Beynəlxalq ticarətdə kompensasiya əməliyyatlarının tətbiqi təcrübəsi

Beynəlxalq ticarətdə kompensasiya əməliyyatlarının tətbiqi təcrübəsi 2 GİRİŞ I FƏSİL P L A N Qarşılaşma ticarətinin mahiyyəti və xarakterik cəhətləri 1.1. Qarşılaşma ticarəti və onun xarakterik xüsusiyyətləri 1.2. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətində qarşılaşma ticarətinin yeri və rolu 1.3. Ticarət kompensasiya əməliyyatlarının mahiyyəti və xarakterik cəhətləri 1.4. Sənaye kompensasiya əməliyyatlarının xarakterik cəhətləri II FƏSİL Beynəlxalq kompensasiya müqavilələrinin təsnifatı və iqtisadi əməkdaşlıq təcrübəsində tətbiqi problemləri 2.1. Beynəlxalq kompensasiya sövdələşmələrinin ayrı-ayrı növlərinin xarakterik xüsusiyyətləri 2.2. Beynəlxalq kompensasiya əməliyyatlarının təşkilati hüquqi formaları 2.3. AR-nın XİƏ təcrübəsində kompensasiya sövdələşmələrinin tətbiqinin müasir vəziyyəti və gələcək inkişaf perspektivləri NƏTİCƏ İstifadə olunmuş ədəbiyyatlar

G İ R İ Ş 3 Müasir dünya praktikasında əmtəə və xidmətlərlə ticarətin ən müxtəlif formalarından istifadə olunur. Bunlar arasında bazar münasibətlərinin inkişafı və iqtisadi böhrandan çıxmış, istehsalın strukturunun yenidən qurulması dövründə əmtəə mübadiləsi əməliyyatları xüsusi aktuallıq kəsb edir. Qarşılaşma ticarəti (Counter Trade) - xarici ticarət əməliyyatlarıdır ki, hansı ki, bu zaman sənədlərdə (razılaşma və müqavilələrdə) ixracatçı və idxalatçının tam və ya qismən tarazlaşdırılmış əmtəə mübadiləsi həyata keçirmək öhdəlikləri qeyd olunur. Sonuncu halda dəyər fərqləri nəğd pul ödənişləri ilə örtülür. Bu, beynəlxalq ticarətin geniş yayılmış formasıdır. Əmtəə-pul münasibətləriilə sıxışdırılan qarşılaşma ticarəti müasir şəraitdə yeni məzmun olaraq, beynəlxalq əmtəəmübadiləsində müəyyən inkişaf əldə etmişdir. Qarşılaşma ticarətinin payına beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının 25-30%-i düşür. Qarşılaşma ticarətinin əsas iştirakçıları kimi, özləri üçün zəruri olan malların tədarükü üçün, valyuta çatışmamazlığı olan malların tədarükü üçün, valyuta çatışmamazlığı olan və bu tədarük üçün ödəniş tam və ya qismən öz malının göndərilməsi ilə həyata keçirmək marağında olan idxalatçılar çıxış edirlər. Hazırda QT-nin müxtəlif formalarından istifadə olunur. Xüsusilə, konpensasiya sövdələşmələrinə beynəlxalq ticarətdə daha tez-tez müraciət olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan respublikası da beynəlxalq konpensasiya əməliyyatlarının iştirakçılarından biridir. Belə ki, Azərbaycan dünyanın 33 iri neft kompaniyası ilə konpensasiya sövdələşmələri bağlamışdır.

I FƏSİL. 4 QARŞILAŞMA TİCARƏTİNİN MAHİYYƏTİ VƏ XARAKTERİK CƏHƏTLƏRİ 1.1. Qarşılaşma ticarəti və onun xarakterik xüsusiyyətəlri 80-ci illərdən etibarən beynəlxalq kommersiya əməliyyatlarının həyata keçirilməsi texnikasında və təşkilində əsaslı dəyişikliklər baş vermişdir və hazırda da davam etməkdədir. Bu proseslərin mühüm istiqamətlərindən biri partnyorların qarşılıqlı öhdəçilikləri ilə tamamlanan ixrac-idxal əməliyyatlarıdır. İxracatçı idxalatçıdan konkret əmtəə və xidmətlər alır, idxalçı isə - razılaşdırılmış əmtəə və xidmətləri ixracatçıya tədarük edir. Bu əməliyyatların inkişafı nəzəriyyə və təcrübədə Qarşılaşma ticarəti anlayışı yaratdı, hansı ki, bunun əsasında qarşılıqlı sövdələşmələr in bağlanması və həyata keçirilməsi durur. Dünya ticarətinin müasir mərhələsində qarşılaşma ticarəti, beynəlxalq əmtəə münasibətlərinin tənzimlənməsinin mühüm alətlərindən birinə çevrilmişdir, hansıki, ölkələrarası istehsal-texniki əməkdaşlığı inkişaf etdirir və beynəlxalq hesablaşmaları stabilləşdirir. Qarşılaşma ticarətinin tənzimləyici rolu özünü onda büruzə verir ki, 2 tərəfli və çoxtərəfli ölkələrarası əmtəə mübadiləli əməliyyatları haqqında razılaşma, həmçinin kompensasiya əsasında istehsal və iqtisadi əməkdaşlıq imkan verir ki, 1 neçə il əvvəldən qarşılıqlı tədarük olunmuş əmtəələrin növü və həcmi müəyyənləşsin, onların ümumi dəyəri və hesablanma qaydası, ayrıca təqdim olunan texniki xidmət və elmi-texniki bilik və təcrübənin xarakteri müəyyənləşə bilsin. Beynəlxalq qarşılaşma ticarətinin həcminin böyüməsi ilə onun tənzimləyici rolu da artmış olur.

5 Əgər 80-cı illərin ortalarında qarşılaşma ticarəti beynəlxalq əmtəə mübadiləsində 1/3 paya malik idisə, 80-cı illərin sonunda onun payı 40%-i ötmüşdü. Bununla bərabər qarşılaşma ticarətinin cobrafiyası da dəyişmişdir. Beynəlxalq qarşılaşma əməliyyatlarının geniş yayılması onun xarakterində və mahiyyətində mühüm izlər qoyur və onun spesifik xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bu spesifika ən çox müxtəlif ölkələrdə və ya ölkə qruplarında, iqtisadi qruplarda birləşən ölkələrdə mövcud ticarət-siyasi rejimdən, konkret dövlətin ödəmə və ticarət balansının vəziyyətindən; çox ölkələrdə mövcud dövlət tənzimlənməsi və xarici ticarət əməliyyatlarının nəzarətindən, eləcə də xarici ticarətin dövlət inhisarından və dövlət valyuta inhisarından asılıdır. Bu istiqamətdə informasiya prosesləri, beynəlxalq valyuta-kredit sistemi və beynəlxalq hesablaşma sistemləri fəaliyyət göstərir. Qarşılaşma ticarətinin əhəmiyyətnini artımını əks etdirən mühüm xüsusiyyəti onunçevikliyidir. Bu xüsusiyyəti kontragetlərə imkan verir ki, dünya əmtəə bazarlarında dəyişən şərtləri tez mənimsəsinlər. Həmçinin, ayrı-ayrı ölkələr öz ixraclarını məqsədli difersifikasiya edir, qeyri-ənənəvi bazarlara çıxır. İEÖ-in proteksionist baryerlərlə qorunan, çətin əldə edilən bazarlara çıxırlar. Əmtəə və xidmətlərin mübadiləsi prosesini sürətləndirir, iqtisadiyyat üçün valyuta şərti yaradır. Beynəlxalq qarşılaşma ticarətinin inkişafında mühüm rolu firmadaxili kompüterləşmə oynamışdır. Hansı ki, nəinki kommersiya əməliyyatlarının həyata keçirilməsi texnologiyasını keyfiyyətli dəyişdirdi və kontragentlər arasında qarşılıqlı hesablaşmanı asanlaşdırdı, eləcə də sövdələşmənin effektivliyini əvvəlcədən müəyyənləşdirməyə, konyukturanın və qiymətin inkişaf tendensiyasını hesablamağa, konkret ölkənin əmtəə dövriyyəsinin quruluşunu formalaşdırmağa imkan verdi. Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, qarşılaşma ticarətinin inkişafı ilə beynəlxalq əmtəə mübadiləsinin yeni iqtisadi mexanizmi yarandı, hansıki özündə beynəlxalq

