GÖRME ENGELLİ ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN BİLGİYE ERİŞİM SORUNLARI

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı GÖRME ENGELLİ ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN BİLGİYE ERİŞİM SORUNLARI Emet Aynur AYDIN Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2011

GÖRME ENGELLİ ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN BİLGİYE ERİŞİM SORUNLARI Emet Aynur AYDIN Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2011

iii TEŞEKKÜR Bu çalışmada birçok kişinin desteği ve katkısı bulunmaktadır. Emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunmak isterim Öncelikle çalışmamın her aşamasında bilgisi ve deneyimi ile bana destek olan danışmanım Prof. Dr. Serap Kurbanoğlu na yönlendirmeleri, sabrı ve katkıları için sonsuz teşekkür ederim. Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü öğretim üyelerine katkıları nedeniyle teşekkürlerimi sunarım. Kütüphane anketinin uygulanması sırasında gösterdikleri ilgi ve yardımlarından dolayı Serap Aydar, Gültekin Gürdal, Gülten Alır ve Umut Al a, istatistiksel değerlendirmelerle ilgili yardımlarından dolayı Güleda Düzyol a teşekkür ederim. Çalışmanın görüşme kısmında yer alan ve görme engelli üniversite öğrencilerine yönelik anketin hazırlığı ve uygulanması süresince katkıda bulunan görme engelli öğrencilere de teşekkür etmek isterim. Çalışmam süresince beni destekleyen ailem ve arkadaşlarıma teşekkürlerimi ve sevgilerimi sunarım.

iv ÖZET AYDIN, Emet Aynur. Görme Engelli Üniversite Öğrencilerinin Bilgiye Erişim Sorunları, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2011. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler üretilen bilgi miktarını artırmakta ve çeşitli ortamlarda sunulan bilgiye erişebilmek giderek daha önemli hale gelmektedir. Bilgi çağının olanaklarından yararlanabilmek konusunda her birey eşit haklara sahiptir. Çok çeşitli ve çok yönlü bilgiye gereksinimleri olan görme engelli üniversite öğrencileri öğrenimleri süresince farklı formatlarda bilgiye erişim alanında problemler yaşamaktadırlar. Üniversite kütüphanelerinin görme engelli öğrencilere sundukları hizmetler ve görme engelli üniversite öğrencilerinin bilgiye erişim konusundaki sorunları konusunda uluslararası literatürde yapılmış çalışmalar bulunurken ülkemizde bu tür çalışmalar az sayıdadır. Bu çalışma kapsamında görme engelli üniversite öğrencilerinin kullandıkları bilgi kaynakları, kütüphaneler, üniversite kütüphanelerinden aldıkları hizmetler, üniversite kütüphanelerinin kullanımında yaşadıkları problemler ile web sitelerine ilişkin sorunları araştırılmıştır. Ayrıca, görme engelli öğrencilere yönelik olarak üniversite kütüphaneleri tarafından sağlanan olanaklar, hizmetler, bu konuda yaşanan problemler ve kütüphanelerin ileriye yönelik planları da araştırılmıştır. Web ortamının görme engelliler için önemli olması nedeniyle üniversite kütüphane web sayfalarının erişilebilirlik değerlendirmesi yapılmıştır. Araştırmamızda görüşme ve anket teknikleri ile erişilebilirlik değerlendirme programı kullanılmıştır. Bulgular, ülkemizdeki üniversite kütüphanelerinin görme engelli öğrencilerin gereksinimlerini karşılayamadığını, üniversite kütüphanelerinin görme engellilere yönelik koleksiyon, hizmet ve olanaklar açısından yetersiz olduğunu, üniversite kütüphane web sayfaları tasarlanırken görme engellilerin erişilebilirliğinin göz önüne alınmadığını göstermektedir. Araştırmanın sonunda bulgular ışığında üniversite

v kütüphanelerinin görme engelli kullanıcıların gereksinimlerini karşılaması konusunda öneriler sunulmuştur. Anahtar Sözcükler Görme engelli, görme özürlü, üniversite öğrencileri, bilgi erişim, üniversite kütüphaneleri, Web erişilebilirliği, erişilebilirlik, kütüphane hizmetleri

vi ABSTRACT AYDIN, Emet Aynur. Information Retrieval Problems of Visually Impaired University Students, Master s Thesis, Ankara, 2011. Developments in information and communication technologies increase the amount of information produced and the importance of access to information in various formats. Every individual has equal rights about taking advantages of opportunities of the information age. Visually impaired university students who have various and multidirectional information needs have problems with accessing information in various formats during their education. While studies about services for visually impaired students and studies about the information retrieval problem of these students take place in the international literature, the amount of similar studies in our country is very limited. In this study, information resources, libraries and library services used by visually impaired students, along with the problems they encounter when they use university libraries and library web sites were investigated. Additionally, facilities and services provided by university libraries for the visually impaired students, problems libraries encounter while providing these facilities and services and their future plans were also investigated. Because of the importance of web environment for the visually impaired, the accessibility assessment has been executed on the university library web pages. In this research, in addition to interview and survey techniques, an accessibility evaluation program is used. The results indicate that information needs of visually impaired students are not satisfied by the university libraries. University libraries are insufficient in terms of developing collection, services and facilities for visually impaired and accessibility of visually impaired is not taken into account while university library web pages are designed. In line with the findings obtained from the research, suggestions were made in regard to satisfy the needs of visually impaired students in university libraries.

vii Keywords Visually impaired, visually disabled, university students, information retrieval, university library, Web accessibility, accessibility, library services

viii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY......i BİLDİRİM... ii TEŞEKKÜR.......iii ÖZET.....iv ABSTRACT......vi İÇİNDEKİLER.........viii TABLOLAR DİZİNİ.........xi ŞEKİLLER DİZİNİ...............xii 1. BÖLÜM : GİRİŞ...1 1.1. KONUNUN ÖNEMİ... 1 1.2. ARAŞTIRMANIN AMACI........4 1.3. ARAŞTIRMA PROBLEMİ VE HİPOTEZLER... 4 1.4. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI........5 1.5. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ...5 1.6. ARAŞTIRMANIN DÜZENİ....... 9 1.7. KAYNAKLAR.......10 2. BÖLÜM : GÖRME ENGELLİLİK, GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK EĞİTİM VE BİLGİ KAYNAKLARI........12 2.1. GÖRME ENGELLİLİĞİN TANIMI......13 2.2. GÖRME ENGELLİLERİN EĞİTİMİ... 14 2.3. GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK BİLGİ KAYNAKLARI...16 2.3.1. Braille Kaynaklar...17

ix 2.3.2. Büyütülmüş Kaynaklar...19 2.3.3. Sesli Kaynaklar...20 3. BÖLÜM: GÖRME ENGELLİLER VE BİLGİYE ERİŞİM...23 3.1. GÖRME ENGELLİLER VE KÜTÜPHANELER...23 3.1.1. Görme Engelliler ve Kütüphanelerle İlgili Çalışmalar...26 3.2. GÖRME ENGELLİLER WEB ERİŞİLEBİLİRLİĞİ...32 3.2.1. Görme Engelliler ve Web Erişilebilirliği İle İlgili Çalışmalar...35 4. BÖLÜM : BULGULAR VE DEĞERLENDİRME.....41 4.1. GÖRME ENGELLİ ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN BİLGİ ERİŞİM SORUNLARI...42 4.1.1. Görüşme Bulguları...42 4.1.2. Anket Bulguları...45 4.1.2.1. Demografik bilgiler...45 4.1.2.2. Öğrenim durumları...46 4.1.2.3. Teknolojileri kullanım durumları...47 4.1.2.4. Bilgi kaynakları...51 4.1.2.5. Kütüphane kullanımı...54 4.1.2.6. Web kullanımı...63 4.1.2.7. Diğer bilgi erişim sorunları...69 4.2. ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİNİN GÖRME ENGELLİ ÖĞRENCİLERE SAĞLADIKLARI KAYNAKLAR, HİZMETLER VE OLANAKLAR...71 4.2.1. Sağlanan Ekipmanlar...72

