GENEL METEOROLOJİ - 295 -
- 296 -
METEOROLOJİNİN TANIMI Meteoroloji, atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini, nedenleri ile inceleyen ve bu hava olaylarının canlılar ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştıran bir bilim dalıdır. Meteorolojik olaylar, insanoğlunun yaşamını ilk çağlardan itibaren etkilemiş, insanlar durmadan günümüze kadar dünya atmosferinde olup biten olayların nedenlerini zamanın koşullarına göre inceleyip araştırmışlardır. Bu amaçla da çeşitli gözlem ve incelemeler yaparak hava olaylarını önceden tahmin edebilme yollarını bulmaya çalışmışlar, bunların olumlu etkilerinden faydalanma, olumsuz etkilerinden de kurtulma ve korunma yollarını aramışlardır.dolayısıyla meteoroloji, tarihsel gelişim çizgisi içerisinde insanlar ve toplumlarla iç içe olan bir olmuştur. METEOROLOJİNİN TARİHÇESİ M.Ö. birinci yüzyılda Hindistan da rüzgar fırıldağının dördüncü yüzyıldada yağmur ölçmelerinin yapıldığı bilinmektedir. 1500 lü yıllarda Leonardo da vinci nemliliğin mekanik olarak göstergesini ve rüzgar fırıldağını geliştirdi. 1593 de galilei ilk basit termometreyi geliştirdi. 1643 de toriçelli,ilk civalı barometyeyi yaptı, 1714 de fahrenhaıt kendi ismi ile anılan termometreyi.1730 da da reamıur kendi adı ile anılan termometreyi yaptı. 1857 de de buys-ballot,basınç dağılışı ile rüzgar arasındaki ilişkileri buldu. Osmanlı Ve Türkiye de Meteorolojik Çalışmalar ; İstanbul'a ilk yerleşen Türk astronomu ise Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu Uluğbey'le beraber çalışmış onun ölümünden sonra Uzun Hasan'ın hizmetine girmiş ve elçi olarak Fatih Sultan Mehmet'e gönderilmiştir. Fatih Ali Kuşçu'nun bilgisine hayran kalmış ve kendisini Ayasofya medresesine müderris yapmıştır. Ali Kuşçu, Türk tarihinde ilk matematik ve astronomi profesörüdür. Ali Kuşçu'nun ölümü ile astronomi çalışmaları yarıda kalmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nda Tanzimatla birlikte çeşitli yerlerde değişik tarihlerde meteorolojik rasatlar yapılmaya başlanmıştır. İstanbul, İzmir, Kudüs, Trabzon, Tekirdağ, Merzifon gibi Osmanlı İmparatorluğu'nun çeşitli yerlerinde gerek özel gerekse devletin emrinde olmak üzere yabancılar tarafından birçok meteorolojik rasat yapılmıştır. Kayıtlı en eski rasatlar İstanbul'da Saint-Benois ve Bebek'te bulunan yabancı okullarda yapılan rasatlardır. 1839-1847 yılları arasında yapılan bu rasatlarda sıcaklıklar ölçülmüştür. Daha sonra 1847-1854 yılları arasında İstanbul, İzmir, Trabzon, Kayseri, Bursa, Sakız, Erzurum, Erivan ve Musul'da diğer iklim elemanlarını da içeren rasat kayıtlarına rastlanmaktadır. Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı'nda Mr. W.H. Lyne ise 1865-1886 yılları arasında gözlemler yapmıştır. Yabancı okullar arasında Amerikan Kolejleri (Merzifon, Malatya, Harput, İzmir, Tarsus) de bazı rasatlar yapmışlardır. Ayrıca Erenköy'de Thomson Çiftliği'nde (1875-1893) yapılan rasatlar 1928 yılında Prof. - 297 -