6 kommersiya əməliyyatlarının həyata keçirilməsinin yeni forma, metod və texnologiyasını birləşdirir. Bu mexanizmin asında İEÖ-lə İEOÖ arasında kommersiya təcrübəsində geniş yayılmış sövdələşmələr durur: əmtəə bölgüsü üzrə, inkişaf-idxal, sənaye obyektinin tikintisi üzrə Açar altı və eləcə də istehsalın ixtisaslaşması və kooperasiyalaşması məqsədilə bağlanan razılaşmalar, İEÖ-in firmaları arasında istehsal əməkdaşlığı üzrə və digər dövlətlərin uyğun təşkilatları ilə bağlanan sövdələşmələr. Beynəlxalq qarşılaşma sövdələşmələri ixracın idxalatçı firmadan və ya idxalatçı ölkədən qarşılıqlı mal tədarükü ilə və ya əksinə, asılılığı özündə əks etdirir. Kompensasiya prinsipi ilə birləşən bu beynəlxalq sövdələşmələr müxtəlif formalar alır, onların həyata keçirilməsi texnologiyası ilə fərqlənirlər. Beynəlxalq qarşılaşma ticarəti kommersiya əməliyyatlarının daha sürətli inkişaf edən formasıdır, hansıki, istehsal sferasında iştirakçıların effektiv, uzunmüddətli, qarşılıqlı mənfəətli əməkdaşlığına səbəb olur. Bu beynəlxalq qarşılaşma ticarətinin obyektiv iqtisadiliyindən və onun perspektivliyindən danışmağa imkan verir. Qarşılaşma ticarətinin ixracatçı üçün üstünlükləri, onun öz partnyorları ilə işgüzar, stabil münasibətlərə marağını gücləndirir. Bu isə o deməkdir ki, qarşılaşma ticarəti hər 2 tərəf üçün sərfəlidir. Təcrübə göstərir ki, bu ticarət formasına daha çox üstünlük verilir. Qarşılaşma ticarətindən istifadə ixracın strukturunun yüksəlməsinə və effektivliyinin qalxmasına səbəb ola bilər. Bu ticarət formasından yalnız hasiledici sənaye sahəsində deyil, eyni zamanda emaledici sahədə də istifadə olunur. Şübhəsiz ki, bununla əlaqədar dünya təcrübəsindən istifadə etmək lazımdır.

Beynəlxalq qarşılaşma sövdələşmələrinin növləri 7 1. Əmtəə mübadiləli və kompensasiya sövdələşmələri, valyutasız əsasda 1.1. Vahid vaxtlı tədarüklə sövdələşmə 1.2. Uzunmüddətli yerinə yetirilmə ilə sövdələşmə 1.1.1. Barter sövdələşmələri Qlobal razılaşmalır 1.1.2. Birbaşa kompensasiya 1.2.1. Baza razılaşmaları 1.2.2. Məktub-öhdəçilik əsasında mal mübadiləsi üzrə razılaşma 1.2.3. Protokollar 2. Kommersiya əsasında kompensasiya sövdələşmələri 2.1. Qısamüddətli kompensasiya razılaşmaları 2.2. Qarşılıqlı tədarük 2.3. Tə cili avanslı tədarük 2.1.1. Qismən kompensasiya 2.2.1. Paralel sövdələşmələr 2.1.2. Tam kompensasiya 2.2.2. Centlmen razılaşmaları 2.1.3. Üçtərəfli kompensasiya 2.2.3. Maliyyə öhdəliklərinin ötürülməsi ilə sövdələşmə 2.1.4. Qısamüddətli əlaqəndirilmiş sövdələşmələr 3. İstehsal əməkdaşlığı haqqında razılaşma əsasında kompensasiya sövdələşmələri 3.1. Malların əks tədarükü ilə 3.2. Məhsul bölgüsü 3.3. İnkişaf-idxal

irihəcmli, uzunmüddətli kompensasiya razılaşmaları 3.1.1. Kompensasiya tədarükü üzrə öhdəçiliklərin tədarük edilmiş avadanlığın dəyərdən çox olması ilə razılaşma 3.1.2. Kompensasiya tədarükü üzrə öhdəçiliklər avadanlığın dəyərində = və ya aşağı olan razılaşmalar haqqında sövdələşmələr sövdələşmələri 8

9 1.2. Beynəlxalq kommersiya fəaliyyətində qarşılaşma ticarətinin yeri və rolu Beynəlxalq kommersiya əməliyyatlarının əsas və tə minedici əməliyyatlara bölmək olar. Əsas əməliyyatlar, vasitəsiz iştirakçılar arasında qarşılıqlı əsasda həyata keçirilən əməliyyatlardır. Tə minedici əməliyyatlar isə əmtəənin satıcıdan alıcıya hərəkəti ilə əlaqədar əməliyyatlardır. Əsas kommersiya əməliyyatları bunlardır: 1. Əmtəələrin maddi formada mübadiləsi üzrə (kommersiya idxalı və ixracı); 2. Elmi-texniki bilikləri patent, lisenziya nou-hau ticarəti formasında mübadiləsi üzrə; 3. Texniki xidmətlərin mübadiləci üzrə (konsultativ və tikinti mühəndisliyi); 4. İcarə; 5. Beynəlxalq turizm üzrə; 6. İnformasiya sahəsində və idarəetmənin mükəmməlləşdirilməsi sahəsində konsultativ xidmətlərin göstərilməsi üzrə. Beynəlxalq mal dövriyyəsini təminedən əməliyyatlar bunlardır: 1. Yüklərin beynəlxalq daşınması üzrə; 2. Nəqliyyat-ekspeditor; 3. Yüklərin sığortalanması üzrə; 4. Beynəlxalq yükdaşımalar zamanı yüklərin saxlanması üzrə; 5. Beynəlxalq hesablaşmaların həyata keçirilməsi üzrə. Bu əməliyyatlar əmtəəhərəkəti əməliyyatları adı alıblar.