x 4.2.2. Sağlanan Programlar...74 4.2.3. Kullanıcı Eğitimi...75 4.2.4. Alternatif Formatta Bilgi Kaynakları...76 4.2.5. Üniversite Kütüphanesinin Olanakları ve Özellikleri...77 4.2.6. Kütüphane Çalışanlarının Yardım Ettikleri Alanlar...78 4.2.7. Karşılaşılan Başlıca Problemler...79 4.2.8. Görüşler ve Geleceğe Yönelik Planlar...81 4.3. ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİ WEB SİTELERİ ERİŞİLEBİLİRLİK DEĞERLENDİRMESİ...85 4.3.1. Erişilebilirlik Testi...86 4.3.2. Denetim Noktaları...87 4.3.3. Hata Sayılarının Dağılımı...89 5. BÖLÜM : SONUÇ VE ÖNERİLER......91 5.1. SONUÇ...91 5.2. ÖNERİLER...100 KAYNAKÇA........105 EK1. GÖRME ENGELLİ ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ ANKETİ. 116 EK2. ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİ ANKETİ...125

xi TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Öğrencilerin üniversite ve bölümlerinin listesi...46 Tablo 2. Öğrencilerin öğrenim düzeyleri...47 Tablo 3. Bilgisayar kullanma beceri düzeyleri...49 Tablo 4. Bulmakta zorlanılan bilgi kaynağı formatları...52 Tablo 5. Bulmakta zorlanılan bilgi kaynağı türleri...53 Tablo 6. Üniversite kütüphanelerinin özellikleri ve sağladıkları olanaklar...58 Tablo 7. Yardıma ihtiyaç duyulan konular...62 Tablo 8. Yardım alınabilen konular...63 Tablo 9. Kullanılan arama motorları...65 Tablo 10. Üniversite kütüphanesinin olanakları ve özellikleri...78 Tablo 11. Kütüphane çalışanlarının yardım ettikleri alanlar...79 Tablo 12. Kütüphanelerin mevcut durumuna ilişkin özet tablo...85 Tablo 13. Denetim noktaları listesi...88

xii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Bilgisayar kullanım amaçları...48 Şekil 2. Kullanılan bilgi teknolojisi ekipmanları...49 Şekil 3. Kullanılan bilgi kaynağı formatları...51 Şekil 4. Kullanılan bilgi kaynağı türleri...53 Şekil 5. En çok kullanılan kütüphaneler...55 Şekil 6. Kullanılan diğer kütüphaneler...56 Şekil 7. Üniversite kütüphanesi hizmetlerinin değerlendirilmesi...57 Şekil 8. Sağlanan alternatif formatlar...59 Şekil 9. Sağlanan ekipmanlar...60 Şekil 10. Üniversite kütüphanesi çalışanlarının tutumu...61 Şekil 11. Internet kullanım amaçları...64 Şekil 12. Web siteleri kullanımı ile ilgili problemler...67 Şekil 13. Üniversite kütüphane web siteleri ile ilgili problemler...68 Şekil 14. Kütüphanenin sağladığı ekipmanlar...73 Şekil 15. Kütüphanenin sağladığı programlar...74 Şekil 16. Kütüphanenin sağladığı alternatif formatlar...76 Şekil 17 Erişilebilirlik testi sonuçları...87 Şekil 18. Denetim noktaları...88 Şekil 19. Toplam hata sayısı dağılımı...89

1 1. BÖLÜM GİRİŞ 1.1. KONUNUN ÖNEMİ Günümüzde üretilen bilgi miktarı hızlanarak artmakta, bilgi ve iletişim teknolojileri alanındaki sürekli gelişmeler bilginin üretimi ve erişimi konusunda kolaylıklar sağlamaktadır. Toplumun tüm bireyleri için ihtiyaç duyulan bilgiye zamanında erişmek son derece önemli hale gelmiştir. Bilgiye erişebilmek ve bilgi teknolojilerinden yararlanabilmek toplum hayatına katılım açısından önemlidir. Bilgi toplumunun gereklerinden biri olan bilgiye erişim etkili iletişim kurabilmeyi gerektirmektedir. Bu iletişim bilgi kaynaklarına ulaşımdan bilgisayar kullanımına kadar geniş bir alanı kapsamaktadır. Evrensellik, paylaşılabilirlik ve erişilebilirlik bilginin en önemli özellikleridir. Bilgi çağının gereklerinden en önemlisi ise, tüm bireyler için her ortamdaki bilgiye erişimi sağlayabilmek ve engellilerin bilgi toplumunun dışında kalmaması gerektiğini düşünen bir toplum yaratmaktır (Subaşıoğlu, 2008, s. 410). Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre dünya nüfusunun %10 unu çeşitli engellere sahip kişiler oluşturmaktadır. Tüm dünyada yaklaşık 45 milyonu tamamen görmeyen 314 milyon görme engelli kişi bulunmaktadır (WHO, 2009a). 2002 yılında yapılan Türkiye Özürlüler Araştırması sonuçları ise, toplam nüfus içindeki engelli nüfus oranının %12,29 ve görme engelli kişi sayısının 412.132 olduğunu göstermektedir (Ozida, 2007a). Diğer engelli grupları içinde görme engellilerin yaşantılarını bağımsız sürdürebilmeleri için daha fazla desteğe ihtiyaçları vardır. Literatürde görme engellilerin sorunlarının önemsendiği ve tıp, psikoloji, sosyoloji, eğitim gibi çeşitli alanlarda pek çok araştırma yapıldığı görülmektedir.

2 Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanma konusunda her bireyin eşit haklara sahip olması, demokratik bir toplum yapısı oluşturmak açısından önemlidir. Bu durum, 13 Aralık 2006 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu nda kabul edilen Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme de de vurgulanmıştır. Söz konusu sözleşmenin amacı, engelli bireylerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve eşit şekilde yararlanmasını teşvik etmek, korumak ve sağlamak olarak belirtilmiştir. Sözleşmenin düşünce ve ifade özgürlüğü ve bilgiye erişim konusunda düzenlenmiş olan 21. maddesine göre ise; taraf devletler engellilerin tüm iletişim araçlarını tercihe bağlı kullanabilmesi, bilgi ve fikir araştırma, alma ve verme özgürlüğü dahil düşünce ve ifade özgürlüğünden diğer bireylerle eşit koşullar altında yararlanabilmesi için tüm tedbirleri alacaklardır (Un Enable, 2009). Birleşmiş Milletler Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmesi, 30 Mart 2007 de Türkiye tarafından da imzalanmış ve 5825 sayılı kanunla onaylanarak 18 Aralık 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Ozida, 2007b). Görme engelliler de diğer bireyler gibi eğitim, yaşam boyu öğrenim, iş ve toplum hayatına katılım ve benzeri nedenlerden ötürü bilgiye erişim ihtiyacı duymaktadırlar. Ancak, dünyada yayınlanan kitapların %95 inin braille, büyük baskı ve ses gibi görme engellilerin okuyabileceği erişilebilir formatlarda olmadığı (Brazier, 2007, s.864; Epp, 2006, s. 411) göz önünde bulundurulduğunda görme engellilerin bilgi erişim ihtiyaçlarını kolaylıkla karşıladıkları söylenemez. Engellilere yönelik ekipman ve yazılımların gelişmesi görme engellilerin de bilgiye erişimini hızlandırmış ve kolaylaştırmıştır. Elektronik ortamda yer alan bilgi kaynakları ve hizmetlerine zaman ve mekan sorunu olmaksızın, başkalarına bağımlı olmadan erişilebilir. Internet in gelişimi ve kullanımı görme engelli bireyler için sadece bilgiye erişim olanaklarını artırmakla kalmamış, aynı zamanda onlara yeni bir bilgi ve iletişim ortamı da sağlamıştır. Bilgi kaynakları güncelliklerini çok hızlı kaybettiklerinden elektronik ortamdaki veri ve erişilebilirlik görme engelliler için çok önemlidir. Ancak Web ortamındaki bilgi giderek daha fazla görselleşmektedir ve görsel bilginin sunumunda web sitelerinin tasarımı ve gerçekleştirilmesinde görme engelli kullanıcıların gereksinimlerinin göz önünde bulundurulduğunu söylemek güçtür.

