IANATffALE B0GM, 02ff VE KR0N0L0Ji Prof. Dr. Hatit inatcrk* Bolaztarda egemenlik ve serbest gegig sofunu, 1300'den beri tarihin ana konutarrndan biri otmugtur. Bogaztar sorunu, istanbut'a egemen devtet, itkin Bizans, sonra 0smanh iqin daima hayati bir sorun otarak ortaya grkmrg, istanbul'u Akdeniz ve Karadenizden getecek tehditter kargtslnda giiventik iqinde tutmak, binbegyiiz yrt bu devtetterin oncetikti bir sorunu olmugtur'. Bogazlar sorunu, tarih boyunca, istanbut'da egementik konusundan ayrr dugunutemez. Bolaztar ve istanbut 1204'de Getibotu Bolazr'nr gegen Akdeniz'in ustiin deniz grici.i Hagtrtar (Venedik vb.) tarafrndan ete gegiritmigtir. 1915'te ijstijn deniz gricrine sahip ititat Devtetteri aynr geyi deneyecekterdir. Dogu-Roma (Bizans) devleti, Anadotu'yu ete gegiren (1071)Ti.irktere kargr mucadetesinde Bolaztarda egemenligi bir ara kaybetmig (Sriteymangih'rn iznik suttantrgr doneminde 1087-1097), sonra Haqtrlarrn ve Komnenterin kargr satdrrrsr sonucu egementigini yeniden kurabitmigtir. Batt Anadotu'yu Ege'ye ve lanakkate Bolazr'na kadar feth eden Uc Tirkmen deniz beytikterinden Karesi (bu isim Pateokastron biitgesinde Achyraus'dan Erkmrg otmatr) o!uttarr, 6etibotu Bolazt'ntn dogu kryrlarrnda yertegtiler. Bolazr gegip Trakya'ya akrntara bagtadrtar; bir ara, 1305'de Bolaz'tn batr yakasrnda Maydos-Eceabad'r ete gegirditer. Katatantarta beraber 6etibotu'dan Trakya'da seferlere bagladrtar. 0 zaman istanbut'da Bizans idaresi, 6etibotu Bofazt'na kadrrgatarrnr gilnderip devamlr devriye ite gegigi iintemeye gatrgtr. 1337'de Trakya'ya gegmeyi ba;aran 1500 kisitik Karesili bir grup imha editdi. Osmantrlar, istanbut Bolazl'nrn dogu kryrsrna, Usktjdar'dan Yoros (Hieros)'a kadar 1329 Petekanon (6ebze'de) savagrndan sonra yerte;titer ve Bogaz'dan geqi;te 1352'de Bizans'a kar;t [eneviztiter ite igbirtigi yaptrlar.6etibotu Bofazr'nda yertegen Karesioguttarr ite istanbut Bogazr dogu kryrslnda yerlegen Osmanoluttarr kangrsrnda Bizans iqin Bogaztan sorunu, Trakya'ya geqi;- leri ijnlemek, TUrkter iginse Batr kryrsrna ("Asra Yaka"ya) guventikte gegebitmekti. Bagka deyimte, 1453'te istanbut 0smantr egementigi attrna geginceye kadar'bogaztan sorunu boyte bir nitetikte idi. 0smanhtar Rumeli'de yerlegince (1354 6etibotu Fethi, 1361 Edirne fethi) Bolaz'tn bir yakastndan ijbijr yakasrna serbest gegig ba;trca probtem otdu. Bizans ve Venedik kadrrgatarryta Bogaz- [arda devriye gezerek buna enget otmaya catrsryortardt. Sutian 0rhan (1324-1362)'dan itibaren Osmantrtar Ceneviztitere ticaret imtiyazr (kapitutasyon) verditer, Bo!az geqisinde [eneviz gemiteni- Bilkent Universitesi, Tarih BolUmtl Ofiretim Uyesi.