10 Bu əməliyyatlar içərisində xüsusilə istehsal və elmi-texniki əməkdaşlıq sferasını qeyd etmək lazımdır. Bu əməkdaşlıq müəyyən təşkilati-idarəetmə fəaliyyətinin nəticəsi kimi çıxış edir və aşağıdakı sövdələşmələrin bağlanması məqsədini güdür: 1. İstehsalın ixtisaslaşması və kooperasiyalaşması; 2. Obyektlərin birgə tikintisi və istifadəyə verilməsi üzrə təşkilat; 3. İri sənaye obyektlərinin əmtəə məhsulu kompensasiyası ilə tədarükü; 4. Elmi-tədqiqatlar sahəsində kooperasiyalaşma üzrə. Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq müasir şərtlərdə dünya imkaşıfının möhkəm stimuludur. Bütün ölkələrin xarici ticarəti məcmu milli məhsula nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə sürətli inkişaf edir. İndi elə bir ölkə təsəvvür etmək çətindir ki, onun xalq təsərrüfatı dünya təsərrüfat mübadiləsində iştirakı olmadan inkişaf etsin. Bildiyimiz kimi sənaye və kənd təsərrüfatının inkişafı ölkənin BƏB-ə qoşulma dərəcəsindən asılıdır. Xarici iqtisadi əlaqələrin avtivləşməsi, yeni elm və texnikanın cəlbi ilə, ölkənin iqtisadi kompleksinin fəaliyyəti üçün əvəzedilməz şərtə çevrilmişdir. Müasir dövrdə kommersiya işinin əsas xüsusiyyəti onun dərinləşən intensivliyidir. Bu gün, xarici iqtisadi əməkdaşlığa o, firmalar ümid edə bilər ki, müəyyən məhsulu daha yaxşı keyfiyyətlə, daha tez və ucuz istehsal edir. Yalnız bu şərtlər daxilində o, bazarda satış üçün nişa tapa bilər. Vaxtilə Beynəlxalq Kommersiya əməliyyatlarında daha çox vahid vaxtlı sövdələşmələrdən istifadə edilirdi. Hazırda isə ölkələr qarşılıqlı maraqlarla əlaqələnmiş, uzunmüddətli əməkdaşlıq münasibətlərinə girməyə daha çox üstünlük verirlər. Qarşılıqlı tədarük əsasında sənaye istehsalının beynəlmiləlləşməsi müasir beynəlxalq kommersiya işinin xarakterik və mühüm cəhətidir. Müasir dövrdə beynəlxalq əməkdaşlığın 2 əsas istiqaməti var: texniki-iqtisadi və elmi texniki əməkdaşlıq.

11 Texniki-iqtisadi əməkdaşlıq - dəst avadanlıqları, istehsal-texniki və mühəndiskonsultativ xidmətlərin alqı-satqısını əhatə edən kommersiya əməliyyatlarıdır. Kompensasiya əməliyyatı məhz texniki-iqtisadi əməkdaşlığın mühüm əməliyyatıdır. Bu əməliyyatlar xüsusilə BƏB-in inkişafı ilə dərinləşmiş və daha geniş istifadə olunmağa başlamışdır. Bildiyimiz kimi kompensasiya sövdələşmələri uzunmüddətli sövdələşmələrdir. Hansıki, nəinki sənaye müəssisəsinin açar altı tikintisini əhatə edir, o cümlədən onun hazır məhsul buraxılışında da iştirak edir. Deyilənləri nəzərə alaraq, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müasir dövrdə kompensasiya əməliyyatlarının Beynəlxalq Kommersiya işində yeri və rolu əvəzedilməzdir. Və ildən ilə bu sahədə bağlanan sövdələşmələrin sayının artması bu fikri bir daha təsdiqləyir.

12 1.3. Ticarət kompensasiya əməliyyatlarının mahiyyəti və xarakterin cəhətləri Kommersiya əsasında kompensasiya sövdələşmələri elə sövdələşmələrdir ki, tədarük və uyğun qarşılıqlı tədarük təyin edilmiş müddətdə, ya bir alqı-satqı kontraktı əsasında, ya da qarşılıqlı alış və ya avanslı alışlar haqqında razılaşmalar əlavə edilmiş alqı-satqı kontraktları əsasında həyata keçirilir. Belə sövdələşmələr hər istiqamətdə mal və maliyyə axınının varlığını nəzərdə tutan maliyyə hesablaşmalarının razılaşdırılmış mexanizminə malik olurlar. Bununla yanaşı sövdələşmə iştirakçıları arasında maliyyə hesablaşmaları xarici valyutanın köçürülməsi ilə, həm də qarşılıqlı klirinq iddialarının tənzimlənməsi yolu ilə həyata keçirilə bilər. Təcrübədə bir çox kompensasiya sövdələşmələri xarici valyuta köçürməsindən qaçmaq məqsədi güdür. Bunun üçün hesablaşmaların klirinq formasından istifadə olunur. Yəni, ixracatçı əmtəəni göndərdikdən sonra onun ödənmə tələbləri idxalatçı ölkədə klirinq hesabına daxil edilir, sonra uyğun qarşılıqlı tədarüklə təmin edilir. Beynəlxalq kompensasiya sövdələşmələrində istifadə olunan alqı-satqı müqavilələri beynəlxalq ticarət sövdələşmələri müqavilələrindən fərqlənmir, hətta adətən ixrac-idxal əməliyyatlarında istifadə olunan hesablaşma mexanizmindən istifadə olunur, bu zaman ixracatçı ayrı-ayrı alqı-satqı kontraktlarından istifadə qüvvəsinə malik olmaq üçün öz ölkəsindən ixrac kreditləri və təminatlar ala bilər. Ticarət kompensasiya sövdələşmələri adətən qısa və orta müddətli olurlar və 3 növə bölünürlər: 1. Qısamüddətli kompensasiya sövdələşmələri; 2. Qarşılıqlı tədarük; 3. Avanslı tədarük.

