Rönesans Döneminde Osmanlı İngiliz İlişkileri ve İngiliz Tiyatrosunda Türk. İmgesi

Sıla Şenlen Rönesans Döneminde Osmanlı İngiliz İlişkileri ve İngiliz Tiyatrosunda Türk İmgesi SUMMARY Anglo Ottoman Relations in the Renaissance Period and the Image of the Turks in English Drama Diplomatic and commercial relations between English and the Ottomans developed slowly and relatively late (16th century) compared to other European countries such as Italy and France. Numerous plays were composed in the Renaissance Period about the Ottoman Turks, the chief symbol of the East and Islam in Europe, which generally vilify the Turks, and represent them as evil, warriors of darkness, barbarians or with other negative qualities Key Words Anahtar Sözcükler : Anglo Ottoman Relations, Renaissance Period, Theatre, Ottoman Turks : İngiliz Osmanlı İlişkileri, Rönesans Dönemi, Tiyatro, Osmanlı Türkleri Araş. Gör., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, İngiliz Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. senlen@humanity.ankara.edu.tr veya ssenlen@yahoo.com 1

Rönesans Dönemi İngiliz tiyatrosunda, özellikle Osmanlı Türklerini konu alan veya onlara çeşitli göndermelerde bulunan çok sayıda eser sahnelenmiş ve yayınlanmıştır. Dönemin tiyatro yazarları olan Christopher Marlowe, Thomas Kyd, Ben Jonson, William Shakespeare, Fulke Greville, Robert Daborne, Robert Davenport, Lodowick Carlell ve John Mason eserlerinde, Türk imgesini, tiplemeleri ve Osmanlı tarihi kesitlere geniş ölçüde yer vermişlerdir. Türklerle ilgili konuların ve Türk imgesinin İngiliz tiyatrosunda kullanımı oldukça önemli bir konudur, çünkü Rönesans Döneminde, Türkler karşısında İngiliz ve Hıristiyan alemininin konumu ortaya koymaktadır. Ayrıca Türk imgesinin hangi koşullarda oluştuğu ve Avrupa nın Türklere karşı bugün bile halen devam ettiği düşünülen ön yargıların tarihi kaynaklarını daha iyi anlamamıza olanak sağlamaktadır. Rönesans Döneminde, Doğu ve Müslümanlığın en belirgin sembolü olan Türkler, oyunlarda, bir karşıt kültür, din, ideolojinin temsilcisi olarak bir bakıma İngilizliği, Avrupa yı ve Hıristiyanlığı tanımlamak için kullanılmıştır. John Mason un The Turke (1613) adlı tragedyasında, Floransa Düşesi, Müslüman Osmanlılar ve Hıristiyanlar arasındaki bu zıtlığı ve çatışmayı, Türk karakteri Mulleasses ile evlenmesinin imkansız olduğunu vurgulamak için kullanır: Eğer kibarsan git Mohamet/ Aşkımız, dinlerimiz gibi savaş içindedir (Kendi Çevirim 1, Mason, 1913: V. iii, 2265 6). Shakespeare in Othello (1604) adlı eserinde ise, Müslüman Othello dan, Hıristiyan olduktan sonra yerine getirmesi istenen ilk görev Osmanlılara karşı savaşmaktadır. Venedik Dükü, Othello ya: Cesur Othello, seni hemen/ Ortak Düşmanımız Osmanlılara karşı görevlendirmeliyiz der (Shakespeare, 1958: I. iii, 48 2