[ana kkate Savagtarr Ta rihi ni kiratryortardt.0smanlr devteti Bizans'r dost veya haracgrjzan-bagrmtr duruma getirdigi srirece, bir taraftan ote tarafa geqig serbest idi (Bizans'rn bagrmtrtrk donem c 1372-1394). 0smantr-Bizans iti;kiterini bastrca bu gegi; probtemi betirtemistir Avrupa Hactr-Bizans ittifak donemlerinde (1396 Nigbolu, 1444 Varna) 0smantr kuvvetteninin Anadotu'dan Rumili'ne gegigi tehtiketi bin hatahyor- Ou. itt< kez Yrtdtrrm Bayezid zamanrnda Getibotu Iimanr, hem Anadotu-Rumeti gecisterini korumak, hem de Gelibotu Bolazt'ndan yabancr gemitenin geqigini kontrot etmekamaoyta yeni istihkamlarta gljgtendiritdi Venedik buna kargr qrktt 1416'da Venedik donanmast bir baskrnta istihkamtarr yrkma ginigiminde butundu. 6etibotu Bolazr'nda Getibotu (1354), istanbut Bolazr'nda 1tizelce Hisar (Anadotu Hisarr, 1396) ve Runlli Hlsan (1452ll geqi;te guventik sagtamak amacryta insa editdi. 0smantr devteti o zaman, Bolaztar Sorunu'na bu ontemlerte bir cozum butmayr denedi. Osmantt devtetini ortadan katdrrmak amacryta Bizans-Avrupa Haqtr ittifaktarrnda (1359-1355, 1394-1395, 1 443-1444) muttefik donanmalarr Bolazlardan serbestce getip Karadeniz sahilterinde Kara ordusuyta i;birtigi yapmayr denediter. Kitit noktatarr 6elibotu ve istanbut'du. 1365'da Hagtt-Bizans ittifakr Getibolu'yu iggatetti Bu hayatistratejik kateyi etde tutmak Osmantr diptomasisinin bagtrca kaygrsr otmugtur. Bizans hanedanr iginde kavga sonucu, 1375'da Getibolu 0sman- [t'ya geri veritmigtir. Yrtdtrtm Bayezid 1394'de, Fatih Sulfan Mehmed 1453'de, istanbutatrnmadrkca utkenin iki pafqasr, Anadotu ve Rumeti devamtr tehtike attrndadrr, diyerek qozumun istanbut'u atmak otdugunu ifade etmigterdir Fitih'ten ijnce Yrtdrrrm Bayezid (1394-1402lr, Musa [etebi (141 1) ve ll. Murad,1422lristanbut'u kugatrp fetih girigirninde butundutar. 0smantr imparatortugu iqin vartrk sorunu, istanbut'u atmak ve Bogaztarr tahk?m ederek yabancr seyrijseferini kontrot edebitmekti. Bayezid dijneminde kontrot i;i yijrijmedi, bunu Fetih bagardr. istanbut kugatmasr bozgunta bitebitirdi. Venedik donanmasr Agriboz'a varmr5, istanbu['a harekete hazrrtanryordu. 6etibotu Bogazr'nda kontro[ 0smantt'ntn etinde degitdi, Venedik donanmasr serbestce geqip istanbut ijnrine getebitirdi istanbut kusatmastnda icii bir sonuc elde etme zoruntutugu vardr,27 Mayrs grinri yaprtan harp mectisinde son bir genei taarnuz kararr ver^ildi ve 56 guntrjk kugatma fetihte neticetendi (29 Mayrs 1l*53) Fatih, istanbulun gijventigi iqin Ege Denizi'nde egemen otmantn zoruntu otdugunu gcirmrit, Miditti, Sakrz ve Rodos'a kargt donanmaslnl gdndermi;tiri (1454). 1454-1462 yrttarrnda Ege'de ijzettikte kuzey Ege adatarr (Bozcaada, lmfoz, Limni, Tagoz, Semendirek ve nihayet 1462'de Miditti) rizerinde egementigni kurmugtur (1456'da Papatrk donanmast bu adatarr atrp istanbut'u tahdit etmigti. Bu harekita Venedik katltmadr). istanbut fethinin hemen akabinde Fatih, Venedik'[e uzlagtt, ticar'et imtiyaztartnt yenitedi (1454). Bu ijsttjn deniz giicilne kary, Mora'da kargrtagmatar, 1463'e kadar genel bir savagla sonuqtanmadr. 