Qısamüddətli kompensasiya sövdləşmələri: 13 Hissə-hissə kompensasiya sövdələşmələri, tam kompensasiya sövdələşməsi və 3 tərəfli kompensasiya sövdələşmələrinə bölünür: 1. Hissə-hissə kompensasiya sövdələşməsi (Partical compensation) nəzərdə tutur ki, müəyyən razılaşdırılmış ixrac payı idxalatçı ölkədə mal tədarükü ilə, qalanı isə nağd vəsaitlərlə ödənilməlidir. 2. Tam kompensasiya ilə sövdələşmə (Full compensation) ixrac tədarükünün dəyərinə bərabər və ya onda yüksək dəyərlə kompensasiya tədarükünün razılaşdırılmasını nəzərdə tutur. 3. Üçtərəfli kompensasiya sövdələşmələri (Triangular compensation) sövdələşmə vasitəçinin və üçüncü tərəfin iştirakını nəzərdə tutur. Bu halda qarşılıqlı tədarük üçüncü tərəfə edilir və ödəməni mal alan tərəf həyata keçirir, əgər müqavilədə göstərilibsə konversiya edilən valyuta ilə ödəməlidir. Üçtərəfli kompensasiya sövdələşmələrində uyğun ödəmə əməliyyatları, adətən vasitəçinin iştirakı ilə ödəmələrin köçürülməsi yolu ilə həyata keçiril0ir. Çox vaxt belə əməliyyatlar partnyorlar arasında 2 tərəfli ödəmə razılaşması əsasında həyata keçirilir, hansıki, klirinq valyutası rolunda Amerika dolları çıxış edir. Partnyor TMKdan mal aldıqda, müəyyən vasitəçinin köməyi ilə ikinci ölkəyə mal tədarükü ilə ödəyir. Həmin vasitəçi üçncü ölkədən vəsaitin uyğun TMK-ya köçürülməsini təmin edir. Baxmayaraq ki, vasitəçi ödəmə vasitəsini klirinq valyutası ilə alır, TMK-ın xeyrinə ödəməni konversiya edilən valyuta ilə həyata keçirir və buradan da öz komision haqqını çıxarır (adətən bu məbləğ dizajio adlanır). Belə sövdələşmələrin müəyyənedici cəhəti vasitəçinin üçüncü ölkədə öz şəxsi tədarükü üçün klirinq ödəmələrindən və kreditlərdən istifadə etmək və klirinq valyutasını satmaq imkanına malik olmasıdır.

14 Qarşılıqlı tədarük əsasında sövdələşmələr 1 neçə əlaqəli kontraktlar şəklində bağlanan sövdələşmələrdir. Onlara uyğun ixracatçı öz müqavilə öhdəlikləri çərçivəsində idxalatçıdan xidmət və mal əldə etməyə razılaşır. Qısamüddətli kompesasiyadan fərqli olaraq, belə sövdələşmələr hər bir partnyorun əldə etdiyi tədarükə görə öhdəliyi əks olunan 2 və ya daha çox kontraktın bağlanmasına əsaslanır. Çox vaxt bu öhdəliklər 3 əlaqələndirilmiş kontrakta daxil edilir, hansıki qarşılıqlı tədarükün istənilən sövdələşməsini müşayət edir: a) Ödəmə şərtləri də daxil edilməklə bütün ixrac şərtlərini əhatə edən, ixracatçı ilə idxalatçı arasında bağlanan alqı-satqı kotraktı; b) Baza və ya çətir kontraktı alqı-satqı kontraktına əlavədir. Buna uyğun ixracatçı idxalatçıdan ixrac edilmiş əmtəənin dəyərinə tam və ya qismən ekvivalent dəyərdə xidmət və əmtəə almaq haqında öhdələnir. v) fərdi tədarük kontraktları, əsas kontrakta daxil edilən və qarşılıqlı tədarük öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üzrə ixracatçının imzaladığı kontraktdır. Qarşılıqlı tədarük üzrə 3 min sövdələşməni fərqləndirmək olar: paralel və centlmen razılaşması, maliyyə öhdəliklərinin ötürülməsi ilə sövdələşmə. 1. Paralel sövdələşmə (Paraleled deal) 2 kontraktın imzalanmasını nəzərdə tutur: birincisi- başlanğıc idxal üçün və ikincisini qarşılıqlı tədarük üçün. Bəzən 2 ayrı kontrakt eyni sövdələşmə üzrə baza kontraktı ilə əlaqələndirilmiş ola bilər, hansıki, müəyyən müddət ərzində (2-5 il) ixracatçının idxalatçıdan qarlıqılı tədarük üzrə öhdəçiliyini əks etdirir və tədarükün yalnız dəyərini və müddətini fiksiya edir (əmtəələrin siyaısı və miqdarı göstərilmir). 2. Centlment sövdələşməsi (Gentlemens agreement). İxaracatçının qarşılıqlı tədarükə münasibətdə öhdəçiliyi hüquqi qüvvəyə malik olur. Lakin, nəzərdə tutur ki, ixracatçı idxalatçıdan təyinedilməmiş miqdarda əmtəə almağa razıdır. Belə tip sövdələşmələrə İEÖ-in firmaları arasında rast

15 gəlinir. Onlar adətən dövlətin hərbi texnika, təyyarə, atom stansiyaları üçün avadanlıq alışı proqramları ilə əlaqədardırlar. 3. Maliyyə öhdəliklərinin ötürülməsi ilə sövdələşmə (Switch transactions) ixracatçının qarşılıqlı tədarük üzrə öhdəliklərinin üçüncü tərəfə, adətən iri ticarət firmalarına ötürülməsini nəzərdə tutur. Əgər ixracatçı qarşılıqlı tədarükə ehtiyac duymursa, ondan azad olunur. Belə sövdələşmələr, həmçinin 2 tərəfli klirinq razılaşması olan ölkələr arasında ticarəti balanslaşdırmaq məqsədi ilə də istifadə olunur. Qarşılıqlı tədarük üzrə sövdələşmələr kommersiya əsasında kompensasiya sövdələşmələrinin daha geniş yayılmış formasıdır. Çünki, belə sövdələşmələrdə ayrıayrı kontraktlarda hər 1 partnyorun başlanğıc ixrac sövdələşməsi üzrə və qarşılıqlı tədarük üzrə öhdəlikləri tə yin edilir, eləcədə onlar hər 2 tərəfə tədarük öhdəliklərində kifayət qədər elastiklik göstərmək imkanı verir və ödənişlərin klirinq hesabı üzrə həyata keçirilməsinə şərait yaradır. Təcili avanslı tədarük. Təqribi kompensasiya, əlaqələndirilmiş təqribi tədarüklər və ya YUNKTİM sövdələşmələri adı almışdır. Bu sövdələşmə tipi əks qaydada paralel qarşılıqlı sövdələşməni nəzərdə tutur. İxracatçı idxalatçıdan əmtəə almaq barədə öhdələnir, əvəzində idxalatçı ondan ekvivalent dəyərdə əmtəə almaq üzrə öhdəçiliyi öz üzərinə götürür. Kompensasiya sövdələşmələrinin bu forması 80- cı illərin əvvəllərindən inkişaf etməyə başlamışdır. Mövcud təcrübəyə uyğun idxalatçıdan mal almağa razı olan ixracatçı onunla tədarük üzrə kontrakt imzalayır. Hansıki, gələcək razılıqlara münasibətdə, ixrac kontraktı daha sonra imzalanacaq və ya sövdələşmə kompensasiya krediti şəklində nəzərdən keçiriləcək. İxracatçı firma əlaqələndirilmiş sövdələşmə şərtləri ilə idxalatçının malının alıcısı kimi çıxış edərək, bu şərtlərə belə bir şərt əlavə edə bilər ki, ona əlaqələndirilmiş ixrac tədarükünü öz ölkəsinin istənilən ixracatçısına öz istəyi ilə ötürmək hüququ verilsin.

