SAKARYA ÜNİVERSİTESİ İSLÂM TARİHİ 2 Hafta 5 Prof.Dr. Levent ÖZTÜRK Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2012 Sakarya Üniversitesi
ÜNİTE 5 Kuzey Avrupa da Kurulan İlk Müslüman Türk Devleti: İtil Bulgar Devleti İÇİNDEKİLER 5.1. İTİL BULGAR DEVLETİ (VII-XV. YÜZYILLAR) 5.1.1. Siyasî Tarih 5.1.2. Devletin Temel Özellikleri HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İtil Bulgar Devleti nin oluşum safhalarını özetleyebilecek, Abbâsî Devleti nin ve diğer İslâm Devletleri nin resmî ilişkide bulunmadığı bir coğrafyada Bulgar Türkleri arasında İslâmiyet in hangi yollarla yayıldığını anlatabilecek, İtil Bulgar Devleti nin genel özelliklerini listeleyebilecek, Bir devletin güçlü olabilmesi ve varlığını koruyabilmesi için ordu ve askerî teçhizatının ne denli önemli olduğunu çözümleyecek, İtil Bulgarlarının Batı Avrupa da İslâmiyet in yayılması noktasındaki rollerini ayırt edebileceksiniz. 2
ÖNERİLER Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; Türklerin tarih içindeki göçleri ve yerleştikleri bölgeler hakkında bilgi sahibi olunuz. Finlerin, Macarların (Hungarians), Bulgarların Türk kökene sahip oldukları hakkındaki teorileri ve tartışmaları araştırınız. Bu dönemle ilgili Hasan İbrahim Hasan ın, Siyasî Dinî Kültürel Sosyal İslâm Tarihi (Kayıhan Yayınları, İstanbul 1985-1986) ve Philip Hitti nin Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi (Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1995) adlı eserlerini gözden geçiriniz. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi nden, bu ünitede ele alınan dönemle ilgili maddeleri okuyunuz. 3
Kuzey Avrupa da Kurulan İlk Müslüman Türk Devleti: İtil Bulgar Devleti 5.1. İTİL BULGAR DEVLETİ (M. VII-XV. YÜZYILLAR) Devlete ismini veren Bulgarların Ural, Fin, Slav, Moğol kökene sahip oldukları ileri sürülmüştür. Ancak on dokuzuncu yüzyıldan bu yana yapılan çalışmalar neticesinde ağırlık kazanan bilimsel görüşlere göre Bulgarların menşe olarak Türk oldukları anlaşılmıştır. Bulgar kelimesine, miladî beşinci yüzyıldan itibaren tarih metinlerinde rastlanmaktadır. Büyük Hun imparatoru Atilla nın ölümünden sonra (453) Türklerin Orta Avrupa daki güçleri zayıflamış; Hun imparatorluğuna bağlı çeşitli kavimler kendi aralarında mücadeleye başlamışlardı. Atilla nın ikinci oğlu Dengizik in 469 yılında Bizans karşısında aldığı ağır yenilgi sonrasında ölmesi üzerine onun oğlu İrnek başkanlığında Orta Avrupa yı terk eden Hun kitleleri, Karadeniz in kuzeyinde göçebe halinde yaşayan ve Batı Hun Devleti ne bağlı olan Ogur (Ugur) boylarıyla (On-ogur, beş-ogur, altı-ogur, otuz-ogur vb ) karşılaşmış ve onlarla karışarak yaşamlarını bu topraklarda sürdürmüşlerdir. Onların yerleşmiş olduğu ana coğrafya Kuban Nehri ile Azak Denizi arasındaki bozkırlardı. Daha sonraları göçlerle Tuna havzasına yerleşmişlerdir. Büyük Bulgarya Devleti Biraz önce Avrupa dan geriye çekilen Türklerin, Karadeniz in kuzeyinde Ogur boyları ile karıştıklarını ve bu coğrafyayı yurt edindiklerini ifade etmiştik. Bulgar topluluklarının bulunduğu bu coğrafyaya altıncı yüzyılın başlarında Sabirler hâkim oldu ve 558 yılına kadar bu coğrafyada hükmettiler. 