Dr. Antal Réthly tarafından yayınlanmıştır. Büyükdere'de 1891-1906 yılları arasında yapılan rasatlarda ise sıcaklık, basınç, nem ve yağış bilgileri yer almaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nda meteorolojinin kurumsallaşma çalışmaları 1867 yılında Kandilli Rasathanesi'nin kurulması ile başlamış ve bu kurumsallaşma Cumhuriyet Türkiye'sinde tamamlanmıştır. Kandilli Rasathanesi, Fransız Hükümetinin tavsiyeleri üzerine İstanbul'da Rasathane-i Amire ismi ile kurulmuş ve bu kuruluşun ilk sorumlusu da Aristide Coumbary olmuştur. Meteorolojinin kuruluş tarihi; Türkiye'de meteorolojik hizmetlerin tek elden ve düzenli bir şekilde yürütülmesi çalışmaları 1936 yılı içerisinde ele alınmıştır. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Direktörlüğü'nün kurulması için oluşturulan komisyon, 11 Şubat 1936'da Bakanlar Kurulu'na bir kanun tasarısı sunmuştur. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Direktörlüğü'nün kurulmasının gerekçeleri Başbakan İsmet İnönü başkanlığında Bakanlar Kurulu'nda görüşülerek kabul edilmiş ve 30 Kasım 1936 tarihinde Başbakanlık Kararlar Müdürlüğü'nün 6/3727 sayılı yazısı ile Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne sunulmuştur 27 madde ve 10 geçici maddeden oluşan Devlet Meteoroloji İşleri Umum Müdürlüğü Kuruluş Kanunu 10 Şubat 1937 tarih ve 3127 sayı ile kabul edilmiştir. 3127 sayılı kanun kabul edildikten sonra TBMM Başkanlığı 11 Şubat 1937 tarih ve 1/649/2077 sayılı tezkeresi ile onaylanması için Cumhurbaşkanlık Makamına göndermiştir. Ulu önder Gazi Mustafa Kemâl Atatürk DMİ Umum Müdürlüğü Kuruluş Kanunu'nu 19 Şubat 1937 tarihinde imzalamış ve yayınlanmak üzere Neşriyat Müdürlüğü'ne göndermiştir. Meteoroloji Genel Müdürlüğü'nün kuruluşundan ikibuçuk yıl sonra II. Dünya Savaşı patlak vermiştir. Bu Türkiye'nin ekonomik ve insan kaynaklarının büyük bir kısmının savunmaya ayrılmasına neden olmuştur. Meteoroloji Genel Müdürlüğü savaş sırasında Silahlı Kuvvetlerin emrine girmiş ve çalışmalarını da buna göre yürütmüştür. II. Dünya Savaşı daha oldukça yeni bir kuruluş olan Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü için de büyük bir tecrübe olmuştur. II. Dünya Savaşı'nın sona ermesinden sonra meteorolojik hizmetlerde de hızlı bir gelişme meydana gelmiştir. Meteoroloji Genel Müdürlüğü uluslararası işbirliğinin artması sonucu kurulan Dünya Meteoroloji Teşkilâtı'na 31 Mayıs 1949 tarihinde üye olmuştur. Başbakanlığa bağlı olarak hizmet veren Meteoroloji Genel Müdürlüğü 15 Mayıs 1957 tarihinde 6967 sayılı kanunla Tarım Bakanlığı'na bağlanmıştır. 5 Ocak 1978 tarihinde ise tekrar Başbakanlığa bağlanmıştır. Bugün Türkiye'de meteorolojik hizmetleri yürütmekten sorumlu tek kuruluş olan Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü'nün 3127 sayılı kuruluş kanunu 1986 yılında değiştirilerek 3254 sayılı kanunla; kuruluş, görev, yetki ve sorumlulukları yeniden belirlenmiştir. 1991 yılında çıkarılan Kanun Hükmünde Kararname ile Çevre Bakanlığı'na bağlanan Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, 28 Şubat 1992 tarihli Cumhurbaşkanlığı tezkeresi - 298 -
