A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 35 Erzurum 2007-73- AHISKALI BEYZADE MUSTAFA EFENDİ NİN MALÛM VE MECHÛL RİSALESİ Risalat of Malum and Majhul of Ahıskalı Mustafa Efendi Dr. Nurullah YILMAZ * 1 Hayatı ÖZET Bu çalışmada, 18. yy. Osmanlı âlimlerinden Beyzâde Mustafa Efendi nin hayatı, ilmî ve edebî kişiliği, eserleri hakkında kısaca bilgi verildikten sonra Malûm ve Mechûl Risâlesi ne dair metin ortaya çıkarılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ahıskalı Mustafa Efendi, Beyzâde, Malûm ve Mechûl, Risâle. ABSTRACT In this article, after being given information shortly about Beyzade Mustafa Efendi s biography and scientific and literary personality and his works, it has been brought to light the text about his Arabic treatise of active and passive. Key Words: Ahıskalı Beyzâde Mustafa Efendi, Active and Passive, Treatise. 8. yüzyılda Osmanlılar döneminde İstanbul da yetişen bir âlim, edip ve aynı zamanda mutasavvıf olan Mustafa Efendi, babası bugünkü Artvin ilinin Şavşat ilçesinde sancak beyliği hizmetinde bulunduğu sırada Ahıska da doğdu. Doğum tarihi belli değildir. Beyzâde Mustafa Efendi ilk tahsilini Erzincanlı Şeyh Ömer Efendi de yaparak ondan icazet aldıktan sonra tahsiline İstanbul da devam etti. Fatih te Sahn-ı Semân medreselerinde okudu. Tahsilini tamamlamasını müteâkip oturduğu semtteki bu medresede müderrisliğe başladı. Bir müddet sonra Fatih Camii Medresesi ne müderris tayin edildi. 18 yıl bu görevi yaptıktan sonra tasavvuf yolunda ilerlemek için üç yıl boyunca Nakşibendî tarikatının önde gelenlerinden Hâfız Muhammed Efendi nin sohbetlerine devam edip kemâle ulaştı. Hâfız Muhammed Efendi nin emri üzerine Sultan IV. Mustafa nın * Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fak. Doğu Dilleri ve Edebiyatları Böl. Öğretim Üyesi.
-74- N. YILMAZ: Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi nin Malûm ve Mechûl Risalesi düzenlediği bir sefere katılarak büyük yararlıklar gösterdi. Sefer dönüşünde Murad Molla nın Fatih te yaptırmış olduğu tekkesine 1771 tarihinde şeyh tayin edildi. 1785 yılına kadar bu vazifesinde kalan Beyzâde Mustafa Efendi, ilim talep edenlere ve hak âşıklarına ders vererek irşatta bulundu. İlki 1781, ikincisi 1785 yıllarında olmak üzere iki defa hacca gitti. İlk hac ziyareti için yola çıktığında Hicaz a gitmeden önce 1780 senesinde Mısır a uğrayarak Kahire de Şeyh Ebu l-feyz Muhammed Murtazâ b. Muhammed el-vâsıtî ez- Zebîdî ile görüşüp ondan icazet aldı ve ez-zebîdî ona, Ebü l-işrâk künyesini verdi. Ayrıca Zebîdî nin Şerhu İhyâi Ulûm adlı eserini mütâlaa etti ve kutsal yerleri ( Mekke-Medîne) ziyarete hazırlandığı sırada söz konusu esere toplam 15 beyitlik bir Takrîz, ayrıca söz konusu şahsın Şerhu l- Kâmûs adlı eserine de dokuz beyitlik bir Takrîz yazdı. Nitekim ayrıldıktan sonra da yazışmaları devam etti. Son haccında Cidde yakınlarında Kümeyt denen yerde yakalandığı hastalıktan kurtulamayarak vefat etti. Yerine Şeyh Abdülhalîm Efendi yi vekil bırakmıştı. İlmî ve Edebî Şahsiyeti Son derece halîm, selîm ve ârif bir zât olan Beyzâde