16 Bu halda ixracatçı satış hüququnu ötürərək, bu hüququ qəbul edən firmadan komission mükafatı tələb edir. İri ixtisaslaşmış firmalar tərəfindən həyata keçirilən bu növ sövdələşmələr YUNKTİM adı alıb. TMK avanslı tədarük sövdələşmələrindən satış bazarının genişlənməsinə istiqamətlənən strategiya kimi istifadə edir. Digər tərəfdən əlaqələndiriliş tədarükü istehsal edərək idxalatçıdan idxal olunmuş malın üçüncü tərəfə ötürülməsi barədə hüquq ala bilər, məsələn, ticarət firmalarına və ya son istehlakçıya əmtəələrin ötürülməsi zamanı qiymətdən güzəştlər, ticarət kompensasiyası və ya son istehlakçının ixracatçıya ödədiyi qiymətdən güzəştlər nəzərdə tutulur. Avanslı tədarükü həyata keçirərək, ixaracatçı tədarükü daxili klirinq sistemi vasitəsilə, ixracatçı tərəfindən sonrakı mal tədarükünü təmin edən, bankın buraxdığı təminat öhdəliyinin idxalatçıya verilməsi ilə ödəyir. Belə ki, ixracatçı əmtəələri əlaqələndirilmiş sövdələşmə üzrə əldə edə bilər, sonra isə öz partnyorunun qarşılıqlı tədarük üzrə öhdəliklərindən azad olmaq haqqında razılıq ala bilər. Avansla tədarükdən və ya təqribi tədarükdən daha çox maşınqayırma sənaye sahəsində istifadə olunur.

1.4. Sənaye kompensasiya əməliyyatlarının xarakterik 17 xüsusiyyətləri Sənaye kompensasiya əməliyyatları istehsal əməkdaşlığı əsasında kompensasiya sövdələşmələridir. Hansıki, sənaye avadanlıqlarıın tədarükü, çatdırılmış avadanlıqların köməyi ilə istehsal olunmuş əmtəələrlə qarşılqlı tədarük şəklində ödənilir. Bu sövdələşmələri: irihəcmli, uzunmüddətli kompensasiya razılıqlarına; məhsul bölgüsü üzrə sövdələşmələrə; inkişaf-idxal sövdələşmələrinə bölmək olar. Əmtəələrin geri alınması ilə irihəcmli uzunmüddətli kompensasiya azılaşması istehsal əməkdaşlığı haqqında razılaşma əsasında tədarükü nəzərdə tutur. Bu sövdələşmələr istehsal kompleksinin dəst avadanlıqları, səp avadanlığının sonrakı qarşılıqlı tədarüklə ödəmək şərtilə, uzunmüddətli borc və kreditlərin verilməsini nəzərdə tutur. Kompensasiya sövdələşmələrinə əsaslanan layihələr iri həcmliliyi ilə, müstəqil danışılmış və çətin maliyyə, ödəniş və təşkilati mexanizmlərin istifadəsi ilə fərqlənirlər. Kompensasiya tədarüklərinin səviyyə və ölçüsündən asılı olaraq 2 uzunmüddətli irihəcmli kompensasiya razılaşmaları tipini fərqləndirmək olar: a) kompensasiya alışanda öhdəliklər tədarük edilmiş avadanlıqların dəyərindən çox olan sövdələşmələr; b) kompensasiya alışlarında öhdəliklər tədarük edilmiş avadanlıqların dəyərinə bərabər və ya ondan kiçikdir. a) Kompensasiya alışları üzrə öhdəliklər tədarük edilmiş avadanlığın dəyərindən böyük olan sövdələşmələr aşağıdakı xarakterik cəhətlərə malikdir: 1. Qarşılıqlı əlaqəli minimum 3 qrup kontraktın bağlanması: avadanlıqların çatdırılması və əlaqəli texniki xidmətlərin göstərilməsi üzrə; uzunmüddətli

18 kontraktlar əsasında son əmtəənin tədarükü üzrə; avadanlıqların və texnologiyanın tədarükünün maliyyələşdirilməsi üçün borcların verilməsi üçün bank razılaşmaları; 2. Hökümət kreditlərinin dövlətlərarası kreditləşmə, eləcə də kommersiya bank kreditləri çərçivəsində təqdimatı. Maliyyələşdirmə çox vaxt ya təmiz kommersiya kreditləri əsasında həyata keçirilir, ya da kommersiya və dövlət kreditlərinin uzlaşdırılması vasitəsilə həyata keçirilir. Bir çox hallarda maliyyələşmə bank konsorsiumlarının yaradılması və ya uyğun razılaşmaların imzalanması ilə həyata keçirilir. Adətən borc və kreditlər tədarük edilmiş avadanlıqların dəyərinin 80%-ni əhatə edir. Bəzən hətta layihənin dəyərinin 100%-ni belə əhatə edə bilər. 3. Kompensasiya alışları üzrə öhdəliklər uzunmüddəti əhatə edir (20-25 il). 4. Qarşılıqlı tədarükün qiyməti dünya bazar qiymətləri əsasında təyin olunur və mütləq onların vaxtaşırı (hər il və ya hər kvartal) baxışı nəzərdə tutulur. Dünya qiymətləri olmadıqda qiymətlər qarşılıqlı razılaşdırılmış formula əsasında təyin olunur. 5. Energetika sahəsində kompensasiya razılaşmaları, adətən bir sıra qarşılıqlı əlaqəli, lakin hüquqi müstəqil razılaşmalar əsasında həyata keçirilir: avadanlıqların tədarükü ilə qarşılıqlı tədarük arasında əlaqə bəzi bank razılaşmalarında müəyyənləşir. Hansıki, bu razılaşmalarda hansı avadanlıq və xidmətlərin kompensasiya sövdələşmələrinə aid olduğu göstərilir. 6. Kompensasiya razılaşmalarında belə bir şərt ola bilər ki, idxalatçı avadanlıqların dəyərini ixracatçıya son məhsul tədarükü ilə ödəyə bilər. Avadanlıq tədarük edildikdən sonra ixracatçı bank təminatı alır, hansıki, göstərir ki, ixracatçı razılaşdırılmış tədarükü həyata keçirmədikdə lazımi məbləği bank ödəyəcək.