1463'de savag pattak vermeden ijnce Fatih ijntemterini atmtg, gijqtil bir donanma vticuda getirmi$, Bolaz'da karsrtrktr Sultaniye ([anakkate) ve Krlidtilbahr (Eceibid) kalelerini inga ederek Bogazr gegitmez bir konuma getirmi;ti. Venedik'te qegitli sahneterde 16 yrt sriren mucadetede Fitih, Ege'de Venedik'in temei deniz ussu Agriboz adasrnr atarak rakibine bir darbe vurmug, fakat Saktz'a ve Ege'nin Akdeniz kaptst Rodos'a kargr harekat (1480) sonuq vermemigtir. Ege'nin bu iki adasrnrn fethi, Kanun? ve hatefi zamantna katmr;trr, Tijrkiye tarihinde Bogaztarda tam egementik itk kez Fatih zamanrnda gerqeklegmig, Ege'de egemenlik mijcadetesi ise yrjzyrt 11463-1556) atmtsttr. Venedik bir kez daha 6irit Savagr srrasrnda 1656'da Bozaada'yr (Tenedos) zaptederek Bolazr ve istanbut'u tehdit attrna sokacak, Venedik-Osmantr savagr srrasrnda, 1683-1699 savag dijneminde Venedik donanmast Ege Denizi'nde bagarrtr harekitta butunacaktrr (Osmantr Nak;a-Naxos Bozgunu). istanbut'un gijvenligi bakrmrndan Bogaztann ve Ege adatannln hayati stratejik onemi bu dijnemde betti otmustur.
[anakkate Bogazr ozet ve Kronotoji ffi,, Fatih bir yandan Venedik ve Hagtrlara kargr Akdeniz taraflnda Getibotu Bogazr'nr kaleterte berkitirken, ijbijr yandan istanbu['u Karadeniz'den getebitecek bir satdrrrya karl korumak uzere istanbul Bolazt'nt berkitmeye i5nem verdi. istanbut Bolazr'nrn Karadeniz'den girig noktaslnda, Anadolu-Kavagr ijzerindeki tepede Bizans doneminden katan (sonralarr Ceneviz eline gegmigtir) gtigti.i Hieros (Yoros) kalesi butunuyordu Fitih'ten gok cinceteri. Orhan 11324-13621 dtjneminde Bolaz'tn Anadotu sahiti Yoros'tan Uskiidar'a kadar Osmanh egementigi attrna girmig (1329), 1403 anttagrnasryla tekrar Bizans eline geqmig, Suttan Mehmed I dijneminde Osmantrlarca yeniden iggat editmigtir. [eneviztiterte dostca itigkiter nedeniyte Yoros katesi feneviz etinde kalmrgtr. Yoros katesi, Fatih zamanrnda Pera teslim otdugu srrada (3 Haziran 1453) Osmantr egementigi altrna gegmi;tir. istanbut Bolazr'nda ikinci savunma hattrnr, Yrtdrnm Bayezid'in yaptrrdlgr (1395) 6izelce-Hisar (Anadotu Hisan) ve kargtstnda Fitih'in yaptrrdrgr Rumeti-Hisarr n452l' otugturur. 17. ytizyrtda Kazaktar, Bofazigi'nde Yeniktiy ve Tarbya'ya kadar getmig, fakat bu hattr zortamamrgtardrr. Fatih, Karadeniz kryrtarrnda, isfendiyar beytigini (Kastamonu, Sinop) (1 4611, Komnen Rum imparatortugunu (1451 Trabzon), italyan kotoniterini (Amasra 1460, Krrrrn'da Kefe ve etrafr, Tana- Azak 1415, ferekizstan'da Anapa ve Kopa 1479) son vermig, Bogdan'rn (1455) ve Krrrm Hanhgrnrn (1475) bagrmtrtrgrnr sa![am19, Karadeniz'i bir "Osmanh 6iitij" haline getirmigtir. 15SO'lerde ve ijzettikte 1610'tarda kuzeyden Kazak satdrrrtarr bagtayrncaya kadar, Karadeniz ve istanbut Bogazr tam giiventik igerisinde idi. 1524'de Kazaktar gaykatarryta Bolaz'a girmig, Sarryer, Tarabya ve Yenikoy'u yagmatamrgtar, istanbut'u korku atmr;trr. Zaparog ve Don Kazaktarr, Moskova hizmetinde Rusya'nrn Karadeniz'e inigi hareketinde ijnclj otmu;tardrr. istanbut ve [anakkate Bogaztarr, 1683-1699 Viyana'dan "Ric'at" dijneminde, iki taraftan tehtike attrna girmistir. "Bijytik