9). Othello nun bu görevi üstlenip zafer haberleriyle dönmesi adeta gerçek bir Hıristiyan olduğunu kanıtlayan eylem olarak değerlendirilmektedir. Oyunlarda Türklerin, genellikle eleştirilmekle birlikte, bazen de övüldüğü görülmektedir. Eserlerde Türklerin olumsuz nitelikleri Karanlığın savaşçıları, barbarlar, Avrupa nın cezalandırıcıları, Tanrı nın kırbacı, gaddar, kafir, medeniyetsiz gibi Hıristiyanlıkla özdeşleştirilemeyen sıfatlarla vurgulanmış, sayıları az olan övülen nitelikleri ise sadakat, kahramanlık, hoşgörü, başarılı ordu, kaliteli yönetim ve güçlü olma gibi özelliklerdir. Ancak, aslında bu iyi özelliklerin belirtilmesinde de, onları aşağılama yönünde bazı gizli göndermelerin mevcut olduğu görülmektedir. Örneğin güçlü olmaları ile barbarlıklarına gönderme yapılırken, hoşgörülü tavırlarından ise, Hıristiyanlıktan etkilenmeleri sonucu edinilen bir değer olarak söz edilmektedir. Rönesans Dönemi İngiltere de, Türk Halifeleri, Sultanları, Paşaları ve Osmanlıların eline düşen Hıristiyan esirlerini konu alan oyunlara karşı büyük ilgi görülmektedir. Roslyn L. Knutsan ın, I. Elizabet dönemi seyircisinin yabancı tarihi oyunlara karşı talep ve tepkisinin incelediği Elizabeth Documents, Captivity Narratives and the Market for Foreign History Plays makalesinde, tiyatroların 1580 1615 arasında Avrupalı denizci ve tacirlerin Osmanlılara esir düşüp, bilgi edinmesiyle İngiltere de Türk tarihi oyunlarının çok ilgi gördüğü belirtilmektedir (Knutson, 1996: 80). Tiyatro tarihçisi Metin And bu ilgiyi, bir ölçüde, Türklerin esmer teni, ayrıcalıklı doğu giysileri ve türbanlarının da sahnede etkili olmasına bağlamaktadır (And, 1991: 84). And ın değindiği şekilde, Osmanlıların sahnede görsel olarak temsilleri Thomas Kyd ın The Spanish Tragedy (1586 7) adlı tragedyasında oyun içinde oyun olarak sunulan Soliman ve Perseda da ortaya koyulmaktadır. The Spanish Tragedy de, Hieronimo rolleri dağıttıktan sonra, oyunculara oynayacakları karakterler hakkında 3

önerilerde bulunur. Soliman ı (Kanuni Sultan Süleyman) oynayacak Balthazar a: Bir Türk sarığı/ Siyah bir bıyık, ve bir yatağan (Türklerin kullandığı kalın, ucu eğik kılıç) bulmalısın demektedir (Kyd, 1989;1998: 154). Bu örnek, zihinlerdeki Türk imajını ve kostümüyle ilgili fikir vermektedir. Osmanlı Türklerin askeri gücü, Avrupa ve Hıristiyan dünyası için oluşturdukları potansiyel tehdit ve korku yanında Osmanlılara esir düşen Avrupalı denizci ve tacirlerden yayılan bilgilerden dolayı, Türk tiplemesi, fark gözetilmeden mağdur ve zavallı Hıristiyanların soyunu tüketen zalim, eli kanlı bir karakter olarak Batı tiyatral kültürünün belirgin bir figürü olarak tanıtılmaktadır. (And, 1991: 84). Christopher Marlowe nun The Jew of Malta (1590 3) oyunundaki Türk karakter, Osmanlılarla ilgili yaygın varsayımları yansıtmaktadır. Musevi tacir Barabas, Malta daki köle pazarından Ithamore adındaki Türk köleyi satın alır. Barabas, ona özgürken neler yaptığını sorduğunda, Ithamore zamanını Hıristiyan köylerini yakarak, seyyahların boğazlarını keserek ve Kudüs teki hacıları sakat bırakarak geçirdiğini söyler (Marlowe, 1969;1980: II. ii, 206 217). Ithamore hem geçmişinde, hem de oyun boyunca, Hıristiyanlara kötülük yapan eli kanlı Türk tiplemesine örnek teşkil etmektedir. İngilizlerin Osmanlılarla ilişkileri, diğer bazı Avrupa ülkelerine kıyasla, çok daha geç ve yavaş gelişmiştir. İngiltere, 16. yüzyıla kadar Levant taki ticari ilişkilerini Venedikliler aracılığıyla, sonra da Fransa nın koruması altında yürütmüştür. Bu nedenle, Türklerle ilgili olarak edinilen bilgiler bir bakıma ikincil kaynaklara dayanmaktaydı. William Biddulp, Türklerin İngilizler hakkındaki bilgisi konusuna Purchas His Pilgrimes de (1600) değinmekte, Türklerin İngiliz sözcüğüyle ne kasttedildiğini dahi bilmediklerini belirtmektedir (Matar, 1998: 4). İngilizler 14 yy. ve 15 yy. larda, Doğu dan gelen şarap, baharat, halı ve tiftik yünü gibi malları Flanders Galley olarak bilinen Venedikli tacirlere aracılığıyla 4

