YAMANLAR DAÐI VE KARAGÖL CÝVARINDAKÝ KURBAÐA VE SÜRÜNGENLERÝN TAKSONOMÝSÝ VE EKOLOJÝSÝ Cilt: 10 Sayý: 37 (2000) 12-16 Yusuf KUMLUTAÞ - S. Hakan DURMUÞ - Çetin ILGAZ Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Eðitim Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Buca - ÝZMÝR ÖZET Bu çalýþmada Yamanlar Daðý ve Karagöl civarýnda daðýlýþ gösteren kurbaða ve sürüngen türleri tespit edilerek bölgenin herpetofaunasý hakkýndaki eksik bilgiler tamamlanmaya çalýþýlmýþtýr. Tür listesi verilirken, her türe ait ekolojik bilgiler de verilmiþtir. Bölgede toplam 24 tür e ait 151 örnek toplanmýþtýr. Bunlardan 2 si semender, 2 si kuyruksuz kurbaða, 1 i kara kaplumbaðasý, 2 si tatlý su kaplumbaðasý, 9 u kertenkele ve 8 tanesi de yýlan grubuna aittir. Anahtar Kelimeler: Herpetofauna, taksonomi, ekoloji, Karagöl, Yamanlar Daðý, Ýzmir. TAXONOMY AND ECOLOGY OF AMPHIBIA AND REPTILIA SPECIES DISTRIBUTED ON VICINITY OF YAMANLAR MOUNTAIN AND KARAGÖL ABSTRACT In this study, the amphibian and reptilian species which are distributed on the vicinity of Yamanlar Mountain and Karagöl were determined, also absent information on the herpetofauna of this region was tried to completed. When the list of species were given, the ecological information which belong to these species were also given. A total of 151 specimens which belong to 24 species have been collected from this region. Two of the investigated species are tailed amphibians, two are tailless amphibians, one is tortoise, two are turtles, nine are lizards and eight are snakes. Keywords: Herpetofauna, taxonomy, ecology, Karagöl,Yamanlar mountain, Izmir. GÝRÝÞ Türkiye coðrafik konumu itibariyle faklý topoðrafik, jeolojik ve iklim özelliklerine sahip olmasý nedeniyle neredeyse Avrupa nýn hayvan faunasýna yakýn denebilecek zengin bir faunaya sahiptir. Günümüze kadar Türkiye herpetofaunasý üzerine bir çok çalýþma yapýlmasýna karþýn (1-4) yine de büyük eksiklikler vardýr. Çeþitli nedenlerden ötürü araþtýrýlamamýþ ya da az araþtýrýlmýþ bölgelerin bulunmasý nedeniyle türlerin yayýlýþ alanlarý tam olarak belirlenememiþtir. Bu nedenle son yýllarda tek veya ikiüç tür üzerine yapýlan çalýþmalardan çok, belirli bir bölgenin herpetofaunasýna iliþkin ayrýntýlý çalýþmalar ön plana çýkmýþtýr (5-9). Araþtýrma bölgemiz olan Yamanlar Daðý (1114 m.) ve Karagöl civarýnda (Þekil 1) vejetasyon ve flora ile ilgili ayrýntýlý çalýþmalar (10-14) yapýlmýþ olmasýna karþýn bu bölgenin kurbaða ve sürüngen faunasýna ait toplu bir bilgi bulunmamaktadýr. Bu nedenle flora, vejetasyon ve e- kolojik yönden oldukça önemli olan bu bölgenin kurbaða ve sürüngen türlerinin