Ric'at"ta Avusturya ordutan Betgrad'r almtg (1588), Uskrip onterine kadar Rumiti'ni istit6 etmig (1589) ve istanbui yotunun agrtdrgr kanrsryta Osmantr payitahtrnt ete gecirmek igin Lehistan ite ptan yapmrgtr Pidigah bu tehtike kargrsrnda tum mustumantarr sitih attrna qalrran nefir-i '6nilin etti. Akdeniz'de Avusturya muttefiki Venedik,250 yrl ijnce Osman- [r'ya tenk etmek zorunda katdrgr yerteri (Mora yanrmadasr, Atina) almrg, donanmasl yeniden Ege'de giirunmriq, istanbut bu yandan da tehtike atfrna girmi;tir. Osmantr devtetinin qcikme hatinde otduguna inanan Fransa'nrn Bijyuk Krratr, Le Roi Tris-ChretienXlV. Louis, haqtr dtjnemterinde Fnanstz- [arrn Levant'ta, tjzettikte istanbut'da egementik yrttannr hatrrtayarak, istanbut'u rakipterine brrakmamak igin ptintar yapmaya bagtadr'. Girit Savagr (1684-1669) srrastnda Fransa Kandiye onune otdukca guqtii bir donanma (1000 asken, 840 top) gijnderdi, bozguna u!radr (1659 yazt): bijyijk Akdeniz gucij giiri.intusu surduren Fransa, daha sonra AmiraI Duquesne'i giinderip [ezayir ve Sakrz'r bombardrman etti (1581, 1683). Rusya'nrn 0smantr'ya karsr Kutsat Liga'ya katrtmasr (1686) ve Azak katesini atmasryta (1695) benaber Rusya, ilk kez Karadeniz'de gorunmug, Prut savagrnr kaybetmesi uzerine (1717) Azak't geri vermek zorunda katmrg, fakat Avusturya ite itiifak hatinde i736 savasrnda Rus ordutart itk kez Krrrm Yarrmadasrnr rstita etmigiir 1768-1774 savagrnda Rus ordusu bir akrnda Ktrtm Hantrgrnr istita etmis (]71), Rumeli'nde Varna'ya kadar getmis, Akdeniz'e kadar inen donanmast (1770'de [esme onunde Osmantr donanmastnr yakmasr), Kuquk-kaynarca antta;masryta (1774) Kuzey Karadeniz'de kitit noktatanrnr (Kerq, Yenikate, Azak) atmrg ve 1783'de Ktrtm Hantrgrnt ve ona tabi Kuzey Karadeniz kryr utketerini iamamiyte ete gegirerek (1783) Bogaz ve istanbut'u dogrudan dogruya tehdit eder bir dunuma getmi;tir Bu konuda deferli bir eseri Faruk Bilici'ye borqluyuz: XlV. Louis ve istonbul'un Fetih TosQrEt, Ankara:TTK 2004.
,rwfana kkate Savagta rr Ta ri h i Viyana seferinden (1683) sonfa 16 ytl suren savaglar sonunda 1699'da Kartofqa'da yaprtan gorugmeterde Rusya ite antasmaya varrtamadr. 1700 tarihinde Rusya ite yaprtan istanbut antlasmastnda ba;ttca gu maddeteryenatdr: Krrrm Hantrgr ite Rusya arastnda Rustarrn etine geqmig otan stnrr kateteri Dolan, 6azi Kenman, $ahin Kerman ve Nusret Kerman kateteri geri veritecek (2. madde). Azak Katesi ve etraftndaki kastetter Ruslar etinde kalacak (3 madde) 0zu ve Azak ve Ozu etrafrndaki topraktardaki kasteiter yrkrtacak (5. madde). Kazaktar ve Krrrm Tatarlarr banga aykrrr hareketterden kaqrnacak (4. madde). 