sağlamışlardır. Elizabet döneminin gezgin ve tarihçisi olan Richard Hakluyt, The Principal Navigations (1589) da, Venediklilerin getirdiği eşya arasında ipekler, Türk halıları ve biber ve tarçın gibi baharatlar olduğunu belirtmektedir (Skilliter, 1977: 4 12). Buna, Ben Jonson un Volpone (1605) adlı oyununda da değinilmiştir: Voltore, Volpone nin vasiyetiyle ilgili bilgi almaya geldiğinde, Volpone nin hizmetlisi olan Mosca, eşya sayımı yapmaktadır: Türk halıları, dokuz, altından kumaş, iki tane daha, değişik kadifeler, sekiz ve sekiz sandık keten kumaşı (Jonson, 1962; 1976: V. i, 129 140). Bu nedenle, 14. ve 15. yüzyıllarda, Osmanlılarla ilgili bilgiler genelde Venedikliler ve Fransız tacirlerinden sağlanan bilgilerle sınırlı olduğu söylenebilir. Osmanlıda, bir İngiliz vatandaşıyla ilgili yazılmış ilk belge, Kanuni Sultan Süleyman dönemine aittir. 1553 tarihli bu evrak, Antony Jenkinson a Osmanlı topraklarında serbest ticaret hakkı tanımaktadır. 1580 yılında ise, William Harborne, İngiltere ye Levant ta ticaret hakkı tanınması hususunda görüşmek üzere Osmanlı topraklarına aracı olarak yollanmış ve bunun sonucunda III. Murad tarafından İngiltere vatandaşlarına söz konusu bölgede serbest ticaret yapmaları için imtiyaz tanınmıştır. Bu izini takiben, İngilizler Osmanlıya asker üniformaları için kumaş, silahları için kalay gibi metaller ihraç etmişlerdir (Matar, 1998: 5). Avrupalılar, Levant ı daha çabuk ve etkili bir ulaşım yolu olduğu için tercih etmekteydiler, ancak ticaret yapmak Hıristiyanlar için yine de tehlike oluşturmaktaydı. William Biddulp, bir Hıristiyanın bu tip seyahatlarda herhangi bir sorun yaşamaması için Müslümanlarla karşılaştığında, onların sakallarını veya elbiselerinin eteklerini öpüp gülümsemelerini tavsiye etmektedir (Matar, 1998: 4). Britanya Adası genelinde birçok İngiliz tacir ve gezgin, denizde Osmanlılara esir düşüp Müslüman olmuşlardır. Ayrıca, I Elizabet Döneminde (1558 1603), 20 yıllık bir zaman dilimi içinde Osmanlılara esir düşen Britanya yurttaşlarını para karşılığı geri almak için 400 bin pound kefaret 5

ödenmiş olması, I. James in hükümdarlığında iki yıl içinde Türklerin Kral a gemilerini kumanda edecek denizci bırakmayacağı korkusunu gündeme getirmiştir (Matar, 1998: 7). Oyunlarda da Hıristiyan karakterler sık sık denizde Osmanlıların eline düşerler. Örneğin, Thomas Kyd ın Soliman and Perseda adlı oyununda, Perseda, Rodos Şovalyesi sevgilisi Erastus un arkasından Osmanlı topraklarına seyahat ederken, bulunduğu gemi Türklerce ele geçirilir ve yakalanıp Soliman a götürülür. Aynı şekilde, William Davenent in Siege of Rhodes oyununda da, Perseda nın bulunduğu geminin Türkler tarafından ele geçirilmesi sonucu Osmanlılara esir düşer. Bu tür olaylar, Türklerin o dönemde genel olarak Hıristiyanlar için teşkil ettikleri tehlikeyi kanıtlamaktadır. Türklerin tiyatro oyunlarındaki temsilleri de onların Hıristiyanlık ve Avrupa için teşkil ettikleri tehlikenin düzeyi ile doğru orantılı olarak gerçekleşmiştir. Bu konuda her zaman negatif bir bakış açısı hakim olmasına karşın, bu duygu 1453 de İstanbul un fethedilmesiyle bir patlama göstermiştir. Robert Schwobel a göre Konstantiniye nin Hıristiyan dünyası tarafından kaybedilmesi ve Türklerin Batıya saldırıp Hıristiyanlığı yok edeceği korkusu, olumsuz Türk imajının oluşmasında en büyük etken olmuştur (Schwobel, 1967:10). Agarathos Manastırındaki bir rahip, Konstantiniye nin alınmasını şöyle kayıta geçirmiştir: Bu olay başımıza gelmiş, geçmiş en talihsiz olaydır. Bu kadar talihsiz bir olay hiç gerçekleşmemiştir ve de gerçekleşemez der ve Tanrıya Konstantiniye yi Türklerin pençesinden kurtarması için dua eder. Aynı şekilde, bir Gürcü Tarihçi olaydan duyduğu üzüntüyü Türklerin Konstantiniye yi aldığı gün güneş karardı sözleriyle aktarmaktadır (Schwobel, 1967: 10). Osmanlılarla ilgili oyunlarda, Osmanlıların fetihlerine yer verilmiştir. Bir çok oyunun arka planında İstanbul ve Rodos Adası gibi Hıristiyanlara ait yerlerin Osmanlılar tarafından kuşatılması, fetih süreci veya fethi izleyen dönem 6

