AVROPA VALYUTA BİRLİYİNİN İQTİSADİ TƏSİRLƏRİ Osman Nuri ARAS onaras@yahoo.com Elçin SÜLEYMANOV elchin@qafqaz.edu.az Qafqaz Universiteti İqtisadiyyat və İdarəetmə Fakültəsi Bakı / AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Avropa İqtisadi və Valyuta İttifaqı, 1946-cı ildən etibarən həyata keçirilən və 1971-ci ildə elastik valyuta sisteminin qurulması ilə başa çatan Bretton Woods Sistemindən bu yana beynəl-xalq pul sistemində yaşanan ən əhəmiyyətli irəliləyişdir. Günümüzdə Avro, Avropa Valyuta İtti-faqının müştərək pul vahididir. Qısaca Avro, Avropada yaranan müştərək bazar sisteminin son mərhələsi olan Avropa Valyuta Birliyinə üzv ölkələrin, müstəqil iradələri ilə öz milli valyutala-rından imtina edərək qəbul etdikləri müştərək pul vahidinə verdikləri addır. AB-nin son hədəfi olan siyasi ittifaqa nail olmaq iqtisadi əsasa dayandığı üçün, bu siyasi hədəfi reallaşdırmaq üçün vahid pul Avroya keçiş nəzərdə tutulmaqdadır. Açar sözlər: Avropa Valyuta Birliyi, Avro, Vahid Avropa Valyuta Sistemi ECONOMICAL EFFECTS OF THE EUROPEAN CURRENCY UNION ABSTRACT European Economic and Monetary Union is the most important development since creating in 1946 and establishing flexible monetary system in 1971 of Bretton Woods System. Nowaday, Euro is the common currency of the European Union. Shortly, EURO is the name of currency which have been created by common wishes of member states of the European Monetary Union, as the last level of common market system, who withdrawed from own national currencies and admitted common one. The lattest purpose of EU to create political union is based on economical issues, so for realisation of this purpose it was suggested transition to the common currency-euro. Key Words: European Monetary Union, Euro, Common European Monetary System GİRİŞ II Dünya müharibəsindən sonra Avropada bir sülh mühiti formalaşdırmaq üçün başladılan iqtisadi inteqrasiya strategiyası fəaliyyətləri nəticəsində 1952. ildə, Paris Bəyannaməsi ilə, Avropa Kömür və Polad Birliyi formalaşdırılmış-dır. Ancaq kömür və polad məhsullarında müştərək bir bazar təşkil edən sektör əsaslı bu inteqrasiyada çatışmamazlıqlar ortaya çıxdı. 1957 ci ildə Roma Müqa-viləsi və altı ölkənin iştirakı ilə (Almaniya, İtaliya, Hollandiya, Belçika, Lüksemburg və Fransa) Avropa İqtisadi Birliyi, (AİB) və yenə eyni ildə Avropa Atom Enerji Topluluğu quruldu.bu üç topluluq qanunvericilik nöqtəsindən ayrı, siyasi cəhətdən isə vahid bir təşkilatdır.üç topluluğun da ümumi iqtisadi hədəfi, iqtisadi fəaliyyətlərin müntəzəm inkişafı, daimi və nizamlı iqtisadi böyümə, yaşayış standartının artırılması, yüksək bir məşğulluq səviyyəsi, iqtisadi və valyuta istikrarı idi 1. 1 Emine Bilgili, Euro ve Ortak Pazar, Dış Ticaret Dergisi, Temmuz-1999, http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/temmuz99/eurove.htm; Mete Bilgiç, Ekonomik ve Parasal Birlik ve Euro nun İktisadi Etki ve Sonuçları, Finans Dünyası, Kasım-1999. http://www.kobinet.org.tr/kosgebabm/yayinlar/euro.html.
AİB nin məqsədi, əvvəlcə Gömrük İttifaqı və müştərək bazar, daha sonra da bir çok milli siyasətin koordinasiyası və müştərək siyasətlər ilə iqtisadi birliyə nail olmaqdı. Zamanla, topluluk əhəmiyyətli ölçüdə dinamizm göstər-dikcə təşkilata daxil olmalar da çoxalmışdır. AİB ölkələri, valyuta inteqrasiyayi iqtisadi inteqrasiyanın məcburi şərtlə-rindən biri olaraq görürdü. Avropa bloklaşmasi davam edərkən, iqtisadi və val-yuta birliyinə nail olmaq üçün də çalışmalar həyata keçirilmişdi. AİB-də, iqtisadi və valyuta birliyi yaratmaq mövzusundakı ilk ciddi cəht, 1-2 Dekabr 1969-cu ildə La Haye Zirvəsində həyata keçirilmişdir. Zirvə sonunda altı ölkə-nin dövlət və hökümət başçıları, Birlik içində mərhələli olaraq bir İqtisadi və Valyuta Birliyin (İVB) qurulması mövzusunda ortaq qərar qəbul etmişlərdir. 1970-ci ildə, İVB-yə yönəlik olaraq hazırlanan Werner Raporu ilə, on il ərzində İVB'yə nail olunması üçün bir plan təqdim edilmişdir. Ancak 1970-ci illərdəki neft krizləri, her yerdə sürətlənən infilyasiya, iqtisadiyyatların birbirlərindən fərqli olması kimi səbəblərə görə bu məqsədə nail oluna bilməmişdir. 