19 b) Kompensasiya alışı üzrə öhdəliklər çatdırılmış avadanlıqların dəyərinə bərabər və ya kiçik olan sövdələşmələr hasiledici sənaye sahələrində və aralıq məhsullar istehsal edən, meşə-sellüloz, qara və əlvan metallurgiya, ximikat istehsalı üzrə kompensasiya razılıqlarının aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətləri var: 1. Kreditin böyük qismi dəst müəssisə avadanlıqlarının alınmasına, infrastruktur obyektlərinin tikintisi və uyun texniki xidmətlərin tədarükünə sərf olunur. İstehsal kompleksi tədarük edildikdə aşağıdakı maliyyə şərtlərindən istifadə olunur: a) 15-20% başlanğıc ödəniş; o cümlədən 5% kontrakt imzalandıqda, 5% avadanlıq çatdıqda; 5% montajın sonunda və müəssisə istifadəyə verildikdə ödənilir. b) Qalan 80-85% 50-10 il ərzində ödənilir. İlk ödəniş müəssisə işə başladıqdan 6 ay sonra həyata keçirilməlidir. 2. Qarşılıqlı tədarükdə həm son, həm də aralıq məhsullar iştirak edə bilər. Bu şərtə xüsusilə kimya sənaye müəssisələrinə aid razılaşmalarda rast gəlinir. 3. Son məhsulun mənimsənilməsini asanlaşdırmaq məqsədilə kompensasiya alışı üzrə öhdəliklərin üçüncü tərəfə ötürülməsinə yol verilir. Bunu üçün uyğun şərtlər alqı-satqı kontraktına daxil edilir. Texniki prosesin nisbətən yüksək pilləsində əldə edilmiş məhsulun qiyməti hesablaşmanın mürəkkəb formulundan istifadə etməklə müəyyənləşdirilir. Sahənin sənaye mənsubiyyətindən və məhsul növündən asılı olaraq, qiymətlər yerli rəqib firmaların qiymət bazarları əsasında tə yin edilə bilər. Bir sıra hallarda isə malgöndərən-firmanın istehsal xərcləri bazası əsasında müəyyənləşdirilə bilər. Seçilmiş formuladan asılı olaraq qiymətlərin düzəlişi nəzərdə tutulur. Dəst avadanlığın malgöndərəni TMK-lar olduğu hallarda qaşırışlı tədarük üzrə öhdəçiliklər ümumi (qlobal) razılaşmalara daxil edilir. Hansı km, alqı-satqı üzrə əməliyyatların həcm çəkisi 5-10 il və daha çox tə yin edilir.

20 E maledici sənaye sahələrində uzunmüddətli, irihəcmli kompensasiya razılaşmalarının aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətləri ayırmaq olar: 1) malgöndərən firmanın kompensasiya şəklində əldə etdiyi məhsulun satışı və ya istifadəsi ilə əlaqədar çətinliklərlə şərtlənən, hissə-hissə kompensasiya razılaşmaları; 2) bir çox razılaşmalarda hazır son məhsul əvəzinə aralıq məhsulun kompensasiya tədarükü nəzərdə tutulur. İstehsalın kooperativləşməsi çərçivəsində qarşılıqlı tədarük, dəst avadanlıqların, detalların tədarükünü nəzərdə tutur. Bə zən istnhsalın kooperativləşməsi üzrə razılaşmalar, son məhsulun istehsalında ixracatının iştirak paını müəyyənləşdirir və onun qarşılıqlı alış həcmini və şərtlərini müəyyənləşdirir. Məhsul bölgüsü üzrə sövdələşmə. (production sharing) - kompensasiya sövdələşmələrinin II kateqoriyasına aiddir. Bu növ də istehsal əməkdaşlığı çərçivəsində həyata keçirilir. İrihəcmli, uzunmüddətli kompensasiya sövdələşmələrindən fərqli olaraq, məhsul bölgüsü üzrə sövdələşmə sənaye obyektlərinin açar altı tikintisi üzrə razılaşma əsasında bağlanır. Bu sbvdələşmələr tikintinin, onda istehsal olunmuş məhsulun əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş proporsiyaları ilə ödənməsini nəzərdə tutur. Bu pay adətən 20%-dən 40%-ə kimi olur. Bu tip sövdələşmələrdən daha çox İEOÖ-də istehsal əməkdaşlığı nəticəsində tikilmiş və təbii resursların hasil edilmsi üçün tikilmiş müəssisələrdə hasil edilmiş xammalla ödənilən qarşılıqlı tədarük sövdələşmələrində istifadə olunur. Bu tip sövdələşmələr əsasən İEOÖ-in dövlət orqanları və təşkilatları arasında bağlanır, digər tərəfdən xarici firma və ya firma birliyinin digəri ilə əməkdaşlığı nəticəsində yaranır. Təbii resursların işlənməsinə və kəşfiyyatına xərclənən məbləğin ödənməsi, hasil edilmiş məhsulun ilk şəklində və ya e malından sonra tədarükü vasitəsilə

21 həyata keçirilir. Belə məhsulun əldə edilməsi bu növ sövdələşmələrin başlıca məqsədidir. Xarici firma, təbii resursların hasilatı və tədqiqatına könüllü xərc çəkir və riskə gedir, kəşfiyyat və işlənmə üçün avadanlıq və texnologiya təqdim edir ki, defisit xammalı nisbətən davamlı qiymətlərlə vaxtaşırı əldə edə bilsin. Bu firmalar çox vaxt çalışırlar ki, kompensasiya qaydasında əldə edilən əmtəə tədarükü üzrə müqaviləni, konkret resursun mənimsənilməsi üzrə əməkdaşlıq üçün tə yin olunmuş müddətdən daha uzun müddətə bağlasınlar. Təcrübədə nisbətən tez-tez təbii resursların hasilatı üzrə əməkdaşlıq haqqında sbvdələşmələrdə belə bir şərt olur ki, texnologiya və avadanlıq təqdim edən firma, tikilmiş müəssisədə hasil edilmiş təbii resursların qarşılıqlı tədarük vaxtını həm uzada biəlr, həm də ümumiyyətlə tədarükü dayandıra bilər. Məhsu4l bölgüsü üzrə razılaşmalarda qarşılıqlı tədarükün həcmi və qiymətinin müəyyənləşdirilməsi metodu və qiymətin dəyişilməsi şərtləri geniş şəkildə göstərilir. Qiymətlər adətən dünya qiymətləri əsasında müəyyənləşdirilir. Qarşılıqlı tədarükün qiyməti həmçinin, tədarük edilmiş malın istehsal əməkdaşlığı haqqında müqavilənin müddətinin başa çatdığı dövrə qədər və ya bu müddətdən sonra əldə edilib-edilməməsindən də asılıdır. İnkişaf-idxal sövdələşmələri - müəssisə tikintisi sahəsində əməkdaşlıq nəticəsində bağlanan sövdələşmələrdir. Əsasən e maledict sənaye sahələrində müəssisələrin tikintisini və ya belə müəssisələr üçün uzunmüddətli kreditləşmə əsasında dəst-dəst avadanlıqların tədarükünü nəzərdə tutur. İnkişaf-idxal sövdələşmələri nəzərdə tutur ki, dəst avadanlıqları, tikinti xidmətləri və zəruri krediti təqdim edən xarici firmanın xərcləri yeni tikilmiş və istifadəyə verilmiş müəssisəlrdən qarşılıqlı mal tədarükü hesabına ödəniləcək. Bu tip sövdələşmələri kifayət qədər geniş tətbiq edən İEOÖ qarşılıqlı mal tədarükünü tikilmiş müəssisənin məhsulu ilə əlaqəsi olmayan ən ənəvi ixracları ilə