552 yılında Göktürk Devleti nin kurulması üzerine bölgenin hâkimi durumunda olan Avarlar Kafkasları aşarak kuzeye yöneldiler. Sabirleri hâkimiyetleri altına aldılar. Volga nehrinden Tuna ya kadar geniş bir alana sahip oldular. On yıl sonra Göktürkler, Avarları takip ederek bu bölgelere geldi ve bölgeye hâkim oldu. Avarlar da Göktürklerle mücadele edemeyeceklerini anlayarak yanlarına aldıkları Bulgarları ve bazı halklar Orta Avrupa ya götürdüler. Bulgar toprakları, fetret dönemine kadar Göktürk Devleti nin hâkimiyetinde kaldı. 630 yılından itibaren çöküşe geçen Göktürk Devleti nden, önce Hazarlar ayrıldı (630). Ardından Bulgarlar da bağımsızlıklarını elde ettiler (635). Böylece Kafkasların kuzeyi ile Azak Denizi havzasında, Kurt (Kobrat, Kuvrat) (583-642) başkanlığında Büyük Bulgarya (Magna Bulgaria) Devleti kuruldu. Bu devletin kurulmasında Bizanslıların desteği oldu. Bizans imparatoru Heraklieos un (610-641) desteğine bağlı olarak onlarla iyi ilişkiler kuran Bulgar Devleti kurucusunun ölümü üzerine zayıfladı. Kuruluşundan otuz yıl sonra 665 yılında Hazarların baskıları sonucunda parçalandı. 4
Bu parçalanmadan sonra Bulgarların bir kısmı Kurt un oğlu Kotrag başkanlığında daha da kuzeye, bugünkü Kazan bölgesine çekildi. Bunlar tarihte İtil Bulgarları olarak bilindi. Başlarında Kurt un diğer bir oğlu Asparuh un bulunduğu Bulgar kitlesi ise Tuna ve çevresine gelerek (668) burada Tuna Bulgarları Devleti ni kurdular (681). Kurt un bir diğer oğlu Bat-Bayan ın liderliğinde bir grup eski topraklarında, Kafkasya nın kuzeyinde kaldı. Bu Bulgarlar Hazarların hâkimiyetine girdi. Kafkasya nın kuzeyinde yaşayan Bolkarlar ın onların soyundan geldiği düşünülmektedir. a. Tuna Bulgar Devleti Tuna Bulgar Devleti, Besarabya ve Dobruca dan bütün kuzey Bulgaristan a, doğuda Karadeniz e, güneyde Balkan dağlarına kadar bugünkü Romanya, Macaristan ve Bulgaristan ı içine alan bir alanda kuruldu. Bölgeye hâkim olan Tuna Bulgarları önce bölgedeki Slav göçebe kabileleri kendi kontrollerine aldılar. Böylece Bizans ın Avrupa ile özellikle de Franklarla olan ticaretini ellerinde bulundurdular. Buna bağlı olarak kısa sürede Bizans ın kendilerini kabul etmesini sağladılar. Sonuçta Bizanslılar, Tuna Bulgarlarına vergi verme durumunda kaldı. İlerleyen yıllarda Tuna Bulgarları İstanbul u kuşatacak güce ulaştı. 713 yılındaki başarısız kuşatmaya rağmen bazı Bizans krallarının iktidara gelişinde Tuna Bulgarlarının verdiği askerî destek önem taşıdı. 