1711'de Prut andta;masryta Azak katesi geri atrnmrgtr. Osmantr imparatortugunu parqatamak iqin Batr Hristiyan Steminde yuzden fazta proje uretitmig,' bunlantn qogunda Fransa ijnde getmi;tir, XlV. Louis'in 1683 Viyana Bozgunu'ndan sonra istanbut'u zaptetme projesi son derece itginqtir., 1686'da Fransrz eteitigi hizmetinde E.6. d'0rtiares'e, Osmantr isketeterinin, tjzettikte "istanbut'un Kitidi" [anakkate Bogazr ve istanbu['un harita ve plantartnr gizmesi ijdevi veritdi. D'0rtidres, fanakkale Bogazr haritasi ile buradaki katelerin plantarrnr, tabya ve bataryatan, trim aynntrtanyta Eizmi;tir." Ozettikte, Boia, geqmek igin Bozaada ve [anakkate Bolazr'nda kateterin top menzitteri ptintarda giisteritmigtir. Tasarr, impanatortuk topraktarrnrn nasri payta;rtacagr uzeride ayrrntrtr bir rapor igerir. Tasartda, itkin istanbut'un zaptr ilneritiyor. istanbut'da evter ahgap otdu!undan gehrin atege veritmesi tasarrda yer atryordu. istanbut Tijrk hatkr Eottere srirutecekti. Tasartda, fanakkate Hisarr gravur[inde (s. 154, n0.47 ve 48) qanak biqiminde esas kute, deniz ktytsrnda duvann att krsmrnda top menfezteri ve bitiminde deniz kenannda briyi.ik kute giirijnmektedir. D'0rtiAres raporunda [anakkate gegitdigi takdinde istanbut'a varmak iein onemti enget ka [maya ca! r n r beti rtm igti r". Napotyon harpteri srrasrnda bir ara Rusya, Avrupa igteri ijzerinde hikim bir durum kazandr, Napoteon, 1807'de Titsit'te [ar ite bir araya getdiginde far, istanbut'un Rusya'ya tanrnmasrnr istedi. Napoteon "bu dijnya egementigini istemektedir", diye, reddetti. l. Dijnya Savagr'ndan ijnce yaprlan anlagmatarda ingittere ve Fransa, isteksiz de otsa, Bogaztar ve istanbu['u, Trakya ve Marmara sahitterindeki topraktarr [artrk Rusya'srna brrakmayr kabut ettiter.' imroz ve Bozcaada'ntn getecegi hususunda Rusya'ya gafanti veritdi. [anaklcte Savagtan Tarihi, Hatit Inalcrk Aragtrrmalan Kaynakpsr Ahrveiter, H, Byzance et La l'len Paris: 1966. Alexandrescu-Dersca, M.N.A., La canpagne de Tinur en Anatoliq (1402/, BijkreS' 1942. Alten, W.E.D.,Ihe Ukraine [ambridge: 1940. Armaoltu, F., 20. yizyrl Siyasi Tarrhi, l9l4-1980,3. Baskt, Ankara: 1986. Agrkpagaza de, Tevirfh-iAl-i 1snan,[. Atsrz yay, lstanbul: 1949. Bagrg, A.i., Britain and the Struggle for the lntegrif of the 1ttonan [npire, Sir Robert' Airslie s Enbassy to ist'anbul 17761794, istanbut' lsls, 1984. Batard. M.. "A pnopos de ta bataitte du Bosphore", Tfavaux et Mdmories, lv (1970), 451-459. Barker, J.W., Manuel ll Palaeologus /1391-1425)' A Studry in Late Byzanl'ine Stafesnansh,rp, New Brunswick, 1 969: 3 4 5 6 T.G. Djuvara, Cent Projets de partoge de lo Turquie 17281-1913), Paris t9i4: TiJrkge gevirisi, Tilrkiye'yi Porgolomok igin 700 Plon, istanbul: Darnla yay. 1979, F. Bilici, ibid., 49-117. Bilici, ibid., 124. Bilici, ibid., 145, vd. istanbultasviri, 175-309, planlar listesi 337-340. Bilici, ibid., 165. F. Armaofl u, 20. Yilzyil Siyosi Tarihi,114-115.