sergilenmektedir. Örneğin, Lodowick Carlell in Osmond the Great (1638) adlı oyununda, isim belirtilmese de İstanbul fethi ele alınmaktadır. Soliman and Perseda (1598 1599) ve Siege of Rhodes (1656) oyununda ise, hikaye Rodos Adası nın kuşatılması etrafında kuruludur. İstanbul ve Rodos Ada sının kaybedilmesi, Hıristiyan dünyasında şaşkınlık ve üzüntü yaratmıştır. Özellikle İstanbul un günümüzde dahi bazı ülkeler tarafından 1453 öncesi tarihi bağlamı dışında Constantinople olarak anılması, bu olayın Hıristiyanlar için kabullenilmesi güç bir durum olduğunu göstermektedir. Yabancıların sahnede temsili, İngilizler için her zaman bir sorun teşkil etmiştir, fakat hem Avrupalı hem de Hıristiyan olamayan, ve üstelik tehdit oluşturan Türklerin temsili büsbütün zor olmuştur. G.K. Hunter a göre, yabancıların bir kültüre olan etkisi, etkileşim için doğan fırsatlarla ve yabancı topraklar ve geleneklerle ilgili edinilen bilgiyle doğru orantılıdır (Hunter, 1978: 3). Bu varsayıma göre, İngilizlerin, Osmanlılara karşı önyargısının, 16.yy kadar Osmanlıyla ticaret ve diplomatik ilişkisinin olmayışına bağlanabilirse de, bu tür ilişkiler oluştuğunda sa aynı yaklaşımın devam ettirilmesi bu tezi zayıflatmakta, bu yaklaşımın bilinçli bir tercih olduğunu ortaya koyaktadır. Ayrıca, Crescent and the Rose da, Samuel Chew çeşitli seyehatnameler, kitapçıklar, anlaşmalar, devlet evrakı, tarihçeler, şiir ve tiyatro eserlerinin incelemesi sonucunda, oluşan Türklerle ilgili ticaret ve diplomasi üzerine dayalı gerçekçi bir bakış açısının, popüler düşüncede daha önce var olan ve Türkleri şiddet düşkünü ve şehvetli olarak betimleyen dedikoduların yerini almadığını belirtmektedir (Chew: 1977, 549). Edward Said, Orientalism (1978) de 17 yy 18 yy arasındaki Doğu nun Öteki olarak temsil edildiğini ve karşıt bir imge, düşünce, kişilik ve bakış açısı oluşturarak Batı nın olumlu özelliklerinin tanımlanması için kullanıldığına işaret eder. Said e göre, Doğu hakkında önyargısız bir görüş yoktur ve Doğunun imajı, sadece Batı önyargısı, 7