ayrýntýlý olarak ortaya çýkarýlmasý, taksonomik daðýlým ve ekolojik özelliklerinin verilmesi i- le eksik bilgiler tamamlanmaya çalýþýlacaktýr. MATERYAL VE METOD Araþtýrma materyali deðiþik tarihlerde Yamanlar Daðý ve Karagöl civarýna yapýlan arazi çalýþmalarý esnasýnda toplanmýþtýr. Bazý semender ve kurbaða türleri kepçe ile diðer örnekler elle yakalanmýþtýr. Örneklerin yakalandýðý biyotopa ait ekolojik özellikler belirlenerek bazýlarýnýn renkli slaytlarý çekilmiþtir. Araziden yakalanan örnekler bez torbalarda laboratuvara getirilerek, gerekli görülenlerin renkli fotoðraflarý çekilmiþtir. Daha sonra örnekler aðzý kapalý bir kapta eterle bayýltýldýktan sonra içerisine önceden hazýrlanmýþ uygun tespit karýþýmý (Kurbaðalar için 3 cc. %40 lýk formol, 97 cc. %70 lik etil alkol; Kaplumbaða, Kertenkele ve Yýlanlar için 9 cc. %40 lýk formol, 91 cc. %70 lik etil alkol) enjekte edilmiþtir. Uygun þekilde mumlu küvet içine yerleþtirilen örnekler, kurumalarýný önlemek için alkollü pamukla örtülerek naylon torba içerisinde 24 saat bekletilmiþ ve daimi muhafaza için içerisinde %70 lik etil alkol bulunan kapaklý kavanozlara alýnmýþtýr. SONUÇ VE TARTIÞMA CHORDATA VERTEBRATA AMPHIBIA URODELA SALAMANDRIDAE Triturus karelinii (STRAUCH, 1870) N: 2 Daðýlýþý: Türkiye (Kuzey ve Batý bölgelerinde), Kuzey Ýran, Kafkasya, Yunanistan ve Arnavutluk. Ekolojisi: Üreme zamaný bol bitkili durgun sularda bulunan bu tür araþtýrma sahasýnda durgun akan dere kenarýndaki taþlar altýnda görülmüþtür. Triturus vulgaris (LINNAEUS, 1758) N: 10 (27.04.1999-02.05.1999, Leg. Y. Kumlutaþ, S. H. Durmuþ, Daðýlýþý: Türkiye (Batý ve Kuzeybatýsý), Kuzey ve Orta Avrupa, Sibirya. Ekolojisi: Yaklaþýk 850 metrede, fazla derin olmayan bir çukurdaki su içerisinde bulunmuþtur (Þekil 2). ANURA BUFONIDAE Bufo viridis (LAURENTI, 1768) N: 10 (28.05.1998 - Daðýlýþý: Türkiye nin hemen hemen her tarafýnda, Kuzey Afrika, Akdeniz ülkeleri Orta ve Güney Avrupa ile Asya nýn batýsýndan Moðolistan a kadar. 12 Ekim-Kasým-Aralýk 2000, Sayý: 37
YAMANLAR DAÐI VE KARAGÖL CÝVARINDAKÝ KURBAÐA VE SÜRÜNGENLERÝN TAKSONOMÝSÝ VE EKOLOJÝSÝ Ekoloji Ekim-Kasým-Aralýk 2000, Sayý: 37 Ekolojisi: Genellikle geceleri avlanan bu kurbaða gündüz uygun taþ altlarý ve çukurlarda gizlenir. Örnekler dere kenarýndaki uygun taþ altlarýnda bulunmuþtur. RANIDAE Rana ridibunda PALLAS, 1771 N: 12 (28.05.1998 - Daðýlýþý: Kozmopolit bir türdür. Dünyada; Asya nýn batýsý, Kuzey Afrika ile Orta ve Güney Avrupa da yayýlýþ gösterir. Ekolojisi: Tüm yaþamý boyunca suya baðýmlý olan kurbaða türlerindendir. Bu nedenle su bulunan hemen her biyotopta bu hayvanlarý görmek mümkündür. Araþtýrma