3 Üniversitede eğitim alabilme fırsatını yakalamış görme engelli öğrencilerin ise diğer görme engelli bireylere göre daha çeşitli ve çok yönlü bilgiye ihtiyaçları vardır. Üniversite kütüphaneleri görme engelli öğrencilerin de bilgi gereksinimini sağlamak için uygun bir koleksiyon geliştirmek ve çeşitli hizmetler sağlamak durumundadır. Sayıları çok fazla olmamakla birlikte bu kullanıcılar da diğer öğrenciler gibi öğrenimleri sırasında bilgi kaynaklarına erişmek ve kütüphane hizmetlerinden yararlanmak gereksinimi duymaktadırlar. Görme engelli öğrencilere yönelik hizmetler sunabilmek ve koleksiyon geliştirmek için üniversite kütüphanelerinin öncelikle görme engelli öğrencilerin gereksinimlerini anlamaları gerekmektedir. Son yıllarda tüm dünyada engellileri de içine alan eğitim, sosyal politika ve ekonomi modellerinin oluşturulması için yasal ve sosyoekonomik düzenlemeler yapılmaktadır. Üniversiteler ve akademik kuruluşlar, engelliliğin toplumsal boyutları, ayrımcılıkla mücadele ve eğitimde fırsat eşitliği konularını önemsemektedir. 1990 lı yıllardan itibaren pek çok ülkede üniversiteler engelli destek merkezleri oluşturarak üniversite eğitiminde toplumsal duyarlılık açısından çalışmaları başlatmışlardır. Ülkemizde ise 2005 yılında yürürlüğe giren 5378 sayılı Özürlüler Kanunu nunda, özürlü üniversite öğrencilerinin öğrenim hayatlarını kolaylaştırabilmek için Yüksek Öğretim Kurulu bünyesinde araç gereç temini, özel ders materyallerinin hazırlanması, özürlülere uygun eğitim, araştırma ve barındırma ortamlarının hazırlanmasının temini gibi konularda çalışmalar yapmak üzere Özürlüler Danışma ve Koordinasyon Merkezi kurulmasına yer verilmiştir. Daha sonra hazırlanan Yüksek Öğrenim Kurumları Özürlüler Danışma ve Koordinasyon Yönetmeliği nin 2006 yılında yürürlüğe girmesi ile de üniversiteler bünyesinde engelli öğrenci birimleri oluşturulmaya başlanmıştır (Subaşıoğlu, 2008, ss. 404-406). Bilgi ve belge yönetimi alanında görme engellilerle ilgili Türkiye de çok az sayıda çalışma yapıldığı görülmektedir. Üniversite kütüphanelerinin görme engelli öğrencilere sundukları hizmetler ve görme engelli üniversite öğrencilerinin bilgiye erişim konusundaki sorunları konusunda yapılan bu araştırmanın önemli bir boşluğu dolduracağı ve alandaki çalışmalara katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Araştırmanın sonuçları, üniversite kütüphanelerinin görme engellilere yönelik sağladığı koleksiyon, hizmet ve olanaklarla ilgili mevcut durumun ortaya konmasının yanı sıra üniversitelerin

4 görme engelli öğrencilerin bilgi erişim konusundaki ihtiyaçlarını ve sorunlarını daha iyi anlamalarını sağlayacak ve verilecek kütüphane hizmetlerinin planlanmasında ve geliştirilmesinde yardımcı olacaktır. 1.2. ARAŞTIRMANIN AMACI Bu araştırmanın temel amacı, üniversitelerde öğrenim gören görme engelli öğrencilerin bilgi erişim konusundaki sorunlarının belirlenmesi ve bu sorunlara yönelik çözüm önerilerinin geliştirilmesidir. Bu amaçla, öncelikle görme engelli üniversite öğrencilerinin bilgi kaynakları, kütüphane, kütüphane hizmetleri ve Web kullanımı ile ilgili yaşadıkları problemler araştırılmıştır. Gerekli bilgileri toplamak için görüşme ve anket teknikleri kullanılmıştır. İkinci olarak, üniversite kütüphanelerinin görme engelli öğrencilere sağladığı ekipmanlar, programlar, bilgi kaynakları, hizmetler (kullanıcı eğitimi, sorumlu personel vb.), olanaklar (ekipman, ayrı bölüm vb.), bu konuda karşılaşılan problemler ve geleceğe ilişkin planları araştırılmıştır. Gerekli bilgileri toplamak üzere üniversite kütüphanelerine anket uygulanmıştır. Son olarak, Web ortamının görme engelliler için önemi göz önünde bulundurularak üniversite kütüphane web sayfalarının görme engellilerin erişilebilirliği açısından bir değerlendirmesi yapılmıştır. 1.3. ARAŞTIRMA PROBLEMİ VE HİPOTEZLER Görme engelli üniversite öğrencilerinin bilgiye erişimde sorunlarla karşılaşmakta olmaları araştırmanın problemini oluşturmaktadır. Bu problem ışığında, araştırmanın ana hipotezi şu şekilde kurulmuştur: Üniversite kütüphaneleri görme engelli öğrencilerin gereksinimlerini karşılayamamaktadır. Alt hipotezler ise şu şekilde belirlenmiştir:

5 Üniversite kütüphanelerinin görme engellilere yönelik koleksiyonları yetersizdir. Üniversite kütüphanelerinin görme engellilere yönelik sağladıkları hizmetler yetersizdir. Üniversite kütüphanelerinin görme engellilere yönelik sağladıkları olanaklar yetersizdir. Üniversite kütüphanelerinin web sayfaları tasarlanırken görme engellilerin erişilebilirliği göz önüne alınmamaktadır. 1.4. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI Araştırmanın kapsamında Türkiye deki üniversite kütüphaneleri ve görme engelli üniversite öğrencileri yer almaktadır. Çalışmanın evreni tüm üniversite kütüphaneleri ve bu kütüphanelerin kullanıcısı olan görme engelli üniversite öğrencileridir. Araştırma kapsamında Türkiye de bulunan devlet ve vakıf üniversitelerinden kütüphane ve web sitesine sahip 132 adet üniversitenin kütüphanesine web anketi gönderilmiş, 108 adet üniversite kütüphanesinden yanıt alınmıştır. Yanıtlama oranı yaklaşık %82 dir. Üniversitelerde okuyan görme engelli öğrencilerin sayısını ve iletişim bilgilerini saptamak için gösterilen tüm çabalara rağmen sonuçta görme engelli üniversite öğrencilerinin kurmuş olduğu tartışma listesi aracılığıyla ancak sınırlı sayıda öğrenciye ulaşılabilmiştir. Söz konusu listenin üniversite öğrencisi üye sayısı 50 dir. Bunlardan 5 i ile görüşmeler yapılmıştır ve ankete toplam 25 öğrenciden yanıt alınmıştır. Web erişilebilirlik çalışması web sayfasına sahip üniversite kütüphaneleri için gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın yapıldığı sırada bu sayı 119 dur. 1.5. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ Araştırmada betimleme yöntemi kullanılmıştır. Betimleme yöntemi,...olayların, varlıkların, kurumların, grupların ve çeşitli alanların ne olduğunu betimlemeye, açıklamaya çalışan incelemelerdir. Bunlar nedir? sorusuna cevap bulmaya yöneliktir.