1.AVROPADA İQTİSADİ İNTEQRASİYA CƏRƏYANI 1.1. Avropa Pul Sistemi 1979-cu ildə İVB-yi yaratmaq cəhdləri, Avropa Pul Sisteminin (APS) qurulması ilə yeni bir mərhələ qazanmışdır. APS-nin məqsədi, valyuta birliyinə nail olana qədər iqtisadi fəaliyyətlər üzərində mənfi təsirlər yaradan Avropa-dakı valyuta dalğalanmalarını azaltmağa çalışmaqdı. Valyuta məzənnəsinin dəyişkənliyi, Avropalı firmaların, digər Birlik ölkələrində böyük və uzun müd-dətli investisya layihələrinə girmələrinə və bunların müştərək bazardan tam mənası ilə faydalanmalarına mənfi təsir göstərirdi. 1.2. ECU-Avro Sabit, ancaq bərpa oluna bilən valyuta kursu sisteminə bağlı APS-nin əsasını "Avropa Pul Vahidi-ECU(European Currancy Unit)"meydana gətirir. ECU, üzv ölkələrinin valyutalarının iqtisadi ağırlıqlarına görə təsbit olu-nan müəyyən miqdarlarının bir yerə toplanmasından meydana gəlmişdir. Siste-mə daxil olan ölkələrin valyutaları, sabit kursdan ECU-yə bağlanmış və müəy-yən bir hədd içində dalğalanmağa buraxılmışdır. ECU adı daha sonra Avro olaraq dəyişdirilmişdir. AVS, üzv ölkələrin valyuta kurslarındaki dalğalanmanı əhəmiyyətli ölçü-də azaltmağa nail olmuşdur. İnfilyasiya dərəcələri və uzun əhəmiyyətli faiz nis-bətlərindəki düşmə və yaxınlaşma, AVS-nin nailiyyətinə müsbət təsirini göstər-mişdir. AVS-nin bu nailiyyəti, AVB-nin formalaşdırılmasında əhəmiyyətli də-rəcədə rol oynamışdır. Günümüzdə Avro, Avropa Valyuta İttifaqının müştərək pul vahididir. Qı-saca Avro, Avropada yaranan müştərək bazar sisteminin son mərhələsi olan Avropa Valyuta Birliyinə üzv ölkələrin, müstəqil iradələri ilə öz milli valyutaların-dan imtina edərək qəbul etdikləri müştərək (vahid) pul vahidinə verdikləri addır 2. 1.3. İqtisadi və Valyuta Birliyinin və AB-nin Avroya Keçidinin Məqsədi İqtisadi və Valyuta Birliyi (İVB), şəxslərin, malların, xidmətlərin və sər-mayənin sərbəst dövriyyəsi mənasına gəlir.bu məqsədlərə nail olmaq üçün, müştərək pul siyasəti, iqtisadi siyasətlərin yaxınlaşdırılması və başda maliyyə siyasəti olmaq üzərə bir çox sahədə uyğunlaşmaya nail olunması kimi xüsusları da APB-in əsas ünsürləri arasında saymaq mümkündür. Bu anlayış ilə İVB, Avropanın iqtisadi inteqrasiya sürəcinin son mərhələsini təşkil edir. 2 EURO'nun xırda vahidi centdir.
2. AVROPA VALYUTA BİRLİYİNİN İQTİSADİ TƏSİRLƏRİ Avropa İttifaqının iqtisadi və valyuta inteqrasiya yönündə olduqca əhə-miyyətli bir addım olaraq, müştərək pul vahidi Avroya keçməsinin təsirləri təkcə pul birliyinin 12 üzv ölkəsində deyil, eyni zamanda AB ilə iqtisadi və siyasi münasibətləri olan bütün ölkələrdə də hiss ediləcəkdir. Böyük və iqtisadi olaraq əhəmiyyətli bir bölgənin formalaşdırılması, beynəlxalq pul sistemini və dünyanın finans bazarlarındakı gözləmələrə əhəmiyyətli ölçüdə təsir edəcəkdir. Çünki vahid pul vahidi Avroya keçiş, Valyuta Birliyinə daxil olan ölkələrin iqtisadi siyasət rejimlerində köklü bir dəyişiklik mənasına gəlir. Valyuta Birliyi sahəsində tətbiq ediləcək siyasətlər, İttifaqı meydana gəti-rən ölkələrin böyüklükləri, global iqtisadiyyata yüksək inteqrasiya dərəcələri ilə dünya istehsalı və beynəlxalq ticarətdə paylarının yüksək olması səbəbi ilə dün-ya iqtisadiyyatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcəkdir 3. Avro sahəsini təşkil edən ölkələrin dünya iqtisadiyyatındakı payına baxıl-dığında, Avro sahəsi, ABŞ ilə bərabər dünyadakı ən əhəmiyyətli iki iqtisadi gücdən birisi vəziyyətindədir. Avro Regionu, ABŞ-dan daha geniş, dünya isteh-salında daha az paya sahib olsa da, dünya ixracatındakı payı və xaricə açıqlıq dərəcəsi ilə onu geridə buraxan, təxminən onun qədər infiliyasiyaya sahib bir blokdur. Xarici Ticarət və cari əməliyyatlar tarazlığında, ənənəvi olaraq çox böyük açıqlar verən amma Dolların bir nömrəli və rəqibsiz dünya pulu olması səbəbindən bunlara çox əhəmiyyət ABŞ-ın əksinə, Avro Regionunun digər böyük göstəriciləri yanında Avronun daha məhdud vəziyyətdə olması şəksizdi. Daha aşağı işsizlik nisbəti və son illərdə əldə etdiyi bütcə artığı isə ABŞ-ın hələlik Avro Regionundan üstün olduğu iki sahədir. 4. 