ile ve 3812 sayılı kanunla Temmuz 1992 tarihinden itibaren tekrar Başbakanlığa bağlı bir kuruluş haline getirilmiştir. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü'nün verdiği meteorolojik hizmetlerin ürünleri, 3 Kasım 1994 tarihinde Resmî Gazete'de yayımlanan Döner Sermaye İşletmesi Yönetmeliği ile ücretlendirilmiştir. METEOROLOJİK PARAMETRELER(VERİLER) Meteorolojide birçok parametre vardır,ama biz burada önemli olanları anlatacağız,diğer parametreler zaten bunlardan oluşan verilerdir. 1.SICAKLIK (TEMPERATURE) Bir maddenin ısı veya moleküler hareketinin derecesinin ölçüsü. Teorik olarak, moleküler hareketin durduğu varsayılan mutlak sıfır değerli bir ıskala üzerinden ölçülür. Sıcaklık aynı zamanda sıcaklığın veya soğukluğun bir derecesidir. Yer gözlemlerinde sıcaklık değeri serbest hava içerisinde, gölgede ve yere yakın bir çevrede ölçülür.isı ve Sıcaklık kavramları birbirleri ile karıştırılmamalıdır.ısı potansiyel enerji birimi kalori,sıcaklık ise bu potansiyel enerjinin cevreye elektromağnetik şekilde yayılan enerjinin etrafa yapmış olduğu etkidir ve birimi derecedir.termometre ile ölçülür. Çevrimler: 1. C=5/9.(F-32)=5/4.(R) 2. F=9/5.(C)+32=9/4.(R)+32 3. R=4/5(C)=4/9.(F-32) 2.BASINÇ(PRESSURE) Meteorolojide, herhangi bir yerdeki birim alana atmosfer ağırlığının yarattığı kuvvet. Atmosfer basıncı veya barometrik basınç olarak ta bilinir. Herhangi bir noktadaki atmosfer basıncı denilince, bu nokta birim alan üzerinde dikey olarak uzanan havanın ağırlığı akla gelir. Standart atmosferde bu değer 760 mm.lik cıva sütununa eşittir. Basınç birimlerinin çeviri formülleri ise şöyledir. Meteorolojide kullanılan basınç birimleri; Hpa,mb,mm veya inch dir. Çevrimleri ise; Hpa=mb=3/4 mm dir. mm=4/3 hpa dır 1 inch=2,54 cm=25.4 mm dir yani 760 mm civa basıncı=760.4/30=1013,25 hpa veya mm dir. - 299 -
Veya 760/25.4=29,213 inch hg dir. Bir hava sütunun yapmış olduğu basıncı şu formülle bulabiliriz. P=-g.d.h P:basınç g:yer çekim kuvveti d:havanın yoğunluğu h:hava sütunun yüksekliği Basınç barometre ile ölçülür. 3.RÜZGAR(WİND) Yeryüzü ile ilişkili olarak, genellikle yatay olarak gelişen hava hareketi. Rüzgar dört değişik alanda ölçümlenir: Yön, hız, karakteri (hamlesi veya squallı) ve yön kırılması. Yer rüzgarı, rüzgar gülü-oku ve anemometre ile ölçülürken yüksek seviye rüzgarları pilot balon, rawin ve uçak raporlarından belirlenmektedir. Meteorolojide, rüzgar yönü, coğrafi kuzeye göre rüzgarın estiği yöndür. Yeryüzündeki basınç dağılımı ile doğrudan ilişkili olan yer rüzgarının hızında birim olarak; km/saat, metre/saniye, mil/saat, Knot ve feet/saniye kullanılır. Bunlar arasındaki ilişki şu şekilde kurulur: 1 km/saat = 0.278 m/sec. = 0.621 mil/saat = 0.540 Knot = 0.911 ft/sec. 1 metre/saniye=3,6 km/saat=1,9425 knots yani denizmili /saat yapar. Yani 10 metre/ saniye =3,6*10=36 km/saat=10*1,9425=19,425 knot tır. Yer rüzgarı yerden 10 metre yükseklikteki rüzgar ölçümü ile belirlenir. 