6 Bununla mevcut durumlar, koşullar, özellikler aynen ortaya konmaya çalışılır (Kaptan, 1998, s. 59). Veri toplamada anket ve görüşme teknikleri ile web sayfası erişilebilirlik değerlendirmesi için Web Accessibility Inspector programı kullanılmıştır. 2002 yılı Türkiye Özürlüler Araştırması sonuçlarına göre, ülkemizde 412.132 görme engelli kişi bulunmaktadır (Ozida, 2007a). Üniversitelerde öğrenim görmekte olan görme engelli üniversite öğrencisi sayısına ulaşabilmek için Özürlüler İdaresi Başkanlığı ile görüşülmüş, ancak veri tabanlarında bu konuda bir bilgi mevcut olmadığı anlaşılmıştır. YÖK Engelli Öğrenci Çalışmaları Komisyonu Başkanı tarafından yapılan bir açıklamada, 2008 yılı verilerine göre üniversitelerde 3582 engelli öğrenci bulunduğu ve bunlardan %38 inin görme, %25 inin fiziksel engelli olduğu belirtilmiştir (YökEngelli, 2010). Bu oran üniversitelerde 1282 görme engelli öğrencinin öğrenim görmekte olduğunu göstermekte ise de, ne YÖK ten ne de üniversitelerden görme engelli öğrencilerin sayısı ve kimlikleri konusunda bilgi sağlamak mümkün olmamıştır. Görme Engelli Öğrenciler E-posta Grubu nda görme engelli üniversite öğrencisi sayısının yukarıda sözü edilen rakamın daha altında olduğuna dair yorumlar yapılmıştır. Görme engelli üniversite öğrencilerine ulaşmak amacıyla Milli Kütüphane, Altı Nokta Körler Derneği, Ankara Hukuk Fakültesi, Hacettepe Üniversitesi Engelli Öğrenciler Birimi, ODTÜ Engelliler Koordinatörlüğü ve Gazi Üniversitesi ne çeşitli ziyaretlerde bulunulmuş, bu ziyaretler sonucunda bir Görme Engelli Öğrenciler E-posta Grubu nun var olduğu ve 50 adet üniversite öğrencisi üyesi bulunduğu öğrenilmiştir. Söz konusu ziyaretlerden sonra Hacettepe Üniversitesi nden 2, Gazi Üniversitesi nden 2, Orta Doğu Teknik Üniversitesi nden 1 öğrenci olmak üzere toplam 5 gönüllü görme engelli öğrenci ile yüz yüze ve e-posta aracılığıyla görüşmeler yapılmıştır. Öğrencilerle yapılan görüşmelerde görme engellilerin üniversite öğrenimleri sırasında bilgi erişim ihtiyaçlarına ilişkin sorunların ortaya çıkarılmasına çalışılmıştır. 5 öğrenci ile yapılan görüşmeler yoluyla görme engelli üniversite öğrencilerinin bilgi erişim sorunları ile ilgili genel bilgi edinilmiş, anketin içeriği ve uygulama şekli belirlenmiştir.

7 Görüşülen öğrenciler, görme engelli üniversite öğrencilerinin büyük çoğunluğunun bilgisayar kullanıcısı olduğunu belirterek öğrencilere uygulanacak anketin e-posta yoluyla uygulanmasının daha fazla sayıda kişiye ulaşmak açısından fayda sağlayacağını ifade etmişlerdir. Görme engelli üniversite öğrencileri için hazırlanan ankette yer alan sorular, öğrencilerle yapılan görüşmelerden ve literatürden elde edilen bilgilere dayanılarak hazırlanmıştır. İfadelerin sade olmasına, yanıtların kolay verilebilir olmasına özellikle dikkat edilmiş, anket içeriği ve yanıtlama şekli ile ilgili açıklamalar anketin baş kısmına konulmuştur. Anket gönderilmeden önce daha önceden görüşme yapılmış olan 5 görme engelli üniversite öğrencisi ile soruların anlaşılabilirliği ve cevaplama kolaylığı test edilmiştir. Öğrencilerin önerilerine göre bazı sorularda değişiklikler yapılmış, ankete bazı yeni sorular eklenmiştir. Ayrıca, öğrenci anketi üzerinde ekran okuma programı bulunan bir bilgisayarda test edilerek anlaşılabilirliği birinci elden kontrol edilmiştir. Görme engelli üniversite öğrencilerine uygulanan anket ile öğrencilerin demografik özellikleri, bilgi teknolojileri ile ilgili deneyimleri, bilgi kaynakları ve kütüphane kullanımları, web kullanımları ile ilgili durum ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Anket soruları üç farklı şekilde düzenlemiştir; tek seçenek işaretlenebilen çoktan seçmeli sorular, birden fazla seçenek işaretlenebilen çoktan seçmeli sorular ve açık uçlu sorular. Anket 45 sorudan oluşmuştur ve MS Word dosyası formunda hazırlanmıştır (Ek1). Hazırlığı tamamlanan öğrenci anketi Nisan 2010 da Görme Engelli Öğrenciler E-posta Grubu na, Bilkent Körler E-posta Grubu na, diğer e-posta gruplarına iletilmesi için daha önceden görüşme yapılan öğrencilere, Getem (Boğaziçi Üniversitesi) ve Turgök (Türkiye Görme Özürlüler Kitaplığı) çevrim içi kütüphanelerine, Milli Kütüphane Konuşan Kitaplık Bölümü sorumlusuna gönderilmiştir. Mayıs 2010 Temmuz 2010 tarihleri arasında öğrenci anketi sözü edilen gruplara, öğrencilere ve kuruluşlara ikinci kez iletilmiştir. Getem, Turgök, Milli Kütüphane Konuşan Kitaplık Bölümü, Ankara Barosu Engelliler Kurulu, Altı Nokta Körler Derneği yöneticileri ile anketin üniversite öğrencilerine ulaştırılması konusunda görüşülmüşse de bu yolla daha fazla sayıda öğrenciye ulaşmak mümkün olmamıştır. Görme Engelli Öğrenciler E-posta Grubu ndan

8 25 yanıt alınmıştır. Gruba üye üniversite öğrencisi sayısı (50) göz önünde bulundurulduğunda üyelerin %50 sinden geri bildirim alındığı söylenebilir. Öğrencilerle yürütülen görüşme ve anket çalışmaları sonucunda görme engelli üniversite öğrencilerinin bilgi erişim sorunları belirlenmiştir. Ancak bu çalışmaya katılan öğrenciler sadece 13 üniversiteyi temsil ettiklerinden (bazı üniversitelerden birden fazla sayıda öğrenci çalışmaya katılmıştır) öğrencilerden sağlanan bilginin üniversite kütüphanelerinin genel durumunu yansıtmayacağı düşünülerek üniversite kütüphaneleri üzerinde ayrı bir anket çalışması yürütülmüştür. Söz konusu ikinci anket çalışması ile üniversite kütüphaneleri tarafından görme engellilere sağlanan ekipmanlar, programlar, alternatif formattaki bilgi kaynakları, hizmetler, olanaklar ve bu gruba yönelik kullanıcı eğitimi verilip verilmediği belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca kütüphanelerin görme engelli öğrencilere yönelik koleksiyon geliştirme ve hizmet sunma konularında karşılaştıkları problemler ve geleceğe yönelik planları da araştırılmıştır. Ankette üniversite kütüphanelerine 9 soru yöneltilmiştir (Ek2). Kütüphane anketi Web anket formunda önce Ankos ve Kutup-L e-posta listelerine, sonra üniversite kütüphanelerinin e-posta adreslerine tek tek gönderilmiştir. Cevap alınamayan üniversitelere önce hatırlatma mesajı gönderilmiş, daha sonra ise telefonla ve alternatif e-posta adresleriyle ulaşılmaya çalışılmıştır. Kütüphane anketi çalışması Haziran 2010- Eylül 2010 tarihleri arasında yürütülmüştür. Yüksek Öğretim Kurulu web sitesinde bulunan devlet ve vakıf üniversiteleri listesinde toplam 154 üniversite yer almaktadır (Üniversiteler, 2010). 15 üniversitenin web sitesi bulunmayan yeni üniversiteler olduğu ve diğer 7 üniversite kütüphanesinin kuruluş aşamasında olduğu göz önünde bulundurulduğunda üniversite kütüphanesine ve web sitesine sahip üniversite sayısının 132 olduğu görülmektedir. 132 üniversiteden 108 i anketimize yanıt vermiştir. Çalışmamızda üniversitelerin temsil oranı %82 dir. Anketlerle elde edilen verilerin değerlendirilmesinde SPSS ve Excel kullanılmıştır.