2001-ci il IMF illik raportuna görə, Avronun dünya ölkələrinin toplam valyuta rezervləri içində hələlik sadəcə 12.7 %-lik bir paya sahib olması Avro Regionunun bir zəyif tərəfi kimi görünsə də, eyni bölgənin Avropa Mərkəz Bankı rəqəmləri ilə 2001-ci ilin ikinci rübündə 410 milyard Avroya çatan toplam beynəlxalq rezervləri dünyanın bir başqa ölkəsində mövcud deyildir. Avro sahəsindəki genişləmə nəticəsində Yaponyanın üçüncü sıraya gerilə-yəcəyi və global tarazlıqlarda əhəmiyyətli dəyişikliklərə yol açacağı gözlənilir. 2.1.Birlik Ölkələrinə Təsirləri 2.1.1. Faydaları 1. Mali əməliyyat xərclərinin, yəni dəyişim maliyətlərinin ortadan qalxması ilə əldə edilən yığım:vahid pula keçilməsi ilə bərabər valyutaların birbirlərinə olan müdadilə maliyyətinin ortadan qalxması, pul birliyinin ən çox nəzərə çarpan və əhəmiyyətli qazancıdır. Milli valyutaların dəyişimi ilə ortaya çıxan qazanclar əksəriyyət etibarı ilə bank sektoru tərəfindən əldə edilməktədir. Fərqli ölkələrdəki araşdırmalar, bankların gelirlərinin təxminən 5%-nin dəyişim əmə-liyyatları ilə eldə edildiyini ortaya qoymuşdur. Bankların bu gəlir qaynağı, val-yuta birliklə yox olmuşdur. Bu vəziyyətin bankları digər karlı fəaliyətlərə sövq etməsi ilə nəticədə cəmiyyət bütünlüklə qazanclı çıxacaqdır 5. 2. Kurs dəyişikliklərindən meydana gələn bazar inamsızlığının ortadan qalx-ması və kurs dəyişimlərinə istiqrar: Valyuta kurslarında gələcəkdə olması təx-min edilən dalğalanmalar səbəbi 3 4 5 B. Erbil, "Tek Para ve Ekonomik Parasal Birliğin Son Aşamasına Geçişin Muhtemel Etkileri", İKV Dergisi, Sayı:140, Ocak-Nisan, 1998, ss.21-31; A. Haydar Bayar, "Avrupa Para Birliği'nin Önemi", İKV Dergisi, Sayı:140, Ocak-Nisan, 1998, ss.32-33. Nahit Töre, Euro "Sağlam ve Güvenilir" Bir Uluslararası Para Birimi Olabilir mi?, İşveren Dergisi, Kasım-2001, http://www.tisk.org.tr/isvederg/112001/eurosag.htm. Mete Bilgiç, Ekonomik ve Parasal Birlik ve Euro nun Ekonomik Etkive Sonuçları, Finans Dünyası, Kasım-1999. http://www.kobinet.org.tr/kosgebabm/yayinlar/euro.html. http://www.kobinet.org.tr/kosgebabm/yayinlar/euro.html.
ilə yaranan müəyyənsizlik, firmaların gələ-cəkdəki gəlirləri haqqında da müəyyənsizlik yaradır. İqtisadi qərar vahidləri, istehsal, investisiya və istehlak ilə əlaqəli qərarlarını qiymət sistemləri ilə əla-qəli məlumatlara əsaslandırırlar. Valyuta kursu müəyyənsizliyi, gələcəkdəki qiy-mətlər haqqında da qarışıqlığa səbəb olur. Gələcəkdəki kurslar haqqında müəy-yənsizlik maliyəti yüksekdir. İnvestor, ya da istehsalçıya səhv xəbər verən qiy-mət mexanizması, qaynaqların paylaşımında inamlı bir amil olmaqdan çıxaraq, bütün investisiyaların qazancsız olmasına səbəb ola bilər. Riskdən qaçan fərd-lər, qaynaqlarını təsirli olmayan şəkildə dağıda bilərlər. Qarışıqlıqdakı azalma və istiqrar isə, iqtisadi qərarların doğru istiqamətdə verilməsinə səbəb olur 6. Valyuta kursundakı qeyri -müəyyənlik, risk artışına yol açaraq real faiz nisbətlərinin də yüksəlməsinə səbəb olur. İnvestisiyaların gözlənən mənfəəti qeyri-müəyyən olduqca, risk almaq istəməyən yatırımcılar, daha yüksək risk primi müəyyən edirlər. Riskli bir mühittə yatırımcılar, gələcəkdəki qazanclarına tətbiq edilən iskonto nisbətini artırırlar. Beləcə, valyuta kursundakı qeyri-müəyyənlik real faiz nisbətlərini artırır. Yüksək faiz nisbətləri, investisiyalara əngəl olacaq vəya investisiya layihərinin təsirli olmayan seçiminə yol açacaqdır. Vahid pula keçilməsi, valyuta kursu riskini təlafi edərək, qiymət mexanizma-sının təsirli əməliyytına və qaynaqların təsirli dağılmasına səbəb olur. Beləliklə valyuta kurslarındakı istiqrar, finansman maliyətinin azalmasına, investisiyala-rın və ticarətin, dolayısıyla da iqtisadi böyümənin artmasına səbəb olacakdır. Valyuta pozisiyasının qorunması və tarazlanması üçün əhəmiyyət kəsb edən o "hedging" maliyyətləri azalaraq, investisiyalar təşviq ediləcəkdir. Qaynaqların daha yaxşı paylanması rifahı artıracaqdır. Beləliklə Avroya keçməklə, dəyişik valyuta kurslarından qaynaqlanan əməliyyat və bilgi xərcləri ilə xarici ticarət əməliyytalarındakı xərclər ortadan qalxacaqdır. AB içində hedging əməliyyatlarında (forward, swap, vb.) azalma olacaqdır. 