4.NEM(HUMIDITY) Havadaki su buharı miktarı. Nispi nem ve çiğ noktası ile sık sık karıştırılan bir terimdir. Mutlak nem, nispi nem ve özgül nem, nem çeşitleri içinde yer alır.nem higrometre ile ölçülür. NİSPİ NEM;havada içerisinde mevcut su buharı miktarının,o havayı doymuş hale getirebilmek için gerekli olan su buharına oranıdır. Yüzde ile ifade edilir.(%). ÖZGÜL NEM:Birim nemli hava içindeki su buharı kütlesidir. Su buharı yoğunluğunun hava yoğunluğuna oranı yani su buharı ile kuru hava karışımıdır. Kilogramda gram veya gramda gram olarak belirtilir. MUTLAK NEM: Birim hacim havada bulunan su buharı miktarı. Su buharı yoğunluğu olarak ta bilinir. Birimi metreküpte gramdır. Mutlak nem miktarı adyabatik genleşme ile azalır, adyabatik daralma ile artar. 5.RADYASYON(RADIATION) Radyan enerji ile eş anlamlıdır. Elektromanyetik dalgalar aracılığıyla enerjinin bir yerden bir yere veya uzayda taşınması işlemidir. Meteoroloji ve klimatolojide ise, radyan enerji güneş, yerküre veya atmosferden yayılan enerji ile bunlar tarafından radyasyonun emilmesine ilişkin olarak kullanılır. Güneş radyan enerjisinin termal, - 300 -
kimyasal ve optik olmak üzere üç fiziksel etkisi görülür. Güneşten gelen enerjiden yerin etkilenmesi değişik şartlara bağlıdır. Bunlardan belli başlıları: Güneş sabitesi veya çıktı, yerin güneşten olan uzaklığı, ışınların direk gelip gelmemesi yani geliş açısı ve atmosfer tarafından emilen enerji miktarıdır. Radyasyonda en önemli kavram 'siyah cisim'dir ve bu kavram Planck, Wien, Stefan-Boltzman ve Kirchoff Yasalarıyla açıklanmıştır. 6.RADAR GÖRÜNTÜLERİ Meteorolojide radar 2 türlü kullanılır: 1- Uyarı: Kuvvetli yer rüzgarları, fırtınalar, microburst-macroburst, rüzgar shearleri, türbülans, hortum, şiddetli yağış, gibi hadiselerin yerlerinin ve şiddetlerinin tesbiti 2- Kısa vadeli tahmin: Rüzgar alanlarının ve bunların vektörel bileşenleri, yağış tahmini, cephe konumu, hamle, fırtına tahminleri 7.UYDU GÖRÜNTÜLERİ Uydular sensörleri vasıtasıyla kaydettikleri verileri belirli aralıklarla yer istasyonlarına göndererek, hava olaylarının küresel olarak incelenmesini kolaylaştırırlar. İlk meteoroloji uydusu 1960 yılında yörüngeye fırlatılmıştır. İki türlü meteoroloji uydusu vardır: Sabit yörüngeli uydular: Ekvator üzerinde 36.000 km yükseklikte bir yörüngede bulunup, dünyanın dönüş hızıyla aynı hıza sahip bulunduğundan dünya ilegöreceli olarak aynı konumda kalmaktadır. Sabit yörüngeli uydular bulunduğu yerde dünyanın görüntüsünü yaklaşık olarak 4-5 km çözünürlükte, kuzey ve güney yarım kürelerinde 65 enlem dereceleri arasında alırlar. Kutupsal yörüngeli uydular: Yaklaşık olarak 850 km yüksekliktedir. Güneşe göreceli olarak sabit bir pozisyonda bulunmaktadırlar ve sürekli olarak ekvator üzerinden yerel saatle aynı zamanda geçmektedirler. Kutupsal yörüngeli uydular dünya üzerindeki dönüşlerini 1 saat 42 dakikada tamamlamakta ve dünya üzerindeki herhangi bir noktadan 12 saatte bir geçmektedir. Sabit ve kutupsal yörüngeli uydular ile dünya üzerindeki herhangi bir noktanın 6 saatlik aralıklarla günde 4 defa görüntüsü alınabilmektedir Yukarıda açıklanan verilerin yanında daha birçok veri vardır. bunlar isımlerini kısaca verecek olursak; Bulutluluk,kar ölçümleri,toprak sıcaklıkları,güneşleme süresi ve uzunluğu,buharlaşma vb. - 301 -