9 Üniversite kütüphaneleri web erişilebilirlik çalışması Ocak 2010 tarihinde kütüphane web sayfasına sahip 119 üniversite üzerinde gerçekleştirilmiştir. Web erişilebilirliği konusunda tarafsız ve detaylı bilgi sağlamak amacıyla bir de erişilebilirlik değerlendirmesi yapılmıştır. Bu çalışmada kullanılan Web Accessibility Inspector programı, World Wide Web Konsorsiyumu (W3C) tarafından web içeriğinin engelliler için daha erişilebilir hale getirilmesi amacıyla hazırlanan Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzu ilkelerine göre düzenlenmiş programlar arasında yer almaktadır (WAI Tools, 2006). Görme engellilere yönelik hazırlanması ve analiz olanakları nedeniyle tercih edilen Web Accessibility Inspector programı Fujitsu Limited şirketi tarafından hazırlanmıştır, Web İçeriği Erişilebilirlik Kılavuzu (WCAG-Web Content Accessibility Guidelines) Versiyon 1.0 a göre değerlendirme yapmaktadır. W3C WCAG 1.0, 14 adet temel ilke içermekte ve her ilkede de bu ilkenin uygulamasıyla ilgili bir ya da daha fazla denetim noktası tanımlamaktadır. Denetim noktaları 3 öncelik düzeyine göre sınıflandırılmaktadır. Birinci öncelik mutlaka sağlanmalıdır. Sağlanmaması durumunda, bir ya da daha fazla kullanıcı grubunun dokümandaki bilgilere erişmesi mümkün olmayacaktır. İkinci öncelik sağlanmalıdır. Sağlanmaması durumunda, bir ya da daha fazla kullanıcı grubu dokümandaki bilgilere zorlukla erişebileceklerdir. Üçüncü öncelik sağlanabilir. Sağlanmaması durumunda, bir ya da daha fazla grup, dokümandaki bilgiye erişimde bazı sorunlar yaşayabilecektir. WCAG 1.0 uyumluluğu da 3 düzeylidir ve öncelik düzeyleriyle bağlantılıdır. 1. öncelik düzeyinin sağlanması WCAG-A uyumluluğunu, 1. ve 2. öncelik düzeylerinin sağlanması WCAG-AA uyumluluğunu, 1., 2. ve 3. öncelik düzeylerinin sağlanması ise WCAG-AAA uyumluluğunu göstermektedir (WAI, 2005). Üniversite kütüphaneleri web siteleri ana sayfalarının erişilebilirliği değerlendirmesi yapılırken Web Accessibility Inspector programında en düşük erişilebilirlik uyumuna karşılık gelen 1. öncelik düzeyi seçilmiştir. 1.6.ARAŞTIRMANIN DÜZENİ Araştırma raporu beş ana bölüm, kaynakça ve eklerden oluşmaktadır:

10 Birinci bölümde araştırma konusunun önemi, araştırmanın amacı, araştırma problemi, araştırmanın hipotezleri, araştırmanın kapsamı, araştırmada kullanılan yöntem ve veri toplama teknikleri, araştırma düzeni ile yararlanılan kaynaklar hakkında bilgi verilmektedir. İkinci bölümde görme engelliliğin tanımı yapılarak görme engellilere yönelik eğitim ve bilgi kaynakları ele alınmıştır. Üçüncü bölümde görme engellilerin bilgiye erişiminde kütüphaneler ve Web in yeri, literatürde bu konularda yapılmış araştırmalar ve bu araştırmaların sonuçları ele alınmıştır. Dördüncü bölümde görme engelli üniversite öğrencileri ile yapılan görüşmeler ve öğrencilere uygulanan anket, üniversite kütüphaneleri anketi ve üniversite kütüphaneleri web erişilebilirliği çalışmasının bulguları sunulmakta ve değerlendirilmektedir. Beşinci bölümde araştırmadan elde edilen sonuçlar ve bu sonuçlar doğrultusunda sunulan öneriler yer almaktadır. Yararlanılan kaynaklar ve ekler araştırma raporunun sonunda sunulmuştur. 1.7 KAYNAKLAR Araştırma konusuyla ilgili çalışmaları belirlemek amacıyla bir literatür taraması yapılmıştır. Literatür taraması sırasında kullanılan kaynaklar aşağıda belirtilmiştir: ACM Digital Library (1990- ) EbscoHost (1985- ) Emerald (1985- ) LISA (1985- ) Project Muse (1985- ) Proquest Dissertations and Theses (1985- ) Sage (1990- ) Science Direct (1990- )

11 Scopus (1990- ) Web of Science (1990- ) Wiley Online (1990- ) Ulakbim Sosyal Bilimler Veri Tabanı (2002- ) Türkiye Bibliyografyası (1985- ) Türkiye Makaleler Bibliyografyası (1985- ) YÖK Tez Veri Tabanı (1985- ) Tokat (Ulusal Toplu Katalog) Veri tabanlarının yanı sıra Internet üzerindeki yayınlara da başvurulmuştur. Araştırmanın yazım aşamasında Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez ve Rapor Yazım Yönergesi temel alınmış, ayrıca Türkçe Sözlük ve Türk Dil Kurumu Yeni Yazım Kılavuzu ndan yararlanılmıştır (TdkBts, 2010; TdkYk, 2010). Tezde yer alan alıntılar, göndermeler ve kaynakça APA sistemine göre düzenlenmiş ve bunun için Kaynak Gösterme El Kitabı (Kurbanoğlu, 2004) kullanılmıştır.

12 2. BÖLÜM GÖRME ENGELLİLİK, GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK EĞİTİM VE BİLGİ KAYNAKLARI Dünya Sağlık Örgütü nün tanımına göre, engellilik kişinin günlük hayata katılmasını kısıtlayan doğuştan veya sonradan oluşan bedensel veya zihinsel engellilik halidir (WHO, 2009b). Dünya nüfusunun yaklaşık %10 u engellidir. Tüm dünyada yaklaşık 314 milyon görme engelli kişi vardır, bunların 45 milyonu hiç görmeyenlerdir, diğerleri çeşitli düzeylerde az görmektedir. Görme engellilerin %87 si gelişmekte olan ülkelerde yaşamaktadır. Günümüzde enfeksiyon hastalıkları nedeniyle oluşan göz problemleri azalırken yaşa bağlı olan görme engelliliği artmaktadır (WHO, 2009a). Pek çok ülke, engellilerle ilgili istatistiksel bilgilere sahip olmadıklarından Dünya Sağlık Örgütü nün tahminlerini kullanmaktadır. Ülkemizde bu alandaki bilgi ihtiyacını karşılamak amacıyla Devlet İstatistik Enstitüsü ve Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından 2002 yılında Türkiye Özürlüler Araştırması gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmanın sonuçlarına göre, ülkemizde engelli nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12,29 dur. Bu oran ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel engelli nüfusun (%2,58) yanı sıra süreğen hastalığa sahip olan nüfusu da (%9,70) kapsamaktadır. Toplam engelli nüfusun içinde 412.132 kişi görme engellidir. Görme engelliler toplam nüfusun % 0,60 sını oluşturmaktadır. Görme engellilerin %57,8 si erkek, %42,2 si kadındır (Ozida, 2007a). Görme duyusuna ilişkin problemler, görme oranlarına göre sınıflandırılmaktadır. Başka bir deyişle, görme engelliler arasında hiç görmeyen körler olduğu gibi görme oranı az olanlar da bulunmaktadır. Bazı az görenler ışığı ve yakınındakileri karartı halinde görebilirken bazıları büyük punto ile basılmış metinleri okuyabilmektedirler.