716 yılında Bizans kralıyla anlaşma yapan Tuna Bulgarları, 717-718 yıllarındaki Arap kuşatmasına Bizanslıların yanında yer alarak katkı sağladılar. Bir asır sonra Kurum Han (803-814) ve oğlu Omurtag Han döneminde (814-831) en görkemli dönemini yaşadı. Boris (Pars) Han ın (852-889), 864 yılında Ortodoksluğa geçmesiyle birlikte Hristiyanlaştılar. Kurum Han zamanında Tuna Bulgar Devleti nin başkenti Şumnu nun güney batısında yer alan Pliskas (Ababa) kenti idi. Hristiyanlık döneminde Preslav (Çatalar Köyü), daha sonra da Sofya kenti oldu. Hristiyanlığın kabulü ve Bizans Devleti nin yoğun baskıları neticesinde Bulgarlar kendi kimliklerini unutmaya başladılar. Bir müddet sonra Bizans Devletinin kültürüyle aynileşen Bulgarlar Bizans a tabi durumda yaşamaya başladı. Tuna Bulgar Devleti, on birinci yüzyılın başlarında 1018 de Bizans ın bir eyaleti haline geldi. Bu süreç içinde Tuna Bulgar Devleti, kimliğini, dinini ve benliğini kaybetti. b. İtil (Volga) Bulgar Devleti Biraz önce yukarıda ifade ettiğimiz üzere İtil (Volga) Bulgar Devleti, Büyük Bulgarya Devleti nin parçalanmasından sonra Kobrat ın oğlu Kotrag yönetiminde kuzeye çekilen ve İtil (Volga) ile Kama (Çolman) nehirlerinin birleştiği bölgede yerleşen İtil Bulgarlarının oluşturduğu siyasî birliktir. Bu siyasî birlik miladî yedinci yüzyılın sonu ile sekizinci yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Bölgede göçebe halinde yaşayan Fin- Ugor kabilelerini itaat altına aldılar. Daha önceleri Hun ve Sabir yerleşimine sahne olan bu topraklarda güçlü bir birlik meydana getirdiler. Muhtemelen onuncu yüzyılın başlarından itibaren İslâmlaşan bölge on beşinci yüzyıla kadar varlığını korumuştur. Nehrin isminin mahallî kullanımına bağlı olarak İdil Bulgar Hanlığı şeklinde de 5
kullanımlara rastlanmaktadır. Şimdi bu devletle ilgili bilgilerimizi ana başlığımız altında ele alalım: 5.1.1. Siyasî Tarih İtil Bulgar Devleti nin en geniş sınırları İtil (Volga) ile Kama (Çolman) nehirlerinin ve kollarının kapladığı alandır. Bu yüzden bu devlet, İtil (Volga) Nehri ne nispetle İtil Bulgar Devleti, Kama Nehri ne nispetle de Kama (Çolman) Bulgar Devleti adıyla anılmaktadır. Kuzeyde Doğu Slavları, Güneyde Hazarlar, Batıda Burtaslılar, Doğuda Başkırt (Başkurt) Türkleri bulunuyordu. İdil Bulgarları eski Türk inançlarını devam ettiriyordu. İtil Bulgarlarının kuruluşundan itibaren Hazarlara bağlı veya onlarla çok yakın ilişkilerde bulundukları tahmin edilmektedir. Bulundukları konum itibariyle yoğun bir ticarî faaliyet içinde bulunmuşlardır. Zira bulundukları konum, özellikle İskandinavya-İran ticaret yolunun merkezinde bulunuyordu. Buna ilave olarak Hazar Denizi ne akan İtil Nehri nde ırmak ticareti ve taşımacılığı yaygındı. Bu ticarî faaliyetler; bir yandan Bulgar tüccarların Hazar coğrafyası, Hârizm ve Sâmânî coğrafyalarındaki Müslüman tüccarlarla giriştikleri ilişkilere; diğer yandan da bu bölgelerdeki tüccarların Bulgar coğrafyasındaki karşılıklı ticarî münasebetlerine dayanıyordu. Bu ilişkiler Bulgarlar arasında İslâmiyet in yayılmasını sağladı. 