22 həyata keçirməyə çalışırlar. Belə hallarda inkişaf-idxal razılaşması çərçivəsində tədarük edilmiş malların həcmi və qiyməti göstərilməklə, 2 tərəfli hökumətlərarası razılaşma bağlanır. 80-cı illərin beynəlxalq təcrübəsində idxal dəst avadanlıqları əsasında müəssisələrin tikintisi daha tez-tez qarşılıqlı tədarüklə əlaqənləndirilirdi. İxracatçı tikilmiş müəssisəyə tədarük etdiyi avadanlıqların və kreditin əvəzinə məhsulu, ehtiyacı olub-olmaasından asılı olmayaraq, qə bul etməli idi. Bu vaxt ixracatçı həmin məhsulun reallaşdırılması ilə ya özü məşğul olur, ya da ticarət vasitəçilərinin köməyi ilə 3-ü ölkəyə satırdı. Məsələn, Yaxın şərqdə neftkimya kombinatları tikən Yapon firmaları, orada buraxılan məhsulun yarasını kompensasiya şəklində əldə edirlər və öz satış şəbəkələri vasitəsilə dünya bazarında sonradan reallaşdırırlar. Çox vaxt idxal dəst avadanlıq müəssisələrinin işə qoşulması ona gətirib çıxarır ki, istehsal olunmuş məhsul, dünya bazarına çıxarılır və avadanlıq malgönlərəninin məhsulu ilə rəqabətə girməli olur. Məsələn, vaxtilə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə tekstil müəssisələri üçün avadanlıq göndərən Yapon firmaları, hazırda dünya bazarında həmin müəssisələrdə buraxılan daha ucuz məhsullar tərəfindən kəskin rəqabətə rast gəlirlər (bu o zaman baş verir ki, qarşılıqlı tədarük şəkilində əldə etdiyi məhsulu ixracatçı özü reallaşdırır). Analoji vəziyyətə qara metallurgiya bazarında da rast gəlinir. Vaxtilə yapon metallurgiya avadanlıqlarının ilk və əsas alıcıları olan Cənubi Koreya firmaları hazırda Yapon-ixracatçı-firmalarının ciddi rəqibləridir. O, cümlədən Braziliya, Hindistan, Meksiya ölkələri də bu şəkildə Yaponiyanın rəqiblərinə çevriliblər. Müasir şərtlərdə qarşılıqlı alışlar tez-tez məcburi xarkter aldığı üçün, müqaviləyə adətən belə bir şərt əlavə edilir ki, ixracatçı öz öhdəliklərini 3-cü tərəfə sata bilir. Belə güzəşt çessiya adlanır. İxracatçı çessionariyanı özü sərbəst seçməklə, öhdəçiliyini tam və ya qismən sata bilər. Çessionariya öhdəlikləri əks olunmuş, çessiya haqqında müqavilə imzalayır. Çessionariya alıcı və ya alıcılarla fərdi

23 müqavilə bağlayır, əmtəələrin qə bulunu tə min edir, onları ya özü istifadə edir, ya da yenidən satır. İxracatçılar daha tez-tez öz məhsullarının satılmasında maraqlıdırlar. Elə əmtəələr üzrə qarşılıqlı alış öhdəçiliyi götürürlər ki, hansı ki, ehtiyacları yoxdur, lakin onun sonrakı reallaşdırılmsına və ya ticarət vasitəçiləri ilə satışına ümid bəsləyirlər. Bu onunla şərtlənir ki, ixracatçı öz üzərinə qarşılıqlı alış üzrə qismən öhdəçilik götürür və onun siyahısını və həcmini şərtləndirmir. Xüsusilə İEOÖ-in dövlət ticarət təşkilatları ilə bağlanan kompensasiya sövdələşmələrində idxal olunmuş maşın və avadanlıqlar onların istənilən ən ənəvi ixrac malları ilə kompensasiya edilir. Beynəlxalq qarşılaşma ticarətinin həcminin artması, əmtəə kütlələrinin dövriliyi, iri tiacərt firmalarının - beynəlxalq qarşılaşma əməliyyatlarını həyata keçirən firmların - yaranmasına səbəb oldu. YUNKTAD- ın Bə zi Afrika və L.Amerikası ölkələrinin siyasət və təzrübəsi: Qarşılaşma ticarəti haqqında buraxdığı hesabatda (1988) göstərilir ki, İEOÖ-də qarşılşma ticarəti 2 tərfli və çoxtərfli əsasda inkişafı və regional əməkdaşlıq aparmaq mexanizmi kimi nəzərdən keçirilir. Qarşılaşma ticarətinə müxtəlif dövlət təşkilatları, sahibkarlar birliyi, ixtisaslaşmış tədqiqat və konsultativ firmalar əhəmiyyətli tə sir göstərir. Qarşılaşma ticarətinə tə sir edən mexanizmlərin təhlili göstərir ki, bu beynəlxalq əmtəə mübadiləsində + irəliləyişlər baş verir və onun sonrakı inkişafı və dərinləşməsi perspektivi gözlənilir.

II FƏSİL. 24 BEYNƏLXALQ KOMPENSASİYA MÜQAVİLƏLƏRİNİN TƏSNİFATI VƏ İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIQ TƏCRÜBƏSİNDƏ TƏTBİQİ PROBLEMLƏRİ 2.1. Kompensasiya sövdələşmələrinin ayrı-ayrı növlərini xarakterik xüsusiyyətləri Kompensasiya tipli qarşılaşma əməliyyatlarının əsas məzmunu istehsal avadanlıqlarının kommersiya krediti şərti ilə satışından və həmin avadanlıqların köməyi ilə istehsal olunmuş məhsulla borcun ödənməsindən ibarətdir. Sovet hakimiyyəti illərində bu cür əməliyyatların geniş həyata keçirilməsi nəticəsində xaricdə istehsal olunmuş mütərəqqi texnologiya və avadanlıqların köməyi ilə zavodlar, nəqliyyat-kommunikasiya vasitələri tikilmiş və alınmış avadanlıq və texnologiyanın dəyəri həmin istehsal obyektlərində istehsal olunmuş məhsullarla, yaxud xammalla ödənilmişdi. Azərbaycanda da bu yolla ELOU-Avt- 300; etilen-propilen və s. kimi iri layihələr həyata keçirilmişdir. Kompensasiya sövdələşmələrinin əsas üstünlüyü ondan iabərtdir ki, onların tətbiqi idxalatçı ölkəyə, yaxud müəssisəyə imkan verir ki, vəsaitləri obyektlərin tikintisinə və quraşdırılmasına yönəldərək, alınan avadanlıq və texnologiyanın dəyərini həmin avadanlıqlarda istehsal olunmuş məhsulla ödəyə bilsin. Çətin keçid şəraitində yaşayan Azərbaycan Respublikası üçün kompensasiya sövdələşmələrinin geniş tətbiqi tənəzzül keçirən sənaye sahələrinin bərpası və rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı məqsədinə nail olmağın ən mühüm yollarından biridir. Aşağıda kompensasiya sbvdələşmələrinin əsas növlərinin xarakteristikası verilib.