Mustafa Efendi, zamanın tefsîr, hadîs, fıkıh ilimlerinde derin bilgiye sahip olduğu gibi, onun edebiyata dâir ilgi ve alakasının sürekli üst seviyede olduğu görülmektedir. Arapça, Farsça ve Türkçeyi çok iyi kullanmış ve bu dillerde birçok şiir ve eser yazmıştır. Beyzâde Mustafa Efendi, aralarında Abdülhalîm Efendi, Yanyalı Yûsuf Efendi, Kadızâde diye bilinen Ahıskalı Han Mahmûd Efendi, Geredeli Halil Efendi ve Bolulu Mustafa Efendi gibi meşhûr sîmâların da bulunduğu çok sayıda talebe yetiştirmiştir. Eserleri Beyzâde Mustafa Efendi, İstanbul da Çarşamba pazarı semtinde bulunan eski Kazasker Murad Molla Efendi nin kurmuş olduğu Tekke nin şeyhi iken irşâd vazifesini tamamlayıp hacca niyet ettiğinde, yolculuk esnasında onun nâdide Türkçe ve Arapça eserleri, zamanla kaybolmayıp birtakım ilim erbâbı insaflı kişilerin ilgi ve mütâlaasına sunulması temennisiyle, dönemin Murâd Molla Tekkesi şeyhi es-seyyid el-hâcc Muhammed Murâd Efendi, merhûmun iki adet mecmûasından ve bazı bulduğu yerlerden toplayıp Dârü t-tıbâ a da
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 35 Erzurum 2007-75- bastırdığı eserlerini, İstanbul ve Bilâd-ı Selâse de 1 vakfetmiştir. bulunan kütüphanelere Beyzâde nin eserlerini şu şekilde sıralamak mümkündür A-Terceme-i Ahvâl : Dört sayfalık Osmanlıca manzûm kasidede Beyzâde Mustafa Efendi nin hayat hikâyesinden bahsedilmektedir. B-Mensûr Mevlid-i Nebevîsi: Arapça mensûr şeklinde yazmış olduğu bir eserdir. C-Menâsikü l-hacc: (17-43) Osmanlıca yazılmış bir nevi Hac rehberi. D- Nazmü n-nâsihîn: 148 beyitlik Arapça manzûm olarak yazdığı risâlesidir. Beyzâde nin yukarıda zikredilen eserleri dışında yazmış olduğu diğer risâleleri ise şunlardır: 1- Silsile-i Nakşibendiyye : 109 beyitlik Arapça manzûm risâle. 2- Kasîde-i Dürriyye ye yazılmış Arapça Mukaddime. 3- Kasîde-i Dürriyye ye yazılmış 102 beyitlik bir başka Arapça Kaside. 4- Kasîde-i Latîfe : 36 beyitlik Arapça kaside. 5- Kasîde-i Müressele: Arapça yedi beyitlik bir kaside. 6- Medine-i Münevvere de komşularından birine yazmış olduğu yedi beyitlik Kaside: Arapça. 7-Hacı kardeşlerinden birine yazdığı uyarı mahiyetinde yedi beyitlik Kaside : Arapça.. 8-Hâcegân-ı kirâmı senâ buyurdukları 20 beyitlik Kasîde: Arapça. 9-Kasîde-i Berâ-yı Hz. Mevlânâ: 13 beyitlik kaside: Arapça. 10- Kasîde-i Berâ-yı Abdülkâdir Geylânî : 11 beyitlik Arapça Kaside 11- Ravza-i Mutahhara da inşâ olunan Medhiye-i Resûl-i Kibriyâ : 12 beyitlik Kaside: Arapça. 12- Ebyât-ı nüshâmîz: dokuz beyitlik nasihat içerikli kaside: Arapça. 13-Kasîdetün fî Medhi Ehli Beyt ve l-ashâb: 58 beyitlik Kaside: Arapça. 14- Kasîde-i Berâ-yı Nasîhat-ı Ba z-ı Ahbâb: 28 beyitlik Kaside: Arapça. 15- Şeyh Hâfız Muhammed el-hisârî nin irtihaline tarih düşürme mahiyetindeki 39 beyitlik Arapça Kaside. 16- Takrîzu Şerhi l-kâmûs: Mevlânâ Seyyid Murtazâ nın Şerhu l-kâmûs adlı eserine yazdığı dokuz beyitlik Takrîz: Arapça. 1 Eskiden İstanbul, Edirne ve Bursa hakkında kullanılır bir tabirdir. Bkz. M.Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (I-III), MEB Yay., İstanbul, 1993, c.i, s. 233.