900 lü yıllarda hızlandığı anlaşılan bu İslâmlaşma çizgisine paralel olarak Bulgar Hanı Almış, Abbâsî halifesi Muktedir-Billah la (908-932) irtibata geçme ihtiyacını hissetti. O, Abdullah Baştû el-hazarî yi elçi göndererek İslâmiyet i kabul ettiklerini, ancak İslâm dinini öğretecek kişilere ihtiyaç bulunduğunu, bu bakımdan kendilerine yardımcı olacak kişileri göndermesini istedi. Buna ilave olarak cami ve kale yapımında görev alabilecek teknik elemana da ihtiyacı bulunduğunu ifade etti. 920 veya 921 yılında gerçekleşen bu talep neticesinde Abbâsî halifesi Muktedir-Billah, Sûsen er-ressî başkanlığında bir heyet gönderdi. Bu heyette bulunan Ahmed b. Fadlan, halifenin mektubunu Bulgar hanına okumak ve hediyeleri takdim etmekle yükümlüydü. O, Bağdat tan çıkışından itibaren (11 Safer 309/21 Haziran 921) yolculuğun tüm safhalarını, Rıhle adlı notlarıyla günümüze kadar ulaşmasını sağladı. Onun kayıtları sayesinde İtil Bulgarları hakkında geniş bilgiye ulaşılabilmektedir. İtil Bulgarları hakkında bilgi verenlerden birisi de dokuzuncu yüzyılda yaşayan İranlı coğrafyacı İbn Rüsteh dir. O, Hazar Denizi bölgesinde seyahat ederken İtil Nehri nden dönen seyyah ve tüccarların anlattıklarını eserinde zikretmiştir. Bağdat tan yola çıkan heyet, yol güzergâhındaki Oğuz, Başkırt, Hazar ve Slav bölgelerini geçerek bir yıl sonra 12 Muharrem 310 (12 Mayıs 922) tarihinde Bulgar kentine ulaştı. İbn Fadlân ın kayıtlarına göre inanç ve ibadetlerinde bir takım eksiklikler olmasına karşın müslümanlığı benimsemişlerdi. Hakan Almış, ismini Cafer b. Abdullah olarak değiştirdi. İtil Bulgarları resmî olarak İslâmiyet i benimsemiş oldu. Bölgede yaşayan Fin-Ugorlar kendi inançlarını devam ettirdiler. Onlara herhangi bir baskı yapılmadı. Bölgede yaşayan bazı gruplar İslâmiyet i benimsememiş iseler de Bulgarlar arasında İslâm hızla yayıldı. 6
Halife Muktedir-Billah, İdil Bulgarlarının kalelerinin ve mimarî eserlerinin inşa edilmesi için mali katkıda bulunmuştur. O, ayrıca bölgede görevlendirilen ulema için de ödenek ayırmıştır. Muktedir-Billah bu masrafları Hârizm bölgesinin önemli kentlerinden Gürgenç yakınlarında Ertehuşmisen kasabasının gelirlerinden karşılamıştır. Abbâsî Devleti nin göndermiş olduğu elçilik heyetinden sonra Bulgarların İslâm ülkeleriyle ilişkilerinde de bir canlanma görüldü. 943-944 yılında Bulgar Hanı Almış ın oğlu hacca geldi. Önce Bağdat a uğradı. Hilafet merkezi tarafından büyük bir törenle karşılanan Bulgarlar, hacca uğurlandı. Bu gelenek haline geldi. Daha sonraki yıllarda hacca giden Bulgarlar Bağdat a uğrayarak hac yolculuklarını sürdürürlerdi. Bulgarlar, kendilerine komşu ülkelerde de İslâmiyet i yayma çabasını gösterdiler. Bulgarlar, 986 yılında topraklarını işgal eden Kief prensi Vladimir e İslâm a davet heyeti göndermekten çekinmemiştir. Hazar Hakanlığına bağlı olarak yaşamış olan İtil Bulgarları, doğudan gelen Kuman, Kıpçak ve Peçenek akınları ile Ruslardan aldığı darbeler sonucunda Hazarlıların zayıflaması üzerine 965 yılında tam bağımsız olarak tarih sahnesinde yerlerini aldılar. İtil Bulgarları, askerî bakımdan zayıf bir yapıya sahip oldukları için 964 ve 985 yıllarında Rus Kiev Prensliğinin saldırısına maruz kaldı. Ancak bunları kısa sürede atlattı. Ruslarla sağlanan bazı anlaşmalar bir müddet İtil Bulgarlarını rahatlattı ise de on ikinci yüzyılın ikinci yarısından sonra 1230 lu yıllara kadar Ruslarla savaşmak zorunda kaldılar. Özellikle on ikinci yüzyılın sonlarından itibaren bu baskıların arttığı görülür. 