METEOROLOJİNİN HİZMET VERDİĞİ SEKTÖRLER 1.TARIM 2.ORMAN 3.TURİZM 4.MİLLİ SAVUNMA 5.ULAŞTIRMA 6.BAYINDIRLIK 7.ENERJİ 8.ADALET 9.SAĞLIK 10.ŞEHİRCİLİK. 11.ÇEVRE Bu saydıklarımızın yanında bütün sektörlere meteoroloji bilgi desteği sağlanmaktadır. ÜYESİ OLDUĞUMUZ ULUSLARARASI KURULUŞLAR Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, bazılarında kurucu üye olmak üzere bütün uluslararası meteoroloji kuruluşlarının üyesi olup, bunlarla yakın işbirliği içerisindedir. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, meteorolojik hizmetlerin gereği olarak ilgili tüm uluslararası kuruluşlarla işbirliği içerisinde olup, uluslararası kuruluşlara (ECMWF, EUMETSAT ve WMO'ya) belirli miktarda katkı payı ödemekte; ikili anlaşmalarla da çeşitli ülkelerin meteoroloji teşkilatlarıyla ilişkilerini sürdürmektedir. Karşılıklı işbirliğine dayalı olarak Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Meteoroloji Dairesi, Özbekistan Cumhuriyeti Hidrometeoroloji İdaresi, Azerbaycan Cumhuriyeti Hidrometeoroloji Komitesi, İngiltere, Gürcistan, Almanya, Moğolistan, Türkmenistan ve Cezayir Meteoroloji Teşkilatlarıyla ikili teknik işbirliği ve protokoller yapılmıştır. - 302 -
1.DÜNYA METEOROLOJİ TEŞKİLATI(WMO); 1947 Ağustos ayında Kanada'nın Toronto kentinde taslak olarak hazırlanan Dünya Meteoroloji Teşkilatı Sözleşmesi, 11 Ekim 1947 tarihinde Washington'ta aralarında Türkiye'nin de bulunduğu 42 ülke tarafından imza edilerek kabul edilmiştir. Şu anda merkezi Cenevre'de bulunan Dünya Meteoroloji Teşkilatına ülkemiz 31 Mayıs 1949 tarih ve 5411 sayılı kanunla üye olmuştur. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü WMO'nun liderliğinde ve önerilerine uygun olarak yürütülen çeşitli bilimsel çalışma, araştırma ve konferanslara katılmakta, ödediği üyelik aidatlarına karşılık teşkilattan çeşitli yollarla yararlanmaktadır. Bugüne kadar da önemli sayıda karşılıklı uzman değişimi, küçümsenemeyecek ölçüde malzeme, çeşitli döküman, eğitim ve öğretim bursları sağlanmıştır. 2.AVRUPA ORTA VADELİ İSTİDLALLER MERKEZİ(ECMWF); Tarım, inşaat, enerji, ulaşım ve su dağıtımı alanlarından yapılmakta olan harcamaların mümkün olduğu kadar kısıtlanması için yapılan araştırmalar sonucunda, orta vadeli meteorolojik tahminler yapmanın en yararlı çare olacağı düşüncesinden hareketle aralarında Türkiye'nin de bulunduğu 17 Avrupa ülkesi tarafından, Bilimsel ve Teknik Araştırma Alanında Avrupa İşbirliği Çerçevesinde 11 Kasım 1973'te kurulmuş, Türkiye 13 Kasım 1975 gün ve 7/10890 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile üye olmuştur. Merkezi Londra/Reading'de bulunan Orta Vadeli Hava Tahminler Merkezi'nden özel haberleşme sistemiyle 10 güne kadar hava tahmini için gerekli meteorolojik veriler alınmaktadır. ECMWF ile yapılan bu işbirliği sonucunda hava tahminlerinin süresinde ve tutarlılık oranlarında gözle görülen bir artış olmuştur. 