-76- N. YILMAZ: Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi nin Malûm ve Mechûl Risalesi 17- Takrîzu Şerhi İhyâi Ulûm: Şeyh Ebü l-feyz Muhammed Murtazâ b. Muhammed el-vâsıtî ez-zebîdî nin Şerhu İhyâi Ulûm adlı eserine yazdığı toplam 15 beyitlik Takrîz: Arapça. 18- Murtazâ Efendi nin Kasîde-i Sâbika ya yazdığı Takrîz:24 beyitlik Kaside: Arapça. 19-Beyzâde Efendi nin Yûsufzâde ye verdiği İcâzet: Tamamı Arapça secili mensûr bir eser olup metin arasında 42 beyitlik bir manzûme de yer almaktadır. 20-Murâd Molla Efendi Tekkesi Şeyhi Abdülhalîm Efendi ye verdiği İzinnâme : Arapça. 21- Halîl Efendi ye verdiği İcâzetnâme : Arapça. 22- Rizeli Ali Efendi ye verilen İcâzetnâme : Arapça. 23- Murtazâ Efendi nin Beyzâde ye yazdığı Mektûb. 24-Beyzâde nin Murtazâ Efendi ye yazdığı Arapça cevâbî Mektûb. 25-Geyve Müftîsi ne yazdığı Mektûb : Arapça. 26-Kastamonu Müftîsi ne yazdığı Mektûb : Arapça. 27-Hâfız Efendi nin Beyzâde ye yazdığı Tezkire : Arapça. 28-Beyzâde nin söz konusu Tezkire ye yazdığı Cevâb: Arapça. 29-Risâle-i Sülûk: Arapça. 30-Lügaz : Arapça. 31-Çorumlu Ebû Bekir Efendi nin Risâle-i Manzûme lerine yazmış olduğu 16 beyitlik Takrîz: Arapça. 32- Cevâb-ı Mektûb : Arapça. 33-Medhiye-i Abdülkâdir-i Geylânî : Altı beyitlik Kaside: Arapça. 34- Beyzâde den rivayet edilen kısa Salât-ı Şerîfe 2 : Arapça. 2 Ahıskalı Beyzâde Mustafa Efendi, hayatı, ilmî ve edebî kişiliği ve eserleri için bkz. Âsâr-ı Şeyh Seyyid Mustafa (Menâsikü l-hacc), Dârü t-tıbâ ati l-âmire, İstanbul, 1848; Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, 1914, I, 46-47; Hicâz ve Yemen Evliyaları-2, Türkiye Gazetesi Yayınları, İstanbul, 2004, s.77-78; Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Yayınları, İstanbul, tsz., II, 54-55; Âsâr-ı Şeyh Seyyid Mustafa Efendi, İstanbul, tsz.