3. Amerika Dolları ilə yarışa bilən, beynəlxalq əməliyyat, yatırım, rezerv və portföy parası olaraq istifadə olunacaq qüvvətli bir pul vahidi meydana gəlmiş-dir. Artan uyumlu siyasətlər və Avropa Pul İttifaqına üzvü ölkələr içindəki struktur ünsürlərə yönəlik qərarlılıq, Avroya dünyanın ən əhəmiyyətli ikinci pul vahidi olma şansını artıracaqdır. Avronun vahid pul vahidi olaraq qəbul edilmə-si, milli iqtisadiyyatların mali siyasətlərinin rolu və istiqamətinə də bağlıdır. EPB ölkələrinin geniş iqtisadi struktura və Avropa valyutalarının bir birinə çevrilməsi səbəbi ilə ortaya çıxan əməliyyat maliyyətlərinin ortadan qalx-ması Avronun xüsusi ilə ticari əməliyyatlarda pul vahidi olaraq işlədilməsinə yönəldəcəkdir. Ancak bunu da əlavə etmək lazımdır ki; Avronun sürətlə və tam olaraq beynəlxalq bir pul vahidi olaraq qəbul edilməsini meydana gətirən əsas faktor, valyuta və qiymətli kağızlar bazardakı əməliyyat xərcləridir. Bir başqa sözlə, Avropa İttifaqı Avronu beynəlxalq pul vahidi olaraq təqdim edərkən, Avro mali bazarlarının da təsirli hala getirilməsinin yanında, daha çox bütün-ləşmiş və iştirakçılar üçün daha ucuz olmasına nail olmalıdır. Digər bir ifadəylə, Avro mali bazarlarının sürətli inkişafı və dəyişim vasitəsi olaraq Avronun işlədilməsində avantajlı effekti, Avronun müvəffəqiyyətli şəkildə ilə tanıtımında əsasli bir amil olacaqdır. Avro bazarları dərinləşdikcə, pula çevrilə bilməsi artdıqca və əməliyyat maliyyəti düşdükcə Avronun varlıqları daha cazib olacaq, eyni zamanda dəyişim vasitəsi olaraq Avronun tədavül sahəsi genişləyəcəkdir 7. 4. Vahid maliyyə bazarının səbəb olacağı faktor bölüşümünün nəticəsi ola-raq ortaya çıxacaq əhəmiyyətli tənzimləmələr. 6 7 Robert Solomon, The Birth of the Euro and Its Effects, The Brown Journal of World Affairs, Volume VI Issue2, Summer/Fall 1999, ss.141-148; Emine Bilgili, Euro ve Tek Pazar, Dış Ticaret Dergisi, Temmuz-1999, http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/temmuz99/eurove.htm. Michael B. Devereux-Charles Engel-Cedric Tille, Exchange Rate Pass-Through and the Welfare Effects of the Euro, International Economic Review, Vol.44, No.1, February 2003, ss.223-242; Camille Linson, The Launch of the Euro, http://www.intcounselor.com/artdisplay.cfm?id=15.
5. Qiymət istiqrarının daha da möhkəmlənməsi və anti infliyasiya siyasəti-nin Avropa İttifaqının müştərək fəlsəfəsinə dönməsini təşkil edəcəkdir. 6. AB xarici iqtisadi əlaqələrindən stabilizasiya əldə ediləcəkdi. 7. Eyni pul vahidini işlədən milli sərmayə bazarlarının birləşməsi ilə, artan rəqabət sonu faiz nisbətləri düşəcək, keyfiyyət və alternativ artacaqdır. Sərmayə bazarlarında daha çox pula çevrilə bilməyə nail olunacaqdır. Faiz nisbətlərində meydana gələ biləcək ümumi bir azalma, faiz hərəkətliliyi problemini ortadan qaldıracaqdır. Finansman əldə edilməsində meydana gələcək rahatlıq, investisiyaları və iqtisadi böyüməni artıracaqdır. 8. Avro, bazarlara şəffaflıq gətirərək firmalar və tükəticilərin qiymət qarşı-laşdırmasını rahatlaşdıracaqdır. Daxili bazarın böyüməsi, rəqabətin artması, keyfiyyətin yüksəlməsinə və qiymətlərin düşməsinə səbəb olacaqdır 8. Vahid bazarın meyadana gətirdiyi artan rəqabət mühiti AB içində qiymətlərin bu vaxta qədər bir birinə yaxınlaşmasına səbəb olmuşdur. Vahid pul ilə AB içində qiymət qarşılaşdırmalarının mümkün hala gəl-məsi, AB içində mövcud bölgələrarası qiymət fərqliliklərinı potensiyal olaraq azaldacaq bəzi sektorlarda tamamən ortadan qaldıra biləcəkdir. Bu vəziyyət vahid bazar içində rəqabətin artması ilə qiymətlərin ən aşağı tarazlıq nöqtəsində müəyyən edilməsi ilə nəticələnə biləcəkdir. Buna əlavə olaraq, maliyyə bazar-larının inteqrasiyasının nəticəsi faiz həddlərinin düşməsi və borclanma imkan-larının rahatlaşması finansman maliyyətlərini azaldaraq maliyyətlərin və qiy-mətlərin aşağı düşüş istiqamətindəi hərəkətinə müsbət təsiri olacaqdır. Ayrıca, xüsusi ilə AB daxili ticarətdə ağırlıqlı olan sektorlarda əməliyyat maliyətlərindən əldə ediləcək qazanc və kurs riskinin ortadan qalxmasından qaynaqlanacaq təsirlər, AB xarici ticarətin sıx olduğu sektorlarda isə Avronun beynəlxalq ödəmə vasitəsi hesab vahidi olaraq dövriyəyə girməsinə və Avro /Dolar paritetine bağlı olaraq ortaya çıxa biləcək tasarruflar, AB içində qiymət-lər və rəqabət üzərində təsirli ola biləcəkdir. Avronun qüvvəyə minməsi ilə regional qiymət fərqliləşmələrinin bəzi sektorlarda tamamən ortadan qalxması göxlənməkdədir. 