fanakkate Bolazr ozet ve Kronotoji ffi r, Beldiceanu-Steinhem, 1., "Un acfe concernanf ta surveittance des Dardanettes" lnstitut Franpis de 0amas, Butletin d'etudes 0rienlales, )XlX (1977ll,11-U+ (betgenin okunugu hatatrdrr). Berindei, M., "La Porte Ottoman-Face ggx fosaques Zaporo.ques, 1600-1 6J1", Haruard Ukrainian St'udies,l-3 (Ey- Iij} 1911 /773-307. Bitici, F., La politigue frangaise en tiler Noire 11747-1789), islanbut: 1992. Bosfan, i., 1snanh Eahriye Tegkitah, Wl/. yizylda Tersan*iAnire, Anlara:TTK 1992. Cezar, 11., 1snanh Tarihinde Lerendler, islanbul 1994. Chatkokondyles, Histoire de la ddadence de l'enpire 6rec ef I'istablissenent de celuy de Turcs, Paris: 1620. 0anigmend, i.h., lza hh 1sna nh Ta rihi Krcnolojisi, l-lv, lstanbut; 1 953. Detitbagr, F1., Selanik'in Venedik ldaresine gesnesi ve lsnanbvenedik Savay (1423-1430), Eellefen,XL/ftA, 573-588. 0ennis, 6,T.. "The Byzantine'Turkish Treaty of 1403", 0rientalia Christiana Periodia,nfilll {1957},72-88. Dennis, 6.T., l40j Tarihti Eizans-Tirk Andlagnasr, gev. Melek Detitba5r, A.U. Dit ve Tarih tografya fakiltesi 1ergisi,)C(lX/ 1J+ (1979), 153-166. Oudan, 8, lldoninio Veneziano di Levant'e, Botogna: 1938. Ouparc, P., Rerueil des inst'rucfions donndes aux qnbassadeurs et ninistres des France, Paris: 191 2. Enveri, Ousturn6n*e; Enveri. yay. Tahsin Yazrcr, Ankara: 1959. Fabris, A., "From Adianopte to Constatinopte, Venetian-0ttoman Diptomatic Missious, 1350-1453". The lilediterranean Hislorical Revie*,, Vtl- 2 (Aratrk 1992), 154-200. Fabris, A., Venezia sapore d'1riente,venedik' 1990. Fteet, K., "The Treaty of 1387 Between Murad I and the 6enoese", BS0AS, LVI-1 (19731, 13-34. 6azanime-i Hatit Paga, TKSM, Revan, no. 1482, 155b-162a. ingitizcesi: V. 0stapchuk, Haruard llkrainian Studies, XIV-3/4 (Aratrk 1990), 6ibbons, H.A.. 1snanh lnparatorluju'nun Kurulugrr,lev. Ragrp Hutusi, istanbul 1928. Gregoras, N., $ehzade Hatit'in Serg1zegti,gev, iskender Hoci, f08m,1,239-752. Gregoras, N., Rhom5ische Geschichte, l-lv, geviri ve Nottar, J.1., Van 0ieten, Bibtiothek der Griechischen Literatur, 8. 9, Stuttgarf, 1 979. Hatecki, 0., Un enpereur de Bpanre i Rone,Vargova: 1930, Hammer, J,v.P., 1evlet-i1snanrye Tarihi,gev. Mehmed Ata, l. ll, isl-anbut, H. 1329, 1336. Heyd, Yl., Yahn-0olu Ticaret farihi, gev. E.Ziya Karal, Ankara: 1975, Houstey, N., (yay.) Crusading in the Fifteenth Cenfury' Hessage and lnpact, New York, 2004. Hrushevsky,14., A Historyof Ukraine,gev,0.J. Fredeyisken, New Haven: 1941. Inbagr, 14., Ukrayna'da 1snanlrlar; Kananige Seferi ve 0rganizasyonu,11612l, istanbut: 2004. f orga, N., Notes et extrails pour servir d histoire des Crcisades au W. siicle,l-lll, Bucarest, 191 5-1916. f orga, N., Privilegiut lu Hohanned al ll lea petru Pera, 'Analele Aradenici Ronane, ser. ll (191 3-1914), 8 5-88. inatcrk, H., "Edirne'nin Fethi", tdirnearnaganl, Ankara; TTK, 1964, 1-35. i na tcr k, H., "6eti bot u", fn cyclopa edia o f ls la n, lell, l l, 1 0 1 0-1 0 1 2. inatcrk, H., "imtiyazat", El2, lll. inatcrk, H., "Lepanto in the Ottoman Documents" ll. Medlteraneo nella second neti del '500 alla Luce di Lepanto, Frienze: L. 0tschi. inatcrk, H., "Mehmed ll", lslan Ansiklopedlsi,Vll, 506-513. inatcrk, H., "Murad ll", islan Ansiklopedisr, Vlll, 598-615. inatcrk. H., "Ottoman 6atata, 1153-1553", Prenlere Rencontre lnternationale sur l'enpire ot'tonan et la furquie noderne, istanbut, L Institut Franpis d'etudes Anatotiennes, 1991. inatcrk, H., "The 0rigin of the Ottoman-Russian Rivatry and the Don-Volga Canat. 