13 Görme bozukluğu problemleri doğuştan olabildiği gibi kazalar, kalıtım, çeşitli hastalıklar, yaşlanma gibi nedenlerle sonradan da oluşabilmektedir. 2.1. GÖRME ENGELLİLİĞİN TANIMI Literatürde görme engellilik için birçok tanım ve sınıflandırmaya rastlamak mümkündür. Dünya Sağlık Örgütü tarafından yapılan sınıflandırmada, insanlarda görme fonksiyonu düzeyleri; 1. Normal görüş 2. Düşük düzeyde görme özrü 3. Yüksek düzeyde görme özrü 4. Körlük olmak üzere dörde ayrılmaktadır (WHO, 2009a). Amerika Birleşik Devletleri Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından yapılan sınıflandırmada ise, görme bozuklukları, merkezi görüş kaybı ve çevresel görüş kaybı olarak iki grupta toplanmıştır. Merkezi görüş kaybı okumayı, çalışmayı ve ayrıntıların seçilebilmesini zorlaştırır. Çevresel görüş kaybı ise, bireyin tek başına hareket etme yeteneğini kısıtlar (Keener, 2004, s. 22). Her iki durum da görme bozukluğu ve engelliliğinin belirleyicisi olarak kullanılmaktadır. Aynı kuruma göre; mümkün olan bütün düzeltmelerden sonra, kişinin görüşü 20/200 oranından daha iyi yapılamıyorsa veya görüş alanı düzeltici merceklerle bile 20 dereceden daha düşükse bu kişi kör olarak tanımlanmaktadır. Başka bir ifadeyle, normal insanın 200 feet (~60m) uzaklıktan görebildiği bir nesneyi, 20 feet (~6m) ya da daha kısa bir mesafeden gören ya da hiç bir uzaklıktan göremeyen kişi kördür 1. Normal çevresel görüş tek gözle 150 derece, iki gözle 180 derece iken körlerde 20 dereceden düşüktür (Keener, 2004, s. 22; Visual, 2009). Kısmen görme veya az görme ise, yapılabilecek bütün iyileştirmelerden sonra, görme derecesinin 20/70 veya daha düşük olması şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tür görme 1 1 feet= 30,48 cm.

14 bozukluğuna sahip kişiler düzeltici lenslerle bile standart basılmış bir dokümanı okuyamazlar veya bir insanın yüzündeki ifadeleri göremezler. İşte, okul ortamında ve günlük akivitelerin yerine getirilmesinde çeşitli zorluklar yaşarlar (Low Vision, 2009). Yaşla birlikte oluşan görme problemleri ve daha gençlerde görülen kalıtsal ve çeşitli hastalıklara bağlı az görme problemleri bu gruba girmektedir (Visual, 2009). Ülkemizde de körlük tanımlaması için 20/200 oranı benimsenmiştir ve yasal tanımlamalarda kullanılmaktadır (Özyürek, 2009, s.130). Bu çalışmada körler ve çeşitli düzeylerde az görenlerin oluşturduğu gruba ait bütün görme problemleri görme engellilik kavramı altında ele alınmaktadır. 2.2. GÖRME ENGELLİLERİN EĞİTİMİ Görme duyusunun tamamen veya kısmen kaybından dolayı görme engellilerin eğitiminin özel araç ve yöntemlerle yapılması gerekmektedir. Tarih boyunca görme engellilerin eğitimi için çeşitli yöntem ve araçlar geliştirilmiştir. Teknolojinin de etkisiyle çok değişik seçenekler bugün görme engellilerin eğitimine yardımcı olmaktadır. Körlerin eğitimi de gören bireylerin eğitimi gibi genellikle okul öncesi, ilköğretim, orta öğretim ve yüksek öğretim aşamalarında planlanmaktadır. Bunların yanı sıra orta öğretim düzeyinde meslek eğitimi ve rehabilitasyon çalışmaları da yürütülmektedir (Güleroğlu ve Sümer, 1982, s. 71). Dünyada ilk körler okulu, 1785 yılında Valantin Haouy tarafından Paris te açılmıştır. Bu okul, görme engellilerin eğitim ve öğretimlerinde bazıları hala uygulanmakta olan temel yöntemleri geliştirmiştir. Haouy, bilinen harflerin kabartmalı biçimi ile bir kitap yazmıştır, bu kitap ilk kabartma yazılı kör kitabıdır. Haouy, iş ve meslek eğitimine de özel bir önem vermiştir. Haouy un okulundan sonra körler okulları dünyanın her yanında yayılmaya başlamış ve İngiltere, Avusturya ve Amerika Birleşik Devletleri nde körler için okullar açılmıştır. 19. yüzyıl sonunda, pek çok ülkede körler için okullar kurulduğu görülmektedir (Enç, 1972, s. 20; Güleroğlu ve Sümer, 1982, s. 3).

15 ABD de körler için ilk ve orta düzeyde devlet okulları 1832 yılında açılmıştır. Günümüzde okul öncesi dönemden üniversiteye kadar her düzeyde eğitim verilmeye devam edilmektedir. İngiltere de okul öncesinden üniversiteye kadar sürdürülen eğitim, stajlar, spor, sanatsal ve kültürel faaliyetler görme engellilerin toplumsal hayata katılımına ve bağımsız bir yaşam sürdürmelerine imkan vermektedir. ABD ve İngiltere de görme engellilerin eğitimi hem yasalar hem de yardım kuruluşları tarafından desteklenmektedir. Diğer ülkelerde genellikle özel okullarda eğitim verildiği, ancak gelişmemiş ülkelerde genellikle hiçbir eğitim verilmediği bilinmektedir. UNESCO ve WCWB (Dünya Görme Engelliler Sosyal Yardım Konseyi) gibi uluslararası kuruluşlar da görme engellilerle ilgili çalışmalar yapmaktadır (Kanık, 1994, s. 15). Türkiye de körlerin eğitimi ilk kez 1889 yılında İstanbul da Ticaret Mektebi nin bir bölümünde başlamıştır. 1921 yılında İzmir de özel bir derneğin girişimi ile bir Sağır Dilsiz ve Körler Okulu açılmış ve körlerin eğitimi görevi resmi olarak Sağlık Sosyal Yardım Bakanlığı na verilmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 1950 yılında Ankara Körler Okulu ve Yetiştirme Yurdu kurulmuştur. Böylece, körler için ayrı bir okul açılırken eğitim konusu da 1951 yılında Milli Eğitim Bakanlığı na devredilmiştir. 1953-54 ders yılı başında ise, Gazi Eğitim Enstitüsü nde açılan özel eğitim bölümü, körler okulunu da içine alan özel eğitim kurumlarına öğretim elemanı ve yönetici yetiştirmek amacıyla kurulmuştur. Bu bölüm 1956 da kapatılmıştır. 1961 Anayasası nda özel eğitim hizmetleri devletçe yerine getirilmesi zorunlu olan bir kamu hizmeti olarak benimsenmiştir (Güleroğlu ve Sümer, 1982, s. 22; Enç, 1972, s. 28-34). 1974 yılında Ankara Aydınlıkevler de açılan okul binasına Körler Okulunun ilkokul kısmı taşınmış, Körler Ortaokulu ise Gazi Eğitim Enstitüsü yanında öğretime devam etmiştir. 1954 yılında Gaziantep te, 1970 yılında İstanbul da, 1972 de İzmir de açılan körler okulları ilk ve orta düzeylerde eğitim vermektedir. 1981 de Kahramanmaraş, Tokat ve Konya Ereğlisi nde birer ilkokul açılmıştır. 1982 yılında ülkemizde sadece 6 adet körler okulu vardır (Güleroğlu ve Sümer, 1982, s. 13). Günümüzde ise, görme engellilere hizmet veren 16 adet görme engelliler ilköğretim okulu bulunmaktadır (Özel Eğitim, 2009).