9. 21. əsr bankcılığına yaxından təsir edəcək, Avropada bir çox böyük bank inteqrasiya yoluna getməkdədir 9. 10. Valyuta birliyi ilə bərabər bölgə daxili ticarətin artacağı düşünülməkdə-dir. Vahid bazarın tamamlanmasından sonra, AB içi ticarət AB xaricinə yapılan ticarətdən daha sürətli yüksələrək, 1985-1997-ci illər arasında ildə ortalama 2.26 % nisbətində artış görülmüşdür. Birlik içi doğrudan sərmayə investisiyaları isə, 1986-1993-cü illər arasında iki dəfədən çox artış göstərərək ÜDM-nin 0.5 %-i səviyyəsindən 1.3% səviyyəsinə yüksəlmişdir. Rəqabətin meydana gətirdiyi üzv ölkələrarası şirkət inteqrasiyalarında isə üç qat artış görülmüşdür. Hal-hazırda bölgə ölkələrinin AB ilə ticarəti toplam ticarətlərinin 70 %-ni təşkil etməkdədir. 2.1.2. İtirilənlər və nöqsanlar Avroya keçiş mövzusundakı ən mənfi fikir Nobel mükafatlı iqtisadçı Milton Friedmana aiddir. Friedman, Avronun dövriyyəyə çıxması ilə AB ölkələrində kaosa çatan bir qarışıqlıq yaşanacağını ifadə etmiş ; Avroya keçişi böyük bir səhv olaraq dəyərləndirmiş və bunun nəzərdə tutulanın tərsinə, AB ölkələri arasında siyasi-iqtisadi birlik yaratmaqdan çox, fərqli nöqtələri ortaya çıxaracaq bir irəliləyiş olduğunu iddia etmişdir. Ayrıca, AB-də pul vahidinin tək, ancaq iqtisadiyyatlardakı məqsəd və səbəblərin fərqli olmasının, tətbiq edilə bilmədə böyük problemlər yaradacağını, səbəblərdən qaynaqlanan iqtisadiyyat-ların fərqli pul siyasətləri tətbiq edilə bilməq 8 9 Mehmet Özkan, Euro nun Etkileri, Export Dergisi, Ekim-2001, s.10. Emine Bilgili, Euro ve Tek Pazar, Dış Ticaret Dergisi, Temmuz-1999, http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/temmuz99/eurove.htm.
istəyəcəklərini, ancak vahid pul vahidinin işlədilə bilər amillərini məhdudlaşdıran və bunun da ölkələr arasında gərginliyə yol açacağını iddia edilməkdədir. Ümumi olaraq Avroya keçiş ilə bərabər üzv ölkələr baxımından ortaya çıxacağı dilə getirilən zərər və nöqsanlar aşağıdaki kimi göstərilə bilər 10 : 1. Qiymət istiqrarının yaradılacaq AMB tərəfindən də, Alman Bundesbankı kimi, təkcə pul dəyəri istiqrarına və infiliyasiya ilə mübarizə istiqamətində bir nizam-intizam içində həyata keçiriləbilməsinə şübhələrin olması. 2. Qiymətləndirmə ölçülərinin heç bir elmi təmələ əsaslandırılmaması və müntəzəmliliyinin qorunmasının proqram altına alınmamış olması. 3. Pul dəyəri ilə əlaqəli AMB-na veriləcək səlahiyyətlərin, siyasi səbəblərlə məhdud tutula bilməsi, müstəqilliyin həyata keçirilməməsi vəziyyətində AB-nin pul siyasətinin qiymət istiqrarı mövzusuna lazimi diqqət verməmə ehtimalı. 4. Əsil pul siyasəti və iqtisadi siyasət səlahiyyətlərinin tam olaraq AB-nə keçməməsi və üzv ölkələrə buraxılmasından meydana gələbiləcək mənfi nəticələr. 5. Əhəmiyyətli bir uyğunlaşma və müəyyənləşdirmə amili olaraq pul dəyə-rində dəyişkən kurs sisteminin ortadan qaldırılmasından meydana gələbiləcək mənfi nəticələr. 6. Avro pulunun xarici iqtisadi qanadının lazımi səviyyədə qaranti altına alınmaması və səlahiyyətin AB banklar konseyi kimi siyasi bir organın əlində tutması nəticəsində, bu organda siyasi uzlaşmaların neqativ bir həll yoluna dönə bilmə riski. 7. Pul birliyinə daxil olmaqla milli mərkəz banklarının təsirliliyi yox olacaq-dır. Bunun mənası, ölkə pulunun dəyərini dəyişdirmə (devalivasiya və revali-vasiya ilə) imkanına sahib olamayacağı vəya milli pul miqdarının müəyyənləş-dirilə bilinməməsi mənasına gəlməkdədir. 8. Pul birliyinin bir başqa maliyyəti isə senyoraj (emisiya qazancları) itkiləri olacaqdır. Ölkələrin fərqli mali sistemlərə sahib olması, bütce açıqlarının fərqli kəsişmədə borclanma və emissiya yolu ilə maliyyələşdirilməsi səbəb olmaq-dadır. Valyuta birliyinə girməklə, ölkələrin infiliyasiya nisbətlərini təsbit etmə səlahiyyətləri əllərindən alınmaqdadır. Xüsusi ilə vergi yığma problemi olan ölkələrdə, infiliyasiya vergisi ikinci ən yaxşı vergi siyasətidir. Ancaq Avro-bazlı aktivlərin dünya ticarəti içindəki payı artarsa, bütün AB ölkələri nəzər nöqtə-sindən xarici senyoraj gəlirləri mövzusu olabiləcək və bu xarici qazanclar, da-xili senyoraj itkilərini təlafi edə biləcəkdir. 