bölgesinde her su kenarýnda ve özellikle Karagöl de bu kurbaðalara sýk sýk rastlanmýþtýr. REPTILIA TESTUDINATA CRYPTODIRA BATAGURIDAE Mauremys caspica (GMELIN, 1774) N: 6 (28.05.1998 - Daðýlýþý: Türkiye (Güneydoðu Anadolu, Trakya, Batý ve Güney Anadolu), bazý Ege Adalarý, Ýsrail, Suriye, Ýran, Transkafkasya, Avrupa nýn güneyi ve Afrika nýn kuzeybatýsý. Ekolojisi: Genellikle tatlý su biyotoplarýnda yaþayan bu hayvana Karagöl kýyýsý boyunca çok sýk rastlanmýþtýr. EMYDIDAE Emys orbicularis (LINNAEUS, 1758) N: 2 Ç. Ilgaz) (Þekil 3). Daðýlýþý: Türkiye de yaygýn olarak görülür, Asya nýn batýsý, Kuzey Afrika ile Güney ve Orta Avrupa. Ekolojisi: Bir önceki kaplumbaða türüne göre daha ender görülen bu hayvana yine Karagöl kenarý boyunca a- ðaç dallarý üzerinde dinlenirken yada güneþlenirken rastlanmýþtýr. TESTUDINIDAE Testudo graeca LINNAEUS, 1758 N: 2 (28.05.1998 - Daðýlýþý: Türkiye de yaygýndýr. Kuzey Afrika, Güneybatý Asya ve Güney Avrupa. Ekolojisi: Ýnceleme sahasýndan 2 adet alýnmasýna karþýlýk bu kaplumbaða türü geniþ bir daðýlýma sahiptir. Taþlýk, kumlu ve kuru yerlerde olabildiði gibi bitkisel beslenmelerinden dolayý bol bitkili biyotoplarda da sýk sýk görülmüþtür. SQUAMATA LACERTILIA AGAMIDAE Laudakia stellio (LINNAEUS, 1758) N: 13 S. H. Durmuþ, Daðýlýþý: Türkiye (Batý, Güney, Orta ve Güneydoðu Anadolu), Asya nýn Güneybatýsý, Kuzey Afrika ve Güneydoðu Avrupa. Ekolojisi: Ýnceleme sahasýnda geniþ bir daðýlýma sahip olan bu türe özellikle taþlýk biyotoplarda ve bahçelerin taþ duvarlarý üzerinde rastlanmýþtýr. AMPHISBAENIDAE Blanus strauchi (BEDRIAGA, 1884) N: 4 (28.05.1998 (Þekil 4). Daðýlýþý: Türkiye (Batý, Güney ve Güneybatý), Suriye, Kuzey Irak ve bazý Ege Adalarý. Ekolojisi: Kör kertenkele de denilen bu tür genellikle seyrek bitkili ve çalýlýk kýsýmlardaki taþ altlarýnda yakalanmýþtýr. ANGUIDAE Ophisaurus apodus (PALLAS, 1775) N: 4 (28.05.1998 (Þekil 5). Daðýlýþý: Türkiye (Trakya, Batý, Doðu ve Kuzey Anadolu), Türkmenistan, Kafkasya, Irak, Ýran ve Kýrým dan Balkanlara kadar. Ekolojisi: Oluklu kertenkele de denilen bu türe ait örnekler bol bitkili yerlerde, suya uzak olmayan fundalýk kýsýmlarda gezinirken görülmüþ ve yakalanmýþtýr. GEKKONIDAE Hemidactylus turcicus (LINNAEUS, 1758) N: 3 Daðýlýþý: Türkiye (Tüm sahil þeridi), Akdeniz ve Karadeniz sahillerinden Hindistan a kadar. Ekolojisi: Özellikle gece aktif olan bu tür, eski ev yýkýntýlarý arasýnda istirahat halindeyken görülmüþtür. LACERTIDAE Lacerta trilineata BEDRIAGA, 1886 N: 22 (28.05.1998-27.04.1999-02.05.1999, Leg. Y. Kumlutaþ, S. H. Durmuþ, Ç. Ilgaz) (Þekil 6-7). Daðýlýþý: Türkiye de kozmopolit bir daðýlýþa