16 Ülkemizde ilköğretim; bölgesel okullar, normal okullarda özel sınıflar, yardımcı öğretmenli veya yardımcı öğretmensiz normal sınıflarda yapılmaktadır. Yatılı eğitim de veren bölgesel görme engelliler ilköğretim okulları ihtiyaca cevap verememektedir. Normal ilköğretim okullarına devam edenler ise, kaynaştırılmış eğitim adı altında derslere diğer öğrencilerle devam ederken, özel eğitim öğretmenleri tarafından verilen bazı dersleri de almaktadır. Görme engelliler ilköğretim okullarında veya normal ilköğretim okullarında öğretim gören görme engelli öğrenciler eğitim yaşantılarına normal liselerde kaynaştırılmış eğitim alarak devam etmektedir. Okul sayısının az olması, eğitmenlerin ve eğitim araçlarının yetersizliği gibi sorunlar öğrenciler tarafından dile getirilmektedir. Az sayıda öğrenci yüksek öğrenime devam edebilmektedir (B. Ceran, kişisel iletişim, 23 Mart 2010). 2.3. GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK BİLGİ KAYNAKLARI Görme engellilerin bilgi ihtiyacı, çeşitli bilgi kaynaklarıyla karşılanmaktadır. Görme engellilerin bilgi ihtiyacının karşılanması için kullanılan kaynaklar, araçlar ve yöntemler kaçınılmaz olarak dokunma duyusu ve işitme duyusuna yönelik olarak geliştirilmektedir. Az görenler aynı zamanda görme duyularından da değişik oranlarda yararlanabilmektedirler. Geleneksel formatlar olan braille ve sesin yanı sıra, günümüzde sayısal teknolojiler ve yazılım programları elektronik metin, büyük baskı gibi daha fazla sayıda formatın kullanımını mümkün kılmaktadır (IFLA, 2005b, s.48). Görme engelliler çeşitli teknolojik araçlar yardımıyla bilgisayar kullanabilmekte ve Internet e erişim sağlayabilmektedir. Bu araçlar, çeşitli yazılım ve donanım ürünlerinden oluşmaktadır. Bilgi kaynakları için alternatif formatların sunulması ve bilgi teknolojilerinin kullanımı, görme sorunları nedeniyle oluşan kişisel ve sosyal engellerin kaldırılmasında son derece önemli bir rol oynamaktadır (Owen, 2007, s.809). Bilgi teknolojilerindeki gelişmeler, engellilerin kullanabilecekleri araçların sayısını da artırmıştır. Sunulan bilgi ve hizmetlere erişimde güçlük çeken engelliler, yardımcı teknolojiler aracılığıyla çeşitli bilgi kaynaklarından ve hizmetlerden

17 yararlanabilmektedir. Örneğin, görme engelli bir birey ekran okuyuculu bir bilgisayar veya braille monitör kullanarak günlük gazeteleri okuyabilir veya banka işlemlerini yapabilir, görme engelli bir öğrenci ise ödevlerini, araştırmalarını gerçekleştirebilir. Yardımcı teknoloji (assistive technology); yardımcı (assistive), uyarlamalı (adaptive) ve iyileştirici (rehabilitative) cihazlar ve onların seçimi, yerleştirilmesi ve kullanılmasında yer alan süreçleri içeren genel kapsamlı bir terimdir. Yardımcı teknoloji sayesinde engelli bireyler yapmakta zorlandıkları pek çok işlemi başkasına bağımlı olmadan gerçekleştirebilme özgürlüğünü kazanmakta ve kendilerini geliştirebilmektedirler (Assistive, 2009). Günümüzde çok çeşitli teknolojik araçlar görme engellilerin kullanımına sunulmuştur. Yardımcı teknolojilerin en yaygın olanları arasında ekran okuyucular, tarayıcılar, braille monitörler, braille yazıcılar, çeşitli büyütücüler sayılabilir (Afb, 2009; Subaşıoğlu, 2000, s.191). Bu bölümde braille, büyütülmüş kaynaklar, sesli kaynaklar ve ilgili yardımcı teknolojiler hakkında kısaca bilgi verilecektir. 2.3.1. Braille Kaynaklar Görmeyenler tarafından en çok kullanılan basılı kaynak formatı braille dir. Braille alfabesi 1821 yılında Louis Braille tarafından geliştirilmiştir. Napolyon ordusunun askerlerinden Charles Barbier, 1808 yılında, noktalardan meydana gelen ve özellikle gece haberleşmesini kolaylaştıran bir mesaj sistemi oluşturmuştur. Bu yöntemde noktaların kombinasyonu, alfabenin harflerine değil fonetik seslere karşılık gelmektedir. Görme engelli insanların okuması ve yazması için bu sistemin kullanılabilir olduğunu düşünen Louis Braille, yaptığı çalışmalar sonucunda braille alfabesini oluşturmuş ve 1829 yılında yeni sistemi ile ilgili ilk kitabını yayımlamıştır (Enabling, 2009; Afb, 2009). Bir braille hücresi iki sütunda yer alan altı kabartılmış noktadan oluşur. Noktaların çeşitli kombinasyonları harflere, sayılara ve işaretlere karşılık gelmektedir. Kullanıcılara

18 altmış dört farklı kombinasyon sunan bu yazım sistemiyle matematik ve müzik sembolleri içinde tasarlanan işaretler de kapsanabilir (Braille, 2009). Tek bir harf, sayı veya sembol için bir karakterin kullanıldığı braille gösterimi, 1. derece (Grade 1) olarak adlandırılır. 2. derece (Grade 2) gösterim şeklinde ise, karakterler harf kombinasyonlarını ve kelimeleri göstermek için kullanılır. İngilizce braille alfabesinde 189 farklı kısaltılmış harf kombinasyonu ve 76 kısaltılmış kelime vardır. Kısaltmalar, braille kitapların basılması için gereken kağıt miktarını azaltmakta ve okumayı kolaylaştırmaktadır. 1.derece braille kitap sayısı çok fazla değildir, ancak çoğu sonradan görme engelli olan yetişkinler, kişisel veya mutfak aletleri etiketlemesi için kullanımını yararlı bulmaktadır (How, 2009). 1868 de görmeyen öğretmen ve uzmanların oluşturduğu bir dernek, Avrupa ve Amerika da kullanılan kabartma yazı dizgelerinden en kullanışlısının braille olduğunu belirlemiştir (Güleroğlu ve Sümer, 1982, s. 7). Braille alfabesi, 19. yüzyıl sonlarında tüm dünyada yaygınlaşmıştır (Kanık, 1994, s.14). Ülkemizde ise, 1953 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü nde kurulan özel eğitim bölümü öğrencilerinin işbirliği ile, ders kitapları, romanlar, gazete ve dergiler taranarak dilimizde en çok kullanılan üç yüz kelime ve hece saptanmış, 1954 te buna uygun olarak Türkçe braille için 220 işaretli bir kısaltma sistemi geliştirilmiştir (Enç, 1972, s. 94). Normal yazıda okuma hızı, dakikada 200-300 sözcük iken kabartma yazıda 70-100 sözcük kadardır, deneyimli okuyucularda bu hız artmaktadır (Güleroğlu ve Sümer, 1982, s. 19). Bilgisayarların olmadığı dönemlerde kabartma yazılar sivri uçlu özel bir kalemi olan tabletler veya braille daktilolarla yazılmaktaydı. Bu işlem, zor ve zaman alıcıydı. 70 li yıllardan sonra bilgisayarlar ve yazıcıların kullanılmaya başlanması ile braille kitapların üretilmesi ve kopyalanması da hızlanmış oldu. Günümüzde, elektronik metinler yazılım programları tarafından braille kodlara çevrilerek kağıt üzerine yazdırılmaktadır (IFLA, 2005b, s.52).