2.2. Avro Xarici AB Ölkələrinə Təsirləri Hələlik Avro sahəsi xaricində qalan üç Avropa İttifaqı ölkəsində, hökü-mətlər bir tərəfdən vahid pul siyasətinin təsirini dəyərləndirir, digər bir tərəfdən də öz daxili ictimai dəstəyini gücləndirəcəyi bir dönəmə girdilər. Bu üç ölkə müəyyən bir zaman sürəcindən sonra Avroya keçmək istədilər. AB üzvü İngiltərə, Danimarka və İsveç İqtisadi və Valyuta Birliyinin Müştərək Pul Tətbiqediləbilməsi xaricində qalmış olmaqla bərabər, xüsusi ilə İngiltərədə Avronun qəbul edilməsi mövzusu, hökümət və iş dünyası tərəfindən ciddi şəkildə gündəmə getirilməkdədir. Ancaq, İngiltərədə Tony Blair höküməti 2005-ci il seçkiləridən əvvəl bir referendum riskinə girməkdə qərarsız görün-məkdədir 11. 10 A. Can Tuncay, 21. Yüzyılın Eşiğindeki Dev Oluşum: Euro ve Muhtemel Etkileri, Çimento İşveren Dergisi, S.1, C.13, Ocak-1999, ss.22-27; Mete Bilgiç, Ekonomik ve Parasal Birlik ve Euro nun Ekonomik Etki ve Sonuçları, Finans Dünyası, Kasım-1999. http://www.kobinet.org.tr/kosgebabm/yayinlar/euro.html. 11 Bkz: Samuel Brittan A Case for Currency Freedom, New Economy, 06/03, http://www.samuelbrittan.co.uk/text151_p.html; Richard Willsher, Euro-Ready, Financial World, http://www.richardwillsher.com/?p=articles:euro:euro-ready
2.3. AB-nə Üzv Ölkələrə Təsirlər AB-nə üzvlüyün ön şərti, 1957-ci il Roma Anlaşması ilə təsbit edilən üzvlük şərtlərini bir an əvvəl Tətbiqediləbilməyə keçirməkdir. Əvvəla dövlət kəsirlərini tarazlamalı, kurs siyasətləri sıxılaşdırmalı və infiliyasiyanı düşürmək məqsədi ilə yüksək böyümə sürətini tarazlamalıdırlar. AB ilə bloklaşma çabası içindəki üzv ölkələrin AB üzvlüyü üçün ortaya qoyulan Kopenhag Kriterləri, Avronun milli pul vahidi olaraq qəbul edilməsi şərtini intiva etməməkdədir. Avroya daxil olmaq üçün müəyyən edilən Maastricht xüsusiyyətlərinə uyğunlaşmada üzv ölkələrə elastiklik tanınmaqdadır. Bir başka sözlə, üzvlüyün ilk günü Avronun qəbulu mövzusu aktual deyildir. Makro-iqtisadi şərtləri təsbit edən Maastricht şərtlərinə daha sonra da uyğunlaşmaq mümkün idi. Amma nəticədə həm iqtisadi əlqalərini, həm də siyasi talelərini fprmalaşdıran Avroya keçişi yaxından izləyirlər. Avronun milli pulun yerini almasında zamanlama nəzər nöqtəsindən üzv ölkələrə elastiklik tanınmaqla bərabər, AB Komissiyası və Avropa Mərkəz Bankı tərəfindən həyata keçirilən Avro Dönüşüm Mərhələsii Əməliyyatları, üzv ölkələri də daxil edəcək şekildə tətbiq edilməkdədir. Xüsusi ilə, üzvlük sürəcin-də sözü edilən ölkələrin AB ilə xarici ticarətlərinin toplam xarici ticarətləri içindəki paylarının əhəmiyyətli ölçüdə yüksəlməsi, (Macarıstan üçün bu nisbət 80% Polşa üçün isə, 70% dir), AB üzvü ölkələrdən üzv ölkələrə yönəlik sərma-yə axışı və AB ilə bloklaşma sürəcində arxada buraxılan məsafə, Avronun üzv ölkələr tərəfindən önəmini daha çox artırmaqdadır. Bu səbəblə üzv ölkələrin pul bazarları, iş dünyası və vatandaşlarının Avro Dönüşüm Sürəci mövzusunda, AB Komissiyası ilə əməkdaşlığının maarifləndirilməsi yönündə ciddi işlər görmək-dədir. 3. AVRO-DOLLAR MÜQAYİSƏSİ Pulun üç təməl funksiyası sayılan yığım vasitəsi, tədavül vasitəsi və dəyər ölçüsü olma funksiyası, öz ölkəsi xaricinda konvertabl olmasına görə beynəl-xalq pul vahidi ya da "dünya pulu" deyimləri işlədilməkdədir. Bu mənada ABŞ Dolları günümüzdə bir nömrəli beynəlxalq pul vahididir. Elə ki, bugün dolların dünyada oynadığı rol ABŞ iqtisadiyyatının həcminin çox fövqinə çıxmışdır. Günümüzdə dünya ticarətinin təxminən yarısı Dollarla həyata keçirilməkdədir. Beynəlxalq ticarətə aid olan malların təxminən hamısı (neft,buğda kimi) Dol-larla qiymətləndirilməkdədir. Beynəlxalq Ödəmələr Bankının (BIS) 1998-ci il tarixli bir çalışmasına görə, dünyadakı bütün valyuta əməliyyatlarının 87 %-ində ən az bir tərəfdə Dollar yer almaqdadır. Beynəlxalq istiqrazların 50 %-i Dollar üzərinə yazılmaqdadır. Beynəlxalq bank kreditlərinin 45 %-i Dollar cinsindən açılmaqdadır. Dünyada xaricilərə aid bank depozitlərinin təxminən yarısı Dollarla ifadə edilmişdir. 