sahiptir. Kafkasya, Güneybatý Ýran, Suriye, Ýsrail ve Balkan ülkeleri. Ekolojisi: Özellikle Karagöl etrafýndaki bol bitkili vejetasyonda böðürtlenler arasýnda çok sayýda görülmüþ ve yakalanmýþtýr. Bu tür daha çok çalý, böðürtlen gibi bitkilerin kökleri arasýnda gizlenir. Ophisops elegans MENETRIES, 1832 N: 15 S. H. Durmuþ, Ç. Ilgaz) (Þekil 8). Daðýlýþý: Türkiye (Karadeniz sahili hariç tüm bölgeler), Balkan Ülkelerinin güneyi, Güneybatý Asya dan Pencap a kadar olan saha. Ekolojisi: Daha çok açýk, seyrek bitkili arazide yaygýndýr. Lacerta danfordi (GUNTHER, 1876) N: 9 S. H. Durmuþ, 13
Ekoloji Daðýlýþý: Türkiye (Batý ve Güney Anadolu), Suriye, Lübnan, Ýsrail, Rodos ve bazý Ege Adalarý. Ekolojisi: Toros Kertenkelesi olarak da bilinen bu tür özellikle Karagöl kenarýndaki aðaçlar arasýndaki kayalýk kýsýmlarda ve taþ duvarlar arasýnda görülmüþtür. SCINCIDAE Ablepharus kitaibellii BIBRON - BORY, 1833 N: 4 Daðýlýþý: Türkiye de geniþ bir daðýlým alanýna sahiptir. Güneybatý Asya, Ege Adalarý ve Balkanlar. Ekolojisi: Türkiye deki en küçük kertenkele olan bu tür daha çok maki ve seyrek aðaçlý kýsýmlarda yaþar. Numuneler taþ altýnda veya yapraklar arasýnda gezinirken yakalanmýþtýr. Mabuya aurata (LINNAEUS, 1758) N:4 (28.05.1998-27.04.1999, Leg. Y. Kumlutaþ, S. H. Durmuþ, Ç. Ilgaz) (Þekil 9). Daðýlýþý: Türkiye (Batý ve Güney Anadolu ile Orta Anadolu nun güney kýsýmlarý), Güneybatý Asya, Arabistan, Etiyopya ve Türkmenistan. Ekolojisi: Seyrek bitkili açýk arazi ve taþlýk kýsýmlarda yaygýndýr. Örnekler tarla sýnýrlarýný oluþturan taþ duvarlar arasýnda bulunmuþtur. OPHIDIA BOIDAE Eryx jaculus (LINNAEUS, 1758) N: 2 (27.04.1999, Leg. Y. Kumlutaþ, S. H. Durmuþ, Ç. Ilgaz) (Þekil 10). Daðýlýþý: Türkiye (Trakya, Batý, Güney ve Güneydoðu Anadolu), Kuzey Afrika, Arabistan, Ýran, Ermenistan ve Balkan Ülkeleri. Ekolojisi: Mahmuzlu Yýlan da denilen tür özellikle gece faaldir. Yakalanan iki örnek taþ altýnda istirahat halindeyken görülmüþtür. Genellikle kurak, taþlý ve kumlu ortamlarý tercih eder. COLUBRIDAE Coluber caspius GMELIN, 1789 N: 2 (28.05.1998 - Daðýlýþý: Türkiye (Trakya, Orta ve Batý kýsýmlarý), Güney Rusya, Kafkasya nýn Karadeniz kýyýlarý ve Balkanlar. Ekolojisi: Genellikle az bitkili yerlerde, dere kenarlarýnda ve tarlalarda yaþar. Bu çalýþmada tespit edilen örneklerden biri göl üzerine paralel uzanan aðaç dallarý üzerinde dinlenirken bulunmuþtur. Coluber jugularis LINNAEUS, 1758 N: 1 Daðýlýþý: Türkiye (Güney bölgeleri kuzeyde Ýzmir e kadar), Irak, Suriye, Ürdün, Lübnan ve Ýsrail. Ekolojisi: Ovalarda, taþlýk dere kenarlarý, yamaç ve tarlalar ile bataklýklarda yaþar. Eirenis modestus (MARTIN, 1838) N: 10 (28.05.1998 (Þekil 11). Y. KUMLUTAÞ - H. DURMUÞ - Ç. ILGAZ Þekil 1. Karagöl den görünüþ. Þekil 2. Triturus vulgaris biotopu. Þekil 3. Emys orbicularis (genel görünüþ). 14 Ekim-Kasým-Aralýk 2000, Sayý: 37