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 35 Erzurum 2007-77- Risâletü l-ma lûm ve l-mechûl: رس ا لة ا لم ع لو م و ا لمج ه و ل بسم االله الر حمن ال رحيم و ل ل ه ا لح م د في الا ولى و الا خ ر ة و ص لو ات ه م ع ت س ل يم ات ه ا ل فاخ ر ة ع ل ى م ن ه و ي ن ب وع ا لع لو م ال زاخ ر ة و ع لى ا ل ه و ص ح به ا لذ ين و ج وه ه م ي و م ي ذ ن اض ر ة ا لى ر به ا ن اظ ر ة و (ب ع د ) في قو ل ا ف قر ا لو ر ى خ اد م نع ا ل ا ل ف قر اء في ت ك ي ة م راد م لا ال س يد م ص ط في اب ن ال س يد ع ل ي الا خ س خ و ي م و ل د ا و ال ق س ط ن ط ين ي م و طن ا و ال ن قش ب ن د ي ط ري ق ة و م ش ر ب ا و ا لم ات ريد ي ا لح نف ي اع ت قاد ا و م ذه ب ا الع ريف ب ي ن ا ت ر ا به بب كز اد ه ز اد ال ل ه ت عا لى م ن خ ي ر ال زاد ز اد ه و ا وص له ا لى ك ل خ ي ر ا ر اد ه. ا ع لم ا ن ه اش ت ه ر ب ي ن ا ك ث ر الط لب ة الم ت ع ل م ين و ب ع ض ا لاس ات ذة ال م ع ل م ين ا ن ن ص ر بض م ا وله و كس ر ث ا نيه م ج ه و ل ن ص ر ب فت ح هم ا ف قط و ن ص ر ا با ل فت ح و ا ل كس ر ا ي ض ا م ج ه و ل ن ص را ا لى ا خ ر ا م ث لة ا لمع لو م و ال م ج ه ول. و ك ذل ك ي ق و لو ن في ي ن ص ر م ث لا بض م ا ول ه و فت ح ث ا نيه ا ن ه م ج ه و ل ي ن ص ر بال فت ح و الض م ف ق ط ا لى ا خ ره. و ا لح اص ل ا نه م ي ع ت ق د و ن ا ن ص ي غ ا لغ ي ب ية ال س ت في ا لمج ه و ل م ع ل وم ات ه ا ص ي غ ا لغ ي ب ية ال س ت ف ق ط. و ك ذل ك في ص ي غ ا لخ ط ا ب و ص يغ ت ى ال ت ك ل م. و ك ذل ك ا ع ت ق اد ه م في فر و ع ا لم ض ا ر ع م ن الا م ر و الن ه ى و ه ذا ف ر ي ة ب لا م ر ي ة ن ش ا ت م ن ع د م ت ا م ل ح ق ي قة ا لمع لو م و ا لم ج ه و ل و م ن ت ر ت ي ب ص اح ب الا م ث ل ة
-78- N. YILMAZ: Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi nin Malûm ve Mechûl Risalesi ف يه. 5 3 ق يد ن ا بال تا م لا ن الن اق ص لا ي ق ال ل م ر فوع ه ف اع ل ع ن د ا لم جه و ل ف لو لم ي ق يد لم ي ك ن ال تع ريف ج ام ع ا و لم ي ا ت بت ع ريف ي ش ت م ل ال ناق ص ا ي ض ا ح ت ي لا ي ح ت اج ا لى الت ق ييد لا ن ه لا م ج ه ول له ف لي س م م ا ن ح ن 4 ا ى ماض ي ا ا و غي ر ه و ث لاث ي ا ا و غي ر ه و م ت ع دي ا ا و غي ر ه. قو ل ه ف ا نه م ش ت ق م ن ا لم ض ا ر ع ال م ج ه ول ف كما ا لج ر ك ذل ك لا ي جي ي م ا ي ش ت ق م ن ه ا لا به ا. لا ي جي ي ال م ج ه ول م ن اللا ز م ا لا بو اس ط ة ح ر ف
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 35 Erzurum 2007-79- 6 قو ل ه ت ار ة غا ي با لم ي ذك ر ا لغ اي ب ة ا كت ف اء بالا ص ل ع ن ا ل فر ع. 7 قو ل ه ت ار ة م خ ا طب ا ك ذل ك ا ى و اح د ا ك ا ن ا و م ثن ى ا و م ج م وع ا و لم ت ذك ر ا لم خ ا طب ة ا كت ف اء بالا ص ل ع ن ا ل فر ع. 8 ا ى ف ي ت ث ن يت ه و ج م ع ه. 9 ا ى م ثن ى ا و م ج م وع ا. 10 قو ل ه و الت اء في ا لم فر د ا لم خ ا ط ب الخ ا ى الت اء ال م ف ت وح ة في الا و ل و ال م ك س ور ة في الث ا ني و ال م ض م وم ة في ال ثال ث.
-80- N. YILMAZ: Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi nin Malûm ve Mechûl Risalesi 11 قو ل ه ك ذل ك ا ى اس ت ت ار ا و ا جب ا. 12 قو ل ه ا و ك ا ن ا ى ك ا ن ح ق يق ي ا. 13 ا ى و لو كا ن ا د م ي ا.