1183 yılında Rusların Bulgar a düzenledikleri sefer, 1205 de Bulgar topraklarına gönderilen Rus orduları burada hatırlanabilir. Hazar Denizi üzerinden gelen ticaret yolunu kontrol etmek üzere bölge üzerinde baskı kuran Ruslar, 1221 yılında Volga ve Oka nehirlerinin birbirine karıştığı yerde Nizhniy Novgorod kalesini inşa ettiler. Bulgarlar, zaman zaman Rus Kiev prensliğinin Türk coğrafyalarına saldırıları sebebiyle Hazar bölgesiyle irtibatını kaybetmiş ise de Orta Asya ve İslâm dünyası ile irtibatını daima sürdürdü. Bunlar arasında Bulgar hanlarının İslâm coğrafyasının çeşitli yerlerinde cami inşa ettirmeleri, vakıflar tesis etmeleri, 1024 yılında Gazneli Mahmud a elçi heyeti göndermeleri zikredilebilir. Moğolların ortaya çıkışı, Kafkaslara ve kuzeyine doğru yürüyüşleri İtil Bulgar tarihini derinden etkiledi. 1223 yılında Kalka Savaşı nda Rusları yenen Moğol ordusuna saldıran ve onlara ağır kayıp verdiren Bulgarlar, Moğolların hedefi haline geldi. Batu Han yönetimindeki ordu Bulgar topraklarını ve özellikle Bulgar kentini yakıp yıktı (1236-1237). Onun yerine Kazan kentini kurdu. Kazan kenti Bulgar kentini geride bırakarak daha hızlı bir şekilde gelişti. 1238-1239 yıllarında Moğolların istilasına uğrayan Kuman-Kıpçaklar, İtil Bulgarlarının yaşadığı bölgelere göç ettiler. Onların bu göçleri özellikle bölgede konuşulan Türkçede Kuman-Kıpçak lehçesinin ağır basması sonucunu doğurdu. Bulgarlar, ilerleyen yıllarda Altın Orda Devletine tabi kılındılar. Altın Orda Devleti ne zaman zaman baş kaldırdılar. Ancak bu durumlarda Altın Orda Devleti nin tahribine maruz kaldılar. 1361 yılındaki ayaklanmalarına bağlı olarak Altın Orda Hanı Pulat Timur un Bulgar kentini tahribi bunun 7
örneklerinden birisidir. İtil Bulgarlarının bir kısmı kuzeye Kazan kentine çekilerek orada yerleşti. 1391 yılında Timur un orduları İtil Bulgarlarını bir kez daha mağlup ederek tahribatta bulundular. Kazan Nehri ve Kazan kenti civarında toplanan Türkler bir müddet sonra ortaya çıkacak olan Kazan Hanlığı nın halkını oluşturdular. Moğolların zayıflaması üzerine Rusların tazyiklerine maruz kaldılar. Ruslar, 1399 yılında Bulgar kentini ele geçirerek tahrip ettiler. Bundan sonra Bulgar kenti bir daha eski özelliklerine sahip olamadı. Bulgar hanlarının şeceresi bazı eksiklere rağmen kısmen bilinebilmektedir. Bu süreçte Bulgarların bir kısmı Kama (Çolman) nehrinin kuzeyinde bulunan ve Batu Han tarafından kurulan Kazan a yerleştiler. Altın Orda Devleti hanlarından Uluğ Muhammed 1437 de Kazan Hanlığı nı kurdu. Kazan Hanlığı nın kurulması ile İtil Bulgar Hanlığı tarihe karıştı. Kazan Hanlığı, Bulgar-Kıpçak karışımından oluştu. Bazı araştırmacılara göre Oğuz Türkçesinin bir lehçesini konuşan Çuvaşlar, Bulgarların soyundan gelmektedir. Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz: İtil (Volga) Bulgarları onuncu yüzyılın başlarına kadar Hazarların yönetiminde kaldı. Onların zayıflamasıyla birlikte Abbâsî Devleti yle irtibat kurdu. 925 tarihinden itibaren toplu halde İslâm a geçtikleri tahmin edilen Bulgarlar 965-1237 yılları arasında bağımsız kaldılar. Uzun müddet Moğolların ve Altın Ordu nun boyunduruğunda yaşayan Bulgarlar XV. Yüzyılın ortalarından itibaren Rus hâkimiyetine girdi. 5.1.2. Devletin Temel Özellikleri 1. İlk bağımsız Türk-İslâm devleti olma özelliğine sahiptir. 2. İtil Bulgarları 922 yılından itibaren resmen İslâm dinini kabul etmişlerdir. 1. Ziraata dayalı bir ekonomisi bulunuyordu. 2. Geçim kaynakları arasında en önemli unsurlardan birisi ticaret idi. 3. Ordu sistemi gelişmemişti. 4. Kuyumculuk ve deri işlemeciliği gelişmişti. 5. Herhangi bir İslâm ordusu topraklarına girmeksizin Hazarlı tüccarların tebliğleri neticesinde Müslümanlığı kabul eden bir toplum olarak dikkatleri çekmektedir. 6. Kuzey Avrupa da İslâmiyet i kabul eden, onu temsil eden Müslüman-Türk Devleti konumundadır. 7. Abbâsî halifesi Muktedir in göndermiş olduğu heyette bulunan İbn Fadlan ın kayıtları çağdaş bir müellifin gözlemlerini içerir. 8. İbn Fadlan ın elçi olarak Bulgar a gittiği dönemde Bulgar halkı Barsula, Asgıl ve Bulgar adındaki üç topluluktan oluşuyordu. Bunların başında Bulgar Hanına bağlı birer bey bulunuyordu. 8
9. Bulgarlar, kuzeylerinde yaşayan Viso (Ves) halkıyla sessiz mübadele usulüne göre ticaret yapardı. Bu fiyatı belirlenen malların bir yere konulması ve karşı tarafın hiç kimse olmadığı bir esnada bunun karşılığında bir mal bırakması, ardından da bunun kabulü veya reddi şeklinde gerçekleşirdi. 10. Bulgar Hanı Almuş un diğer İslâm Devletlerine rağmen Abbâsî halifesine elçi göndererek resmi heyet istemesi, gücünü kaybetmekte olmasına karşın Abbâsî Halifeliği olgusunun dış dünyada devam ettiğini göstermektedir. ÖZET Tarih boyunca Türklerin Orta Asya dan dünyanın diğer pek çok coğrafyasına göç ettikleri bilinen bir husustur. Bu göç dalgaları yanında cihan hâkimiyeti arzusu içinde Avrupa içlerine kadar geldikleri de bilinmektedir. Bu fetih dalgalarından birisi milattan önce üçüncü yüzyılda gerçekleşti. Roma önlerine gelen Atilla nın ölümü üzerine geriye çekilen Türk ordusunun bazı birlikleri Atilla nın torunu Dengizek başkanlığında Kuzey Karadeniz in yukarı kesimlerinde daha önce buraya gelip yerleşmiş olan Oğuz boylarına tesadüf ederek burada kaldı. Çeşitli Türk devletlerinin ve boylarının hâkimiyetinde kalan ve kendilerine Bulgar adı verilen bu yerleşikler 630 yılında bağımsızlıklarını kazanarak Büyük Bulgarya adı altında siyasî bir yapı oluşturdular. 