1569", Les Annates de l'universitd d'ankara, (1947), 47-105, Turkqe geviri: Belleten, Xlll (1948), 349402. inalcrk, H., "The Ouestion of the ctosing of the Btack Sea under the 0ttomans", Symposium on the Btack Sea, Birmingham, March 19-20, 1918, Arkheion Pontu,35 (Atina 1974), 74-1 1 0. inatcrk, H., "The Rise of the Turcoman Maritime Principatities and [rusades", Eyzanhnische Forschungen, lx (Amsterdam, 1985). inatcrk, H., An fcononic and Soclal History of t'he 7ttonan Enplre,1300-1914, ed. H. inatok, Cambridge, [UP, 1994. inatcrk, H., Fahh 7evri Uzerinde Tet'kikler ve Veslkala4 l, Ankara: TTK 1954. inatctk, H., Sources and Studres on t'he Black Sea, [ambridge, MA: 1995. Jacoby, D., "fal-atans, Turcs et Venetiens en Romanie", Studi l'/edievali,lll. seri, v. 15 (1914ll,217-261.
?o mffi [anakkate SavaqtarrTarihi Kanf-akuzenos, Y., Geschrchte, geviri nollarla, 6. Fatouros ve T. Krischer, l-lll, Bibliothek der 6rrechischen Literatur, 8. 21, Stuttgart, 1 986. Kitib [elebi, Tuhfeti'l-Kibar fiesfirl'l-8r'hiqyay.0rhan $.6ijkyay, istanbut:1943. Kefeti lbrahim, Tevarih-r Talar Han,yay. C.Seyid Ahmel Krrrmer. Khodarkovsky, "The ArrivaI of the Katmyks and the Muscovite Southern Frontier 1600-1570", Russian H r s t'o ry / H i s to i re R u s s e, XV / 24 ( 1 9 8 I ), 225-25 4. Ktavijo, Tinur Devrinde Senerkand'a Seyahat, gev.0. Rrza Dogrut, istanbut: 1975. Kotodziejayk.0., 1ttonan-Polish Dlplonahc Relations, lsth-l?th Centuz'e5 Leiden: The 0ttoman Empire and Its Heritage series, 2000. Kurat, Akdes N., /V.-XV /1. YUzyllarda Karadeniz Kuzeylndekl Tirk Kavrnlerive?evlet/eri, Ankara: 1972. Krifovoutos, Hstory of Hehned the Conqueroc fev. [.T. Riggs, Princeton: 1954. Lapradette, A. de, (ve ba5kala rlt, fonstantinople el les 2ifroits, (Fransa 6izti Betgeleri), Paris; '1930. Leibniz, Projet d'expidition d'egypl'e, Paris: 1 861+. Lemerte, P., I'Eniral d'aydin, Byzance et l'0cddenf Paris' 1957. Lemerte, P., La 1oninafion vdnrtienne d Thessalonique, "Hisc. Grovanni 6albiart'JParis: 1957. Levy, A., "The fontribution of Zaporojhian [ossacks io Ottoman Mititary Reform: 0ocuments and Notes", Harvard Ukrarnlan Studies,V-3 (Eyti.jt 1982), 37241 3. Luttrelt, A., "The Hospilatlers of Rhodes Confront the Turks: 1306-1421",yay.P.E. Gattagher, thrrstians, Jevs and 0ther Ilodds, Landham. New York, London. Manfroni, C., Le Relazroni fra 6enova, li'npero Erzantino e i Turchi, Genova: 1898. Mehmed Ne5ri, Kitab-i Ohan-nilni, haz. F.R. Unat-M.A. Kiiymen, l-ll, Ankara,1949-1957. Mehmed Sijkrij, fsfir-i Eahriye-i lsnanrye, l,istanbut, 1 306. Moorehead, A., fialtipolr, London: 1956. Mtihinne 1efteri, no. 90.,yay. Aykut, Bosl-an, Emecen, islanbut: 1993. Miitter, 6., 0ocinenti sulle relazioni delle citti Toscane, coll'2rienle Cristiano e coi Turchi, Fino all'anno X0XXX, Firenze:1879. Nicot, D.11., Byzantiun and Venice, Cambridge tup, 1988. Nicot,0.M., fhe LastCenturies of Byzantiun, /261-145J, Londra' 1972. Nizamtjddin $ini, Zafernine, gev. Necati Lugat, Ankara; 1949. 