etnolojisi ve literatürünün yarattığı bir olgudur. Dolayısıyla, ben merkezci Avrupalıların yarattığı doğu kavramı, gerçekte olmayan soyut bir kavramdır (Said, 1977: 1). İngiliz kültürü ve kimliği kendini Doğuyla mukayese ederek güç ve kimlik kazanmıştır. İngilizler, kendilerini medeni, Hıristiyanlığın savunucusu olarak tanıtmak ve yüceltmek için, Rönesans Döneminde, Doğunun ve Müslümanlığın başlıca temsilcisi olan Türkleri olumsuz niteliklerle tanımlamışlardır. Rönesans Dönemi İngiliz Tiyatrosunda özellikle Osmanlı Türklerini konu, veya gönderme yapan komedi türü oyunlarda Osmanlı Türkler, pek önemli bir karakter olarak karşımıza çıkmamış, onlara daha çok romantik ve egzotik yakıştırmaları içeren göndermeler yapılmıştır. Örneğin Ben Jonson un Volpone (1605) adlı komedisinde, Volpone hizmetlisi Moscay a.müzik, dans, ziyafet, bana tüm zevkleri hazırla/ Türk Padişahı bile, arzularında Volpone den daha şehvetli değil demektedir (Jonson, 1976: I.v, 81 5). Burada, Volpone, padişahların ne kadar zevk ve sefaya düşkün olmalarını kastetmektedir. Francis Beaumont un Knight Of The Burning Pestle (1613) adlı eserinde ise Citizen ın karısı, seyrettikleri oyun esnasında, enstrümanlarını akord eden müzisyenleri görünce: Diyorlar ki, eğer Türk Padişahın huzurunda enstrümanlarını akord ederlerse,/ bu kemancılar için ölüm fermanı demekmiş; öyle değil mi George? (Beaumont ve Fletcher, 1967: I, 432 4). Burada padişahların zevklerinde ne kadar mükemmeliyetçi oldukları ve enstrümanların akord edilmesi gibi doğal bir kesintiyi dahi cezasız bırakmayacak kadar acımasız oluşları vurgulanmaktadır. Genelde Hıristiyanların, her türlü cürümü, Osmanlı Türklere atfettiklerinden dolayı, zamanla Turk kelimesi oyunlarda her hangi bir cürümden, hayat kadınlığına kadar uzanan her türlü kötü niteliği betimleyen veya imgeleyen cliché bir sözcük halini almıştır. 8

Turk kelimesinin en belirgin anlamı bir Hıristiyanın din değiştirip Müslüman olmasına yüklenen son derece kötü durumu ifade etmek için kullanılmasıdır. William Shakespeare in Hamlet (1604) adlı oyununda, Hamlet babasının katili olduğuna inandığı amcasının tepkisini ölçmek için, cinayet sahnesini oyun içinde oyun şeklinde canlandırır. Bundan oldukça rahatsız olan amcası Danimarka Kralı Claudius, oyunun sonunda sinirlenince, durumun birden bire kötüye dönmesiyle ilgili olarak, Hamlet: İnsanın kaderi Türk olursa der (Shakespeare, 1987: III. ii, 285). Burada Türk olursa (Turn d Turk) ile söylemek istenen, Claudius un durumun bir Hıristiyanın Türklerin eline düşüp Müslüman olması kadar kötü bir durumdur. Benzer bir şekilde, İngiliz korsanı Captain Ward ile ilgili olan Robert Daborne un A Christian Turn d Turke (1612) adlı oyununda da, başlıktaki Turn d Turke ile Ward ın din değiştirip Müslüman olması kastedilmektedir. Yukarıda belirtilen genel kullanımı dışında, oyunlarda her türlü negatif özellik için Türk kelimesi kullanılmıştır. John Ford Tis Pity Shes A Whore (1633) oyununda, Vasques, Annabella yı kimin hamile bıraktığını Putana ya sorar ve bebeğin babasının kendi ağabeyi Giovanni olduğunu öğrendiğinde, Putana ya ona inanıp inanamayacağını sorar, Putana İnan bana, sen beni Türk veya Musevi mi sandın? diye cevap verir (Ford: 1968, IV.iii, 217 220). Burada Türk aşağılanmış, yalancı ile eşdeğer anlamda kullanılmıştır. Thomas Dekker ve Thomas Middleton, Part I Honest Whore (1604) adlı eserinde ise Hippolito, Ballafront a Eğer yine Türk olursan lanetlenirsin, ki burada da Turk adı hayat kadını anlamıyla eşdeğer anlamda kullanılmıştır (Dekker, 1998: V.i, 59). Türklerle ilintilendirilen bir başka genel özellik ise Şeytanla olan yakın ilişkileridir. Machbeth (1602) deki üç cadı, iksirlerine Musevi ciğeri, Tatar dudakları, doğduğunda boğularak öldürülmüş bir bebeğin parmağıyla beraber Türk burnu karıştırırlar (Shakespeare, 1987: IV. i, 22 31). Bu malzemelerin çok masumca seçilmiş olduğu 9

düşünülse de, dikkat edildiğinde, hepsinin Hıristiyan olmayan ve dolayısıyla kutsanmamış şeytani malzemeler olduğu görülecektir. Rönesans Dönemi İngiliz tiyatrosunda, özellikle Osmanlı Türklerini konu alan veya onlara gönderme yapan oyunlarda Türkler, İngiliz ve Hıristiyanlığa karşıt bir kültür ve düşünce olarak temsil edilmişlerdir. Bu doğrultuda, Hıristiyanlığı yüceltmek için Türkleri öteki barbar, medeniyetsiz, kafir gibi olumsuz niteliklerle betimlemişlerdir ve Turk kavramı şeytani, yalancı gibi ifadelerle eş bir anlamda kullanılmıştır. Ayrıca, bu tür bir yaklaşım, her ne kadar Rönesans Dönemi için geçerli gibi görünse de, günümüzde de bu etki ve yaklaşımın belli ölçülerde sürdüğünü söyleyebiliriz. 10

