde Konya nın Meram ı, Malatya nın Aspozus u, Maraş ın Deride Bağı, gönül alan Tebriz in Cihânşâh Hıyabanı, cennet benzeri Şam ın mesire bağları, Rumeli de Peçoy-ı dilçuy Siremin Baruthanesi, İstanbul un Göksu yu ve Kâğıthane si ve bu Kırım diyarının Sudak bağı 36 Küçüksu Köşkü nü ibtida Mahmud-ı Evvel için Sadrazam Devâtdâr Mehmed Paşa sekiz yüz zirâ arsa üzerine bina ve cânib-i cenûbîsinde kâin dağdan su getirtip, havuzlar, fıskiyeler ve selsebiller inşa ettirmiştir. Muahharen Selim-i Sâlis ve Mahmud-ı Sânî tamir ettirmişlerdir. 37 Sultan III. Selim, Küçüksu civarını çok sevmiş, ahşap kasrın çevresindeki çayırın kıyıya yakın bir kesiminde büyük bir namazgâh sofası ile mermerden dört cepheli zarif bir meydan çeşmesini annesi Mihrişah Valide Sultan adına 1221 de (1806) yaptırmıştır. 38 Küçüksu Kasrı nın şimdiki binasını ise yeniden, Sultan Abdülmecid Hân inşa ettirmiştir. Göksu ve Küçüksu, Boğaziçi nin en muteber mesiresidir. Hatta seyir yerlerinin Bâbıâlisi dir derler. Yevm-i mahsus Cuma günleri idi. Rumeli cihetinde ikamet eden sultanlar, vüzera ve vükelâ haremleri hususî arabaları için Anadolu cihetinde birer mahal tedarikine mecbur olurlardı. Cuma günleri Anadolu tarafına kayıklarla geçerler badehu arabalarına râkiben geşt ü güzâr ederlerdi. 39 Osmanlı kültürünün bir parçası olan hasbahçeler, günümüz mimari, mimari süsleme ve bahçe peyzajındaki değişim- gelişimi etkileyen en önemli kültür dokularımızdandır. Osmanlı Sultanları, avlanmak, eğlenmek ve dinlenmek amacıyla İstanbul Boğazı nda uygun yerlerde bahçeler yaptırmışlardır. Bu bahçelerde, meyve ağaçları, çiçekler ve sebzeler yetiştirilirdi. Ayrıca bu bahçelerin etrafında padişahlara ait kasırlar ve köşkler bulunurdu. Hasbahçelere ait bu araziler zamanla insanların yaşam alanlarını oluşturan mekânlar olmuştur. İstanbul un fethinden hemen sonra padişahların önem verdiği Hasbahçeler XVII. yüzyıldan itibaren daha da önemsenmiş XVIII. ve XIX. yüzyıllarda nerdeyse vazgeçilmezler arasında yer almıştır. Bu dönem padişahlarında, bahçelere ve çiçeklere tutku daha çok artmış, yabancı bahçıvan uzmanlar getirterek has bahçeleri düzenletmişlerdir. 35 Eremya Çelebi Kömürciyan, a.g.e., s. 47. 36 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, a.g.e., s. 200. 37 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, İstanbul 2001, s. 125. 38 Semavi Eyice, Küçüksu Kasrı DİA XXIV. Ankara 2002, s. 530. 39 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, a.g.e., s. 124.
Değişik iklim ve topraklara uyum sağlayabilen Türklerin, Osmanlı medeniyeti ile oluşturduğu bahçeler, tanıştıkları kültürlerde olduğu gibi çoğu zaman yalnızca çiçekli zevk ve sefa bahçeleri olmamış, aynı zamanda yaşadıkları kentin nefes aldığı çok özel mekânları haline dönüşmüştür.