1rientee 1ccidenle tra nedievo ed eti noderna studi in onore di 6eo Prshrino, yay. L. Balteito, 6enova: 1997. 0stapchuk, V., "The Ottoman Black Sea Frontier and lhe Relations of the Porte with the Potish-Lithuanian [ommonweatth and Muscovy, 1622-1628",f ez, Harvard Universify 1989. 0strogorsky,6, Bizans DevletiTarihi, Eev. Fikret lgrtl-an, Ankara: 1981. 0strogorsky,, 6., "Byzance, 6tat tributaire de l'empire tufc", ZRVI, V (1958), 40-58. Ozttirk, Y., 2zi'den funa ya Kazaklan islanbul Yeditepe Yay. 2004. Pegolotti, 8., La pratia della nercafura,ed.a. Evans, Cambridge 1936. Refik, A., "A6rk 0eniz Mesetesi ve Azak Muhasarasr", TTEM, Xl-Xll/17 (911, 251-215. Sathas, C.N., 1ocunents inidits relahk i l'hrsforre de la 6rice au Hoyen Age Paris: 1890. Setton, K.M., The Papacyand the Levant(1204-1517/,l-ll, Philadetphia: 1976. Sitberschimidt, M., Venedik Henbalanna Nazaran Tirk tnparat'orluju'nun Zuhuru Zanannda $ark tleselesi, gev. A. Cemat, islanbul 1930, Atmancasr:,as orientalische Problen,..." Leipzig-Bertin 1923. Somuncuo! lu, 5., Don Kazaklan,islanbut' 2004. Soysat, i., firkiye'nin Styasal AndlaSnalan, Ankara: TTK 1983. Tagtrktrogtu,2., ll. Huradin islanbul Huhasarag Hakknda 1ir Eser lloannes Kananos'un "6930 Hilkatylt istan' bu I Sa vay ta ri h i'7, i ti Ef Ta ri n 0 ergis i,vl I l/ 1 1-1 2 ( 1 9551, 209-226. Tekindag, g., 0snanh-Karanan Minasebetleri Hakhnda AraShrnalac iuff hrih 1ergisi, Xlll/17-18 (1962-19531,43-76. Tevirifu At-i7snan.Anonim, haz. N. Azamai, istanbut: 1992. The Kapudan Pasha,symposium hetd in Rethymnon, 7-9 January 2000, yay. E.A. Zachrariadou, Rethymnon 2002. Thiriet, F., Rigesles des diliberaliones du Senatde Venise concernant la Ronanie,l-lll, Paris: 1958. Tucci, U., fra Venezia e nondo turco. i nercanti, "Venezia e iturchi", Mitano: 1985,38-55. Turan, 0.. TarihifakvinlenAnkara: TTK 1954. Turan, 0., Tirkiye Selguklulan Hakhnda ResniVesikalacAnkara: 1958. Turan, $., "Sakrz'rn Ti.irk HikimiyetiAttrna Atrnmasr", Tarih Aragtrrnalan,lV/6-1(19661, 173-199. Turan, $., firkiye-lnya tliskileri,l, islanbul 1990. Uzunprgrtt,i.H., 1snanh 1evleti'nin Herkez ve Eahriye Tegkilah,Ankara: 1948.
(9 2OOB DEC ISIM YAYIN LARI J Editdr DoE. Dr. Mustafa DENIlR ie Dtizen D. Ari DERVi$OC lu Kapak Tasarrm Aydrn Yrldrrrm DURAN ISBN 978-605-0042-41-6 '1. Basrm istanbul - Ocak 2008 Baskr - Cilt Mel isa Matbaasr DEeigiu YAYTNLARI QatalEegme Sk. 5212 Cafalofilu / istnnbul Tel: 0 (212) 514 29 71 Faks: 0 (21 2) 514 42 31 bi I gi@degisi myayi n lari. net www.degisi myayi n lari. net Bu kitabrn tum yaytn haklarr DEei5iVt YAYINLARI'na aittir. Yayrnevinden yanlr izin alrnmaksrzrn krsmen veya tamamen alrntr yaprlamaz, kopyalanamaz ve Eo$alttlamaz.