YAMANLAR DAÐI VE KARAGÖL CÝVARINDAKÝ KURBAÐA VE SÜRÜNGENLERÝN TAKSONOMÝSÝ VE EKOLOJÝSÝ Ekoloji Þekil 4. Blanus strauchi (üstten görünüþ). Þekil 11. Eirenis modestus (genel görünüþ). Þekil 5. Ophisaurus apodus (yandan görünüþ). Þekil 6. Lacerta trilineata (üstten görünüþü). Þekil 7. Lacerta trilineata (Jüvenil). Þekil 8. Ophisops elegans (üstten görünüþü). Þekil 9. Mabuya aurata (üstten görünüþü). Þekil 10. Eryx jaculus (genel görünüþ). Ekim-Kasým-Aralýk 2000, Sayý: 37 Þekil 12. Typhlops vermicularis. 15
Ekoloji Y. KUMLUTAÞ - H. DURMUÞ - Ç. ILGAZ Daðýlýþý: Türkiye de kozmopolit bir daðýlýþa sahiptir. Kafkasya, Kuzeybatý Ýran, Suriye, Lübnan ve Kýbrýs. Ekolojisi: Türkçe ismi Uysal Yýlan olan bu türe ait örnekler genellikle az bitkili yamaçlardaki taþlar altýnda bulunmuþtur. Malpolon monspessulanus (HERMANN, 1804) N: 1 Daðýlýþý: Türkiye (Kuzey kýsýmlarý hariç diðer bölgeler), Güney Avrupa, Kuzey Afrika ve Batý Asya. Ekolojisi: Yurdumuzda yaþayan yarý zehirli yýlan türüdür. Ekseri seyrek bitkili, taþlýk ya da kuru ortamlarda bulunur. Araþtýrma sahasýndan elde edilen tek örnek, yol kenarýnda orman içerisinde hareket halindeyken görülmüþtür. Natrix natrix (LINNAEUS, 1758) N: 1 (27.04.1999, Leg. Y. Kumlutaþ, S. H. Durmuþ, Daðýlýþý: Türkiye de kozmopolit bir daðýlýþ gösterir. Avrupa, Kuzey Afrika ve Orta Asya. Ekolojisi: Yarý sucul olan bu tür, genellikle durgun ya da akan sularýn kenarlarýnda yaþamýný sürdürür. Elde edilen tek örnek Karagöl kýyýsýnda bulunmuþtur. Natrix tessellata (LAURENTI, 1768) N: 1 Daðýlýþý: Tüm Türkiye, Orta ve Güney Avrupa ile Çin e kadar. Ekolojisi: Tamamen suya baðýmlý olan bu tür; göl, nehir, dere kenarlarýnda ve su içerisinde yaþar. Araþtýrma bölgesindeki Karagöl içerisinde çok sayýda görülmüþ ancak bir tane yakalanabilmiþtir. TYPHLOPIDAE Typhlops vermicularis MERREM, 1820 N: 15 S. H. Durmuþ, Ç. Ilgaz) (Þekil 12). Daðýlýþý: Türkiye de kozmopolit bir türdür. Güney Yugoslavya, Bulgaristan, Arnavutluk, Yunanistan ve doðuda Afganistan a kadar. Ekolojisi: Türkçe ismi Kör Yýlan olan tür, genellikle düz veya eðimli arazide az bitkili biyotoplarda taþ altlarýnda gizlenir. Yakalanan örneklerin hepsi taþ altlarýnda bulunmuþtur. Araþtýrma sonucunda Yamanlar Daðý ve Karagöl civarýnda 15 familya ve 21 cinse ait toplam 24 türün (9 kertenkele, 8 yýlan, 3 kaplumbaða, 2 kuyruksuz kurbaða ve 2 kuyruklu kurbaða) daðýlýþ gösterdiði tespit edilmiþtir. Bunlar