669 yılında Tuna Bulgarları ve İtil Bulgarları diye ikiye bölündüler. Tuna Bulgarları asırlar içinde Bizans ve Hristiyan kültürünün tesiri altında kalarak Türk kimliğini kaybetti. İtil Bulgarları ise kimliklerini korudular. Onuncu yüzyılın başlarına doğru İslâmiyet i benimsediler ve onuncu yüzyılın ilk çeyreğinde Abbâsî halifeliği ile irtibat kurarak maddî ve manevî destek istediler. İslâmiyet in yayılış tarihinde herhangi bir İslâm ordusunun topraklarına girmemesine rağmen İslâmiyet in yayıldığı bölgelerden birisi olarak karşımıza çıkan İtil Bulgarları, tüccarların ve dervişlerin faaliyetleri sayesinde İslâmlaştı. Abbâsîler dışında diğer İslâm devletleri ile de resmî münasebetler kurdu. Özellikle Avrupa ile İslâm dünyası arasındaki ticarî münasebetlerde önemli bir merkez olma özelliğini yüzyıllar boyunca korudu. 5.2. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Büyük Bulgarya Devleti, hangi Türk Devleti nin parçalanması sonucu ortaya çıkmıştır? a) Hun b) Göktürk c) Uygur d) Kutluk e) Karluk 9
2. İtil Bulgarlarının ilk defa irtibata geçtikleri Abbâsî halifesi aşağıdakilerden hangisidir? a) Hârûnürreşîd b) Mutasım c) Mühtedî d) Kadir e) Muktedir 3. Türk devletleri askerî yapı üzerine teşekkül etmiş siyasî birliklerdir. Bu durum İslâmiyet i benimsemelerinden sonra da aynı şekilde sürmüştür. Aşağıdakilerden hangisi bu özelliğin dışında kalan bir Müslüman Türk devletidir? a) Karahanlılar b) İtil Bulgarları c) Tolunoğulları d) Sâcoğulları e) İhşidîler 4. Aşağıdakilerden hangisi İtil Bulgarları hakkında bilgi veren çağdaş müelliflerden en önemlisidir? a) Cafer b. Abdullah b) İbn Hişâm c) İbn Fadlân d) İbn Rüşd e) İdrisî 5. Aşağıdakilerden hangisi İtil Bulgar Devleti nin genel özellikleri arasında zikredilemez? a) Sessiz mübadelenin mevcudiyeti b) Tarım hayatının zenginliği c) Ticaret hayatının zenginliği d) Güçlü bir ordunun mevcudiyeti e) Hilafet merkeziyle irtibat kurmaları Cevap Anahtarı: 1. b, 2. e, 3. b, 4. c, 5. d 10
5.3. KAYNAKLAR Brockelmann, C., İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi (trc. Neşet Çağatay), Ankara 1992. Çetin, Osman, Türk-İslâm Devletleri Tarihi, Bursa 2009. Fahreddinof, R.G., Bulgar Devleti nin Tarihi Üzerine Denemeler (trc. İlyas Topsakal), Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, I/1 (Adana 2001), s. 287-292. Merçil, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, 6. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011. Taşağıl, Ahmet, İdil Bulgar Hanlığı, DİA, XXI (İstanbul 2000), 472-474. Yazıcı, Nesimi, İlk Türk-İslâm Devleti: İtil (Volga) Bulgar Hanlığı (VII-XV. Yüzyıllar), Diyanet İlmi Dergi, XXIX/1 (Ankara 1993), s. 57-69. Yazıcı, Nesimi, İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi, 6. Baskı, Ankara 2007, s. 111-129. 11
İTİL (VOLGA) BULGARLARI (935-969) Şelkay Yalvatar (IX. Yüzyıl sonu) Almuş Yalvatar (Cafer b. Abdullah) 334 (X. yüzyıl başı) Mikail b. Cafer Ahmed 355 (948 den önce) Talib b. Ahmed 357-358 (948-958) Mü min b. Ahmed (976 senelerinde) Haydar Muhammed Said b. Haydar Baraj İbrahim (1024-1025 senelerinde) Selim İlham Abdullah Hasan, Mahmud Abdullah, Altınbek Alimbek 12
13
14
15