19 Braille yazıcılar saniyede birkaç 100 karaktere çıkabilen hızlarda çalışarak braille koduna dönüştürülmüş veriyi kabartma olarak özel kağıtlar üzerine yazarlar. Değişik iş yoğunluklarında, kişisel ve kurumsal kullanıma uygun çeşitli hızlarda yazıcı seçenekleri vardır. Yaklaşık olarak bir metnin Braille eşleniği, metnin 2,5 katı boyutunda olmaktadır. Yerden kazanmak için kısaltmalar kullanılır (Lazzaro, 2001, s.38). Braille kullanımının diğer bir şekli, braille monitörlerdir. Yenilenebilir braille ekran veya klavye olarak da adlandırılan bu cihazlar, bilgisayar ekranındaki verinin dokunulabilir bir hale getirilmesini sağlar. Braille monitörlerde yer alan küçük iğneler mekanik olarak inip kalkarak braille karakterleri oluşturur. Kullanıcı bir satırı okuduktan sonra, cihaz diğer satırı okumak üzere yenilenir. Böylece, braille çıktısı satır satır okunabilir. Braille monitörler aynı anda 20 ile 80 karakter arası sergileyebilirler. Görme engelli bilgisayar kullanıcıları için braille yazılara bir alternatif sunarlar. Braille monitörler ekran okuma programları ile birlikte kullanıldığında, ses ve braille çıktısını aynı anda veya ayrı ayrı almak mümkün olur (Saigal, 2007, s16-18; AssProducts, 2009). Braille kullanımı için en yeni seçenek ise, Kongre Kütüphanesi Körler ve Fiziksel Engelliler için Ulusal Kütüphane Hizmetleri (Library of Congress National Library Service for The Blind and Physically Handicapped) bölümü tarafından sunulan webbraille hizmetidir. Bu sistem aracılığıyla, braille kitap, dergi ve müzik materyallerine Internet aracılığıyla ulaşmak mümkün olmaktadır (Cylke, Moodie ve Fistick, 2007, s.797). 2.3.2. Büyütülmüş Kaynaklar Yaygın olarak kullanılan yardımcı teknolojik araçlardan birisi de büyütücülerdir. Objeler büyütüldüğünde az gören görme engelli kişiler için daha kolay okunur hale gelirler. Bu araçlar; kısmi görüş yardımcıları olarak adlandırılan, portatif olarak ya da gözlüğe veya ekrana iliştirilerek kullanılabilen büyüteçler, CCTV (closed-circuit television system) kapalı devre televizyon sistemleri veya video büyütücüler ve büyütücü yazılım programlarıdır. CCTV de kitap veya diğer basılı materyaller bir video kamera aracılığıyla taranır ve 2-60 kat büyütülerek televizyon ekranına benzer bir

20 ekrana yansıtılır. CCTV cihazlarının küçük ve elde taşınabilir olanları da vardır, bunlar televizyona da bağlanabilirler (Lazzaro, 2001, s.34). Büyütücü yazılımlar, kişisel bilgisayar kullanıcılarının ekranda görüntülenen karakterlerin boyutunu artırmasını sağlar. Yazıları yaklaşık 2-20 kat büyütebilirler. Bu yazılımlarla ekranın istenen bir alanının büyütülüp küçültülmesi, karakter boyutunun, kontrast ve renklerin değiştirilmesi mümkündür (AssProducts, 2009). Az gören kullanıcılar, büyük baskı olarak adlandırılan, fotokopi ile veya bilgisayar aracılığıyla 14-16 punto büyüklüğünde basılmış kaynakları da kullanmaktadırlar (IFLA, 2005b, s.56). 2.3.3. Sesli Kaynaklar Sesli kitaplar bağımsız kullanılabilmesi ve paylaşılabilmesi sayesinde görme engelliler için braille dışında bir okuma seçeneği olarak ilgiyle karşılanmıştır. Uzun yıllar boyunca gönüllü okuyucular tarafından okunan sesli kitaplar, braille bilmeyen veya kullanamayan görme engelliler için tek seçenek olmuştur. Sesli kaynaklar, günümüzde de çoğu görme engellinin en çok tercih ettiği kaynaklardır. Konuşan kitap olarak adlandırılan bu kaynaklar geçmişten günümüze çeşitli formatlarda yer almıştır (IFLA, 2005b, s.49). Dönme hızı düşük plaklara kitapların okunmasıyla, sesli kitaplar plaklar üzerinde hazırlanmış ve İkinci Dünya Savaşı ndan sonra gelişen diktafon plakların yerini almıştır. Braille e göre konuşan kitapta anlama hızının üç kat artmakta olduğu saptanmıştır (Enç, 1972, s. 94). Daha sonraları kayıt amacıyla ses bantları, 70 li yıllarda ise kasetler kullanılmış, daha sonra geliştirilen CD ler ses kalitesini, depolama kapasitesini ve kullanım süresini artırmıştır. İlk kompakt disklerin kullanımından yaklaşık on beş yıl sonra, 1996 yılında sayısal teknolojiye dönüşüm başlamış, uluslararası bir standart olarak geliştirilen DAISY (Digital Audio Information System) formatında konuşan kitaplar

21 oluşturulmuştur. DAISY kitaplarda kullanıcı sayfalar ve bölümler arasında rahatça dolaşabilir, işaretlemeler yapabilir (IFLA, 2005b, s.49). Görme engellilere yönelik en önemli cihazlardan biri de Raymond Kurzweil tarafından tasarlanan Kurzweil Okuma Makinesi dir. 1976 da piyasaya sürülen bu makine braille ya da gönüllü okuyucuya ihtiyaç olmadan basılı metni yüksek sesle okumaktadır (Subaşıoğlu, 2000, s.191). Kitap okuma makineleri, günümüzde daha da geliştirilmiş olarak görmeyenlerin kullanımına sunulmaktadır. Bir bilgisayar, tarayıcı ve ses kartından oluşan bu cihazlar, az görenler için dokümanı büyüterek ekrana yansıtacak şekilde de ayarlanabilmektedir (Assistive, 2009). 80 li yıllardan bu yana yaşantımızda yer alan bilgisayarlar, görme engellilerin günlük hayatlarında, eğitim ve iş ortamlarında daha bağımsız ve üretken olmalarını sağlamaktadır. Görme engellilerin bilgisayar kullanımını sağlayan ekran okuyucular, bilgiye erişimi rahatlaştıran en önemli araçlardan biridir. Ekran okuyucu programlar sayesinde, görmeyenlerin bilgisayar kullanımı ve Internet erişimleri son derece kolaylaşmıştır. Ekran okuyucu aracılığıyla kullanıcı ekrandaki yazıları satır satır, yukarıdan aşağıya okuyabilir. Ekranda yer alan metin, grafik, kontrol düğmeleri ve menüler bilgisayarla oluşturulmuş bir ses tarafından okunur. Web sayfalarında ise tab tuşu ile bağlantılar ve başlıklar arasında dolaşabilir. Ekran okuyucular, özellikle kör kullanıcılar için gereklidir. En çok kullanılan ekran okuma programları arasında JAWS, Windows Eyes ve Home Page Reader sayılabilir (AssProducts, 2009). Bu programlar, sağladıkları kısa yollarla görmeyenler için çok güçlü araçlar haline gelmiştir ve klavye kullanımı ile ekranda rahatlıkla dolaşabilme olanağı sağlamaktadırlar (Saigal, 2007, s19-23). Ekran okuyucular yapılandırılabilir; örneğin, bir tuşla ekranın bir bölümünü okuyacak şekilde düzenlenebilir ya da ekrandaki bir pop-up diyalog kutusunun içeriğini veya başlığını okunacak şekilde ayarlanabilir. Ayrıca imleç ve fareyi hareket ettiren klavye komutlarıyla da uyumludurlar. Örneğin, CTRL+HOME ile dokümanın başına gelinirken, PAGE UP ve PAGE DOWN tuşları geri ve ileri hareketi sağlar. İstenildiği zaman slience özelliğiyle susturulabilir. Klavyedeki ok tuşlarıyla fare olmadan