2001-ci il IMF İllik Raptoruna görə isə, 2000-ci ilin sonunda dünya ölkələri valyuta rezervleri içində Dolların payı 68.2%-ə çatmaqda; təkcə sənayələşmiş ölkələr elə alındığında bu pay 73.3%-ə çıxmaq-dadır 12. Şübhəsiz ABŞ Dollarını bu vəziyyətə gətirən müxtəlif təsirlər vardır. Bunların başında, hələ İkinci Dünya Savaşı sona çatmadan 1944-cü ildə ABŞ-ın Bretton Woods qəsəbəsində toplanan beynəlxalq konferansda IMF-nin əsas sözləşməsinin qəbulu ilə beynəlxalq pul sisteminin Dollara mərkəzi bir vəziyyət formalaşdırılmışdır. Ayrıca müharibə sonrasının fövqəladə şərtlər xüsusi ilə Avropada Ameri-kan mallarına və dolayısıyla Dollara böyük bir tələb yaratmışdı. ABŞ, həmişəki kimi, bu vəziyyəti "düzgün" qiymətləndirmiş və Marshall Planı ilə Avropalıları, Dodge Planı ilə Yaponları ehtiyac duyduqları Dollara qovuşdurmuşdur. Bretton Woods sisteminin yıxılmasına baxmayaraq, son 30 illik "dalğalanma" zamanın-da da dolların üstünlüyü davam etmişdir. 12 Gazi Erçel, Effects of the Euro on Emerging Market Economies: The Turkish Case, The Royal Institute Of International Affairs Chatham House, London, 10 June 1998. http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/konusma/ing/1998/effect1.html; Nahit Töre, Euro "Sağlam ve Güvenilir" Bir Beynəlxalq Para Birimi Olabilir mi?, İşvəren Dərgisi, Kasım-2001, http://www.tisk.org.tr/isvədərg/112001/eurosag.htm.
Ancaq ABŞ Dolları müharibədən sonrakı dönəmin vahid beynəlxalq pul vahidi olmamışdır. Bu dönəmdə Sterling, İsveçrə Frankı, Alman Markı, Fransız Frankı, Yapon Yeni kimi bəzi milli pul vahidləri də millətlər arasında konver-tabl pul yerinə işlənmişdir. Lakin, ABŞ Dollarının üstünlüğü qarşısında bu əmə-liyyatlarda xüsusi ilə 1990-cı illərdən etibarən geriləmə olduğu diqqəti çəkmək-dədir. Xüsusi ilə 1990-cı illərin ikinci yarısından sonra ABŞ məhsuldarlıq artış-larının 3%-ə yaxınlaşması, böyümə sürətinin 4%-i aşması, işsizliyin 4%-ə en-məsi və infiliyasiyasız bir mühittə həyata keçirilməsi, Dolların üstünlüyünü mübahisə edilməyəcək hala gətirmişdir. Euro nun, ABD Doları qədər güclü və istikrarlı bir pul vahidi olaraq orta-ya çıxması nəzərdə tutulmuşdur. Bu pul vahidinin tədavülə çıxışı da bu priz-madan qiymətləndirilməkdədir. 13 13 Robert Solomon, International Effects of the Euro, January-1999, http://66.102.9.104/search?q=cache:buykqbh0mccj:www.brookings.edu/comm/policybriefs/pb42.htm+euro+effects&hl =az&ie=utf-8; Birgül HAMEVİOĞLU, Euro ya Neler Oluyor, http://www.kirimdernegi.org.tr/euro.htm.
NƏTİCƏ AB-nin son hədəfi olan siyasi ittifaqı reallaşdırmaq iqtisadi əsasa dayan-dığı üçün, bu siyasi hədəfə nail olmaq üçün vahid pul Avroya keçiş nəzərdə tutulmaqdadır. Bu baxımdan Avropa İqtisadi və Valyuta İttifaqı, 1946-cı ildən etibarən həyata keçirilən və 1971-ci ildə elastik valyuta sisteminin mənimsən-məsi ilə başa çatan Bretton Woods Sistemindən bu yana beynalxalq pul sistemində yaşanan ən əhəmiyyətli irəliləyişdir. Valyuta Birliyi sahəsində tətbiq ediləcək siyasətlər, İttifaqı meydana gətirən ölkələrin böyüklükləri, global iqtisadiyyata yüksək inteqrasiya dərəcələri ilə dünya istehsalı və beynəlxalq ticarətdə paylarının yüksək olması səbəbi ilə dünya iqtisadiyyatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcəkdir. Avro sahəsini təşkil edən ölkələrin dünya iqtisadiyyatındakı payına baxıl-dığında, Avro sahəsi, ABŞ ilə bərabər dünyadakı ən əhəmiyyətli iki iqtisadi gücdən biri vəziyyətindədir. Avro Regionu, ABŞ-dan daha geniş, dünya istehsa-lında daha az paya sahib olsa da, dünya ixracatındakı payı və xaricə açıqlıq dərəcəsi ilə onu geridə buraxan, təxminən onun qədər infiliyasiyaya sahib bir blokdur. Xarici Ticarət və cari əməliyyatlar tarazlığında, ənənəvi olaraq çox böyük kəsirlər verən, lakin Dolların bir nömrəli və rəqibsiz dünya pulu olması səbəbindən bunlara çox əhəmiyyət verən ABŞ-ın əksinə, Avro Regionunun digər böyük göstəriciləri yanında Avronun daha məhdud vəziyyətdə olması şəksizdi. Daha aşağı işsizlik nisbəti və son illərdə əldə etdiyi bütcə artığı isə ABŞ-ın hələlik Avro Regionundan üstün olduğu iki sahədir..