içerisinde bölgede en yoðun populasyona kertenkele grubu (N: 78), daha sonra sýrasýyla yýlanlar (N: 33), kurbaðalar (N: 22), semenderler (N: 12) ve kaplumbaðalar (N: 6) sahiptir. Kertenkele grubu içerisinde özellikle Lacertidae familyasýna ait Lacerta trilineata nýn bölgede çok yaygýn olduðu dikkati çekmektedir. Bu araþtýrma ile bölgeden temin edilen oldukça bol materyalin tanýtýmýyla bölgenin herpetolojik yönden oldukça zengin olduðu meydana çýkarýlmýþtýr. Ayrýca bir çok türün bölgedeki yayýlýþ alanlarýnýn tespiti ile söz konusu türlerin hem Ege Bölgesi nde hem de Türkiye deki taksonomik durumlarýnýn daha iyi tanýtýlmasý saðlanmýþtýr. KAYNAKLAR 1. Baþoðlu, M., Baran, Ý., Türkiye Sürüngenleri, Kýsým I. Kaplumbaða ve Kertenkeleler, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi, No: 76, Ýzmir. 1-272, 1977. 2. Baþoðlu, M., Baran, Ý., Türkiye Sürüngenleri, Kýsým II. Yýlanlar, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi, No: 80, Bornova-Ýzmir, 1-218, 1980. 3. Baþoðlu, M., Özeti, N., Yýlmaz, Ý., Türkiye Amfibileri, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi, No: 151, Ýzmir, 1-221, 1994. 4. Baran, Ý., Atatür, M. K., Türkiye Herpetofaunasý, Çevre Bakanlýðý, Ankara, 1-214, 1998. 5. Baran, Ý., Yýlmaz, Ý., Kete, R., Kumlutaþ, Y., Durmuþ, S. H., Batý ve Orta Karadeniz Bölgesinin Herpetofaunasý, Doða Tr. J. of Zoology, 16(3): 275-288, 1992. 6. Baran, Ý., Kumlutaþ, Y., Kaska, Y., Türkozan, O., Research on the Amphibia, Reptilia and Mammalia Species of the Köyceðiz-Dalyan Special Protected Area, Doða Tr. J. of Zoology, 18(4): 203-219, 1994. 7. Tok, C. V., Reþadiye (Datça) Yarýmadasý nýn Herpetofaunasý, Tr. J. of Zoology, 19: 119-122, 1995. 8. Kumlutaþ, Y., Tok, C. V., Türkozan, O., The Herpetofauna of Ordu-Giresun Region, Doða Tr. J. of Zoology, 22: 199-201, 1998. 9. Öz, M., Kumlutaþ, Y., Durmuþ, S. H., Türkozan, O., Düþen, S., Batý Toroslarýn Herpetofaunasý, XIV. Ulusal Biyoloji Kongresi, Samsun, 5-8, 1998. 10. Bornmüller, J.V., Florula Lydiae, 1908. 11. Schwarz, O., Die Vegetationsverhaltnisse West Anatoliens, Englers, Bot. 36, 1936. 12. Peþmen, H., Oflas, S., Ege Bölgesi Tabii Orman Yangýn Alanlarýnda Beliren Bir Vejetasyon Üzerine Fenolik Araþtýrmalar, E. Ü. Fen Fakültesi Ýlmi Raporlar Serisi, No: 112, 1971. 13. Öner, M., Oflas, S., Oðuz, G., Ýzmir Civarýnda Bulunan Karagöl, Çamaltý, Bayraklý, Kalabak, Eðri Limaný, Urla Ýçmelerinde Vejetasyon Geliþimi, E. Ü. Fen Fakültesi Ýlmi Raporlar Serisi, No: 159, 1973. 14. Gemici, Y., Seçmen, Ö., Ýzmir Yamanlar Daðý Florasý, Doða Bilim Dergisi Seri A, Cilt 7, Sayý 3, 1983. 16 Ekim-Kasým-Aralýk 2000, Sayý: 37