3.ULUSLARARASI SİVİL HAVACILIK TEŞKİLATI(ICAO); ICAO'nun uluslararası hava ulaşımı ile ilgi;i prensip ve teknikleri geliştirmek, dünyada sivil havacılığın güven içinde yapılmasını sağlamak, havayolları, havaalanları ve hava ulaşım araçlarının geliştirilmesini teşvik etmek gibi amaçları bulunmaktadır. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, dünyadaki sivi! havacılığın güvenli şekilde yürütülmesi için ihtiyaç duyulan meteorolojik bilgileri üretmek, temin etmek ve kullanıcılara sunmak durumundadır. Bu çalışmalarını ICAO ve WMO'nun belirlediği tavsiye, pratik ve standartlara göre yürütmektedir. Meteorolojik hizmetin sözkonusu teknik ve uygulamalar çerçevesinde yerine getirilmesi için Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü ile koordineli olarak ICAO ile sürekli işbirliği içindedir - 303 -
4.AVRUPA METEOROLOJİK UYDULAR İŞLETMESİ TEŞKİLATI (EUMETSAT); Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü 1983 yılında üyesi olduğu ve merkezi Almanya'nın Darmstadt kentinde bulunan Avrupa Meteoroloji Uydular İşletmesi Teşkilatı (EUMETSAT) ile sıkı bir işbirliğine girilmiş; uydu teknolojisi ve uydu fotoğraflarının değerlendirilmesinde ve tahmin çalışmalarında kullanılmasında önemli aşamalar kaydedilmiştir. Halen EUMETSAT'tan temin edilen ve en gelişmiş Uydu Yer Alıcı Cihazı olan PDUS (Primary Data User Station) gerekli yazılım ve donanımları ile işletime alınmıştır 5.KUZEY ATLANTİK ANTLAŞMASI TEŞKİLATI (NATO); Türkiye'de Askerî Meteoroloji Teşkilatı bulunmadığı için Türk Silahlı Kuvvetleri'nin meteorolojik desteğini ve NATO ile olan ilişkilerini, Genelkurmay Başkanlığı ile koordineli olarak Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü yürütmektedir 6.METEOROLOJİK EKONOMİ FAYDA GRUBU(ECOMET); ECOMET'in amacı; meteorolojik ürünlerin kullanımıyla ortaya çıkan ekonomik faydadan meteoroloji teşkilatlarının daha fazla pay alması, bu ürünlerin serbest dolaşımıyla, ulusal meteoroloji teşkilatlarının kendi aralarında haksız rekabete neden olmadan yarışmaları, teknolojik ve bilimsel yönden gelişmeleridir. MİLLİ,BÖLGE VE DÜNYA METEOROLOJİ TEŞKİLATINA AİT TELEKOMÜNİKASYON VE MERKEZ SİSTEMLERİ Atmosferin sınır tanımaması ve tek başına bir ulusal meteoroloji teşkilatının ileriye dönük tahminler yapabilmesinin olanaksız olması sebebi ile,dünya meteoroloji teşkilatı, bilgilerin bir merkezde toplanıp,isteyen ülke istediği yerin gözlemlerini rahat alabilmesi için dünyayı meteorolojik bilgi bankası olarak 6 bölgeye ayırmıştır. Bu bölgeler sayesinde telekomünikasyon yükü merkez tarafından bölge merkezlerine verilmiş ve iletişim rahatlamıştır.bu bölgeler sırası ile; 1.AFRİKA 2.ASYA BÖLGESİ 3.GÜNEY AMERİKA 4.KUZEY VE ORTA AMERİKA 5.GÜNEY-BATI PASİFİK 6.BİZİMDE İÇİNDE BULUNDUĞUMUZ AVRUPA BÖLGESİ - 304 -
Bunun yanı sıra her bölgenin 2 veya 3 tane toplama bölgesi vardır,örnek avrupa için roma,bracknell veya sofya vb. Bu konudaki şekiller aşağıda verilmiştir ULUSLAR ARASI METEOROLOJİK İLETİŞİM AĞI - 305 -