Kaynakça And, Metin. (1991). Drama at the Crossroads. Istanbul: The Isis Press. Beaumont, Francis and John Fletcher. (1967). The Knight of the Burning Pestle. (Haz. John Doebler). Regent Renaissance Drama Series. London: Edward Arnold. Carllel, Lodowick. (1926). Osmond the Great Turk. (Giriş Allardyce Nicoll). The Berkshire Series II. Berkshire: The Golden Cockerel Press. Chew, Samuel C. (1965). The Crescent and the Rose. New York: Octagon Books. Inc.,. Clare, Janet (Haz.). (2002). The English Republic 1649 60: Plays and Entertainments. Manchester: Manchester University Press. Coles, Paul. (1969) The Ottoman Impact On Europe. London: Thames & Hudson. Daborne, Robert. (1973) A Christian Turn d Turke. The English Experience no. 583. Amsterdam: Da Capo Press. Dekker, Thomas. (1998). The Honest Whore Parts One and Two. (Haz. Nick de Somogyi). London: Routledge. Ford, John.(1968) Tis Pity She s a Whore. (Haz. Brian Morris). London: A & C Black. Hunter, G.K. (1978) Dramatic Identities and Cultural Tradition: Studies in Shakespeare and his Contempories. New York: Barnes & Noble Books. Jonson, Ben. (1962; 1976) Volpone or the Fox. (Haz. David Cook). The Revel Plays. London: Methuen & Co. Ltd.,. Karpat, Kemal H. (Haz.), (1974) The Ottoman State and Its Place in World History. Belgium: E. J. Brill. Knutson, Roslyn L. (Winter 1996) Elizabethan Documents, and the Market for Foreign History Plays. English Literary Renaissance 26, 75 110. Kyd, Thomas. (1989; 1998) The Spanish Tragedy. In Elizabethan Drama: Eight Plays. (Haz. John Gassner and William Green). New York: Applause Books, s.73 169. Kyd, Thomas. (1955). Soliman and Perseda. The Works of Thomas Kyd. (Haz. Frederick S. Boas). Oxford: The Clarendon Press, 161 229. Lewis, Bernard. (1995) Cultures in Conflict: Christians, Muslims and Jews in the Age of Discovery. New York: Oxford University Press. Marlowe, Christopher.(1969; 1980). Christopher Marlowe: The Complete Plays. (Haz. ve Giriş J. B. Steane). Harmondsworth: Penguin Books Ltd. Marlowe, Christopher. (1969; 1980) The First Part of Tamburlaine the Great. In 11

Christopher Marlowe: The Complete Plays. (Haz. ve Giriş. J. B. Steane). Harmondsworth: Penguin Books Ltd., 101 179. Mason, John. (1913). The Turke. Haz. ve Giriş Joseph Q. Adams. Materialien zur Kunde des alteren Englischen Dramas, XXXVII. Louvain: Sieben und Dreissigster Band. Matar, Nabil. (1998) Islam in Britain: 1558 1685. Cambridge: Cambridge University Press. Said, W. Edward. (1977) Orientalism. Harmondsworth: Penguin Books. Schwoebel, Robert. (1967). The Shadow of the Crescent: Renaissance Image of the Turks 1453 1517. Nieuwwkoop: B. de Graaf. Shakespeare, William. (1987) Hamlet. (Haz. G.R Hibbard). Oxford : Oxford University Press. Shakespeare, William. (1958) Othello. Edited by Ridley M.R. The Arden Shakespeare. London: Methuen & Co. Shakespeare, William. (1990) The tragedy of Macbeth. (Haz. Nicholas Brooke). The Oxford Shakespeare. Oxford: Clarendon Press. Skilliter, S.A. (1977). William Harborne and the trade with Turkey 1578 1582. London: Oxford University Press. 1 Bu makaledeki alıntıların tümü, Türkçe ye tarafımdan çevirilmiştir. 12