ƏDƏBİYYAT A. Can Tuncay, 21. Yüzyılın Eşiğindeki Dev Oluşum: Euro ve Muhtemel Etkileri, Çimento İşveren Dergisi, S.1, C.13, Ocak-1999, ss.22-27. A. Haydar Bayar, "Avropa Para İttifaqı'nin Önemi", İKV Dergisi, Sayı:140, Ocak-Nisan, 1998, ss.32-33. A.Yavuz Ege, Euro nun Xarici Ticaretimiz Üzerindeki Muhtemel Etkileri, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Ocak-1998, ss.7-11. Avropa İttifaqı ve VahidParası: Euro, Türkiye Odalar ve Borsalar İttifaqı Yayınları, http://www.tobb.org.tr/euro/abeuro.html. Erbil, "VahidPara ve İqtisadi Valyuta Birliyin Son Merhelesine Geçişin Muhtemel Etkileri", İKV Dergisi, Sayı:140, Ocak-Nisan, 1998, ss.21-31. Baki Alkaçar, Türk Xarici Ticareti Nezer nöqtesinden Euro:Fırsatlar ve Darboğazlar, Xarici Ticaret Dergisi, Ocak-2000, http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/ocak2000/euro.htm Birgül Hamevioğlu, Euro ya Neler Oluyor, http://www.kirimdernegi.org.tr/euro.htm. Burak Bensin, Euro Money, http://www.angelfire.com/on/fifa/. Camille Linson, The Launch of the Euro, http://www.intcounselor.com/artdisplay.cfm?id=15. Coşkun Can Aktan, Utku Utkulu ve Selehattin Togay, Nasıl Bir Para Sistemi, İstanbul: İMKB Yayını, 1998. Durmuş Yılmaz, Euro ya Geçiş, İşveren Dergisi, Kasım-2001, http://www.tisk.org.tr/isvederg/112001/euroyag.htm. Emine Bilgili, Euro ve VahidBazar, Xarici Ticaret Dergisi, Temmuz-1999, http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/temmuz99/eurove.htm. Euro Dönüşüm Hazırlıkları, Türkiye Bankalar İttifaqı Yayınları, İstanbul, Haziran-2001. Gazi Erçel, Effects of the Euro on Emerging Market Economies: The Turkish Case, The Royal Institute Of International Affairs Chatham House, London, 10 June 1998. http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/konusma/ing/1998/effect1.html Gazi Erçel, Effects of the Euro on the Banking and Capital Markets, Dünya Gazetesi, Euro Meeting, İstanbul, 27 November 1998. http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/konusma/ing/1998/euroon.html Gazi Erçel, The Role of the Euro from the Turkish Standpoint, BIS Review, 109/2000, ss.1-3. Halil Seyidoğlu, Beynelxalq Finans, Güzem Yayınları, İstanbul, 2001. Halil Seyidoğlu, Beynelxalq İktisat, Güzem Yayınları, İstanbul, 2001. Mehmet Özkan, Euro nun Etkileri, Export Dergisi, Ekim-2001, s.10. Mete Bilgiç, İqtisadi ve Valyuta Birlik ve Euro nun İqtisadi Etki ve Sonuçları, Finans Dünyası, Kasım-1999. http://www.kobinet.org.tr/kosgebabm/yayinlar/euro.html.. Michael B. Devereux-Charles Engel-Cedric Tille, Exchange Rate Pass-Through and the Welfare Effects of the Euro, International Economic Review, Vol.44, No.1, February 2003, ss.223-242. Nahit Töre, Euro "Sağlam ve Güvenilir" Bir Beynelxalq Para Birimi Olabilir mi?, İşveren Dergisi, Kasım- 2001, http://www.tisk.org.tr/isvederg/112001/eurosag.htm. Pınar Özbay, Avropa Para İttifaqı ve Euro, TCMB Tartışma Tebliği No:9702, Eylül 1997. Richard Willsher, Euro-Ready, Financial World, http://www.richardwillsher.com/?p=articles:euro:euroready Robert Solomon, The Birth of the Euro and Its Effects, The Brown Journal of World Affairs, Volume VI Issue2, Summer/Fall 1999, ss.141-148. Robert Solomon, International Effects of the Euro, January-1999, Samuel Brittan A Case for Currency Freedom, New Economy, 06/03, http://www.samuelbrittan.co.uk/text151_p.html The Euro: Our Currency, http://europa.eu.int/euro/entry.html Tunay İnce, "Euro'nun Türk Ekonomisine Muhtemel Etkileri", İşveren Dergisi, Kasım-2001, http://www.tisk.org.tr/isvederg/112001/euronun.htm. Euro Geliyor, Power Ekonomi Dergisi, Kasım-1998, ss.54-74. Euro ya Dönüş Zamanı, Active Bankacılık ve Finans Dergisi, S.21, http://www.activefinans.com/activeline/sayi21/euro.html. http://www.euro.ecb.int/