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 35 Erzurum 2007-81- 14 قو ل ه و ك ذ ا ا لحا ل ا ى ي ر جع الا ل ف في ا لم ث نى الم ذك ر و الم و نث الغ اي ب ي ن و ال و ا و و ال نو ن في ا لجم ع ي ن الغ اي ب ي ن ا لى غي ر م ا ي ر جع ع لي ه ض م ير ا لمف ع و ل. 15 قو ل ه و ن حو ي ن ص ر ه م ا ز ي د م ع طوف ع لى قو ل ه نحو ن ص ر ه م ا ز ي د و م ا ب ي ن ه م ا اع ت ر اض.
-82- N. YILMAZ: Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi nin Malûm ve Mechûl Risalesi 16 قو ل ه و فيه هى في ا لجم ع الم ذك ر الم ك س ر ا لع اق ل. 17 قو ل ه و ي جب ت ا ني ث الف ع ل ل م ا ع ر فت م ن و ج و ب ت ا نيث الع ام ل ا ذ ا ا س ند ا لى ض م ير ا لم و نث ا لجم ع الم ذك ر ا لم ك س ر الع اق ل. غي ر
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 35 Erzurum 2007-83- 18 قو ل ه ل ع د م ج و ا ز الخ هذه الع ل ة ا ن م ا ت ظه ر ا ذ ا ت طاب ق ض م ير ا ل فاع ل و ال م ف ع ول في الا فر اد و ال ت ث ني ة و ا لج م ع و ال ت ا نيث و ال ت ذك ير و ا ما ا ذ ا ت خ ا ل فا فو ج ه ع د م ال لح و ق م ح ت اج ا لى ت ا م ل م ا فت ا م ل. 19 م ن ص ي غ ا لغ ي ب ة و ال ت ك ل م.
-84- N. YILMAZ: Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi nin Malûm ve Mechûl Risalesi 20 و ه و ا لي اء.
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 35 Erzurum 2007-85- 21 ا ي ي اء ال م ت كل م. 22 ا ى ي اء ال م ت كل م. 23 م ن ع د م ج و ا ز كو ن ا ل فاع ل و ال م ف ع ول ض م ير ي ن م ت ص لي ن م ت ح د ي ال م ع ن ى ت ذك ر م ا ذ ك ر في ا لحاش ي ة ال سا ب قة في قو ل ه ل ع د م ج و ا زه ا لى ا خ ره. 24 ب قو ل ن ا و الا ل ف في ال تثا ني ي ر جع ا لى ا خ ره فار جع ا لي ه.
-86- N. YILMAZ: Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi nin Malûm ve Mechûl Risalesi 25 قو ل ه ت ا ت ي ان كم ا ص رح به الر ض ي في ش ر ح ا لك اف ي ة قو ل ه ا ل ك لام م ا ت ض من ا لى ا خ ره و كذ ا م ا ص ر ح به الس ع د ال ت فت از ا ني في ش ر ح رسالة ع ز ال دين ال زن ج ا ني. 26 قو ل ه م لا ن ص ر ن فس م ت ك لم و ح د ه و ل ن ن ص ر ن فس م ت ك لم م ع ا لغ ي ر ا م ا م ن ق بي ل ت س م ي ة الد ا ل باس م ال م د ل ول و ا م ا ع لى ت قد ي ر ا لم ض اف ا ى ص يغ ة م ت كل م و ح د ه و ص يغ ة م ت كل م م ع ا لغ ي ر.
A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 35 Erzurum 2007-87- 27 قو ل ه م ث لا و ق س عليه ا لى ا خ ره ت قو ل م ث لا لا ي ن ص ر ه ز ي د ا لى لا ا ن ص ر ه لا ن ن ص ر ه فا ذ ا ج ع لت ه ذ ه ا لا فع ا ل ا لار ب ع ة ع ش ر م ج ه و ل ة ت قو ل في م ج ه و ل ا ل كل لا ي ن ص ر بض م ا لي اء و س كون ال نون و فت ح الص اد و س كون ال راء ت د بر!
-88- N. YILMAZ: Ahıskalı Beyzade Mustafa Efendi nin Malûm ve Mechûl Risalesi