25 Sadə kompensasiya sövdələşmələri. Bu cür sövdələşmələr istehsalın bərpası məqsədilə tətbiq olunur. Bunun üçün idxalatçı əvvəlcədən dəqiq hesablamalar aparmalı və müəyyənləşdirməlidir ki, məhz hansı sahənin dirçəlməsi və ya məhsulun istehsalı mövcud istehsal binalarının, dalan yollarının, qaz, elektrik və su təchizatı şəbəkəsinin, təmizləyici qurcuların və mövcud texnoloji avadanlığın səmərəli istifadəsinə imkan verəcəkdir. Bu məqsədlə idxalatçı əsaslandırılmış layihə tərtib etməli və zəruri maşın, avadaqlıq və texnolociyanın siyahısını müəyyənləşdirməlidir. Laiyhə hazır olduqdan sonra ölkənin əsas banklarından birində ekspertizadan keçməli və müsbət rə y olarsa, kompensasiya sövdələşmələrinin icrasına tə minat verilməlidir. Bank tə minat verdikdən sonra, idxalatçı müstəqil surətdə, yaxud da vasitəçinin köməyi ilə xarici ixracatçıya müraciət edir və ixracatçının göndərəcəyi, lazım olarsa, quraşdıracağı, yaxud istismara buraxacağı, avadanlıq və texnologiyanın kompensasiya şərti ilə göndərilməsi təklifini verir. Təkliflə birlikdə kompensasiya (Sbvdələş) kontrakçının layihəsi də potensial ixracatçıya göndərilir. Kontraktın layihəsində potensial mxracatçının öhdəlikləri ətraflı surətdə göstərilməlidir. Yə ni göndəriləcək avadanlıq və ya texnologiya, onun quraşdırılması və istismarı üzrə xidmətlər, ixtira, yaxud nou-hau üçün lisenziya, onun haqqı və ümumilikdə görüləcək işlərin dəyəri göstərilməlidir. Layihədə həm də, göndəriləcək avadanlıqların və görüləcək işlərin dəyərinin ödənilməsi üzrə kommersiya kreditinin müddəti, ödənişin istehsal başlanandan sonra buraxılacaq məhsulla həyata keçirilməsinin müddəti və dövrü öz əksini tapmalıdır. Kommersiya kreditinin ödənilməsinin qeyd-şərtsiz həyata keçirilməsi üzrə bank tə minatı da layihədə göstərilməlidir. Bu sövdələşmələrin hazırlanmasının ilkin mərhələsində daxili və xarici bazarların tələbatının ödənilməsi üçün zəruri olan əmtəələrin nomenklaturası və təxmini həcmi müəyyənləşdirilir. Sonra qarşılaşma yolu ilə ixracatçıların kommersiya kreditlərinin ödənilməsi üçün lazım olan əmtəələrin nomenklaturası və

26 dəyəri müəyyənləşdirilir. Daha sonra idxalatçının istehsal infrastrukturu (binalar, texnoloji avadanlıqlar və s.) müəyyənləşdirilir. Adətən kompensasiya sövdələşməsi barədə layihə 1 neçə potensial ixracatçıya göndərilməlidir ki, razalıq verənlərin içindən ən əlverişli tərəf-müqabil seçmək mümkün olsun. Tərəflərin həll edəcəyi problemlərin içərisində ən mühümü kompensasiya üzrə alınmış avadanlıq və ya texnologiyanın əvəzində göndəriləcək məhsulun qiymətinin müəyyənləşdirilməsi və təsbit olunmasıdır. Bu sahədə 2 üsul mövcuddur: 1) Kontrakt bağlandığı anda həmin məhsula olan qiymətin əsas götürülməsi; 2) Göndəriləgək məhsulun qiymətinin göndərmə zamanı mövcud olan cari qiymətlər əsasında müəyyənləşdirilməsi. I üsul tətbiq olunan zaman kreditin ödənilməsi müddətini hesablamaq çox asan olur. Lakin, qiymətlər bazarda ciddi surətdə dəyişərsə tərflərdən biri uduza bilər. II üsulda isə qarşılaşma əsasında göndəriləcək məhsulun qiymətinə hər dəfə yenidən baxılmalıdır. Təcrübə göstərir ki, 2-3 il müddətinə bağlanmış və dəyəri 10 mln. dollara qədər olan kompensasiya müqavilələrində qarşılaşma əsasında göndəriləcək məhsulun qiyməti əvvəlcədən təsbit edilir. Mürəkkəb kompensasiya sövdələşmələri. Bu cür sövdələşmələr ən azı 3-5 ilə bağlanır və məbləği 10 mln.-la dollar təşkil edir. Mürəkkəb kompensasiya sövdələşməsi məcazi mə nada 2 hissədən iabərt olur: qarşılıqlı ticarət; istehsal kooperasiyası. Avadanlıqlar, elektrik, su, istiflik təchizatı vasitələri, yollar və s.) öyrənilərək, onlardan gələcəkdə istifadə imkanları qiymətləndirilir, zəruri olan yeni maşın və avdanlıqların, yeni tikintinin həcmi müəyyənləşdirilir və bundan sonra obyektin

27 yenidən quraşdırılması və genişləndirilməsinə çəkiləcək xərclərin təxminəi həcmini tə yin olunur. İkinci mərhələdə yerli valyuta ilə maliyyələşdirilmə mənbələri, habelə xarici kommersiya kreditlərini qaytarılacağına tə minat verəcək maliyyə strukturları müəyyənləşdirilir. Real maliyyə imkanlarına uyğun olaraq sifarişçi layihənin texniki-iqtisadi əsaslandırılması üzrə tender şərtlərini müəyyənləşdirir və gələcək kompensasiya sövdələşməsinin layihəsinin hazırlanmasına tender qalibinə tapşırır. Çünki, bu məsələlər çox mühüm olduğuna görə, onların işlənməsi ancaq ixtisaslaşmış məsləhət firmaları tərəfindən keyifyyətlə aparıla bilər. Üçüncü mərhələdə sifarişçi tender komitəsi yaradır. Tender komitəsi torqda iştirak edən xarici iştirakçıların təkliflərinə baxaraq qalibi müəyyənləşdirir və onunula sifarişçi arasında kompensasiya sövdələşməsinin bağlanmasını tə min edir. Sövdələşməyə texnoloji avadanlıqların idxalı üzrə kontrakt və qarşılaşma üzrə göndəriləcək məhsul üçün kontrakt əlavə edilir. Xarici kontragent sifətində torqda adətən xarici kompaniyaların yaratdıqları konsorsium iştirak edir və sövdələşməni həmin konsorsium imzalayır. İstifadə olunmuş texnikanın geri alınması. Bu cür qarşılaşma ticarət növü əvvəl istifadə olunmuş texnikanın təhvil verilməsinə və onun əvəzində yeni və daha təkmil texnikanın alınmasına əsaslanır. Təhvil verilən texnikanın dəyəri yeni öədnişdən çıxılır və bebeləilkə idxalatçı həm yeni texnika əldə edir, həm də vəsaitə qənaət edə bilir. Bu əməliyyatlar əsasən avtomobil, kompyuter, çoxaldıcı aparat, qatar, gəmi, universal metal və ağac e malı dəzgahları, kənd təsərrüfatı texnikası və s. üzrə tətbiq olunur. Geri alınmış texnika istehsalçı tərəfindən tə mir edilir və sonradan yüksək texniki tələbat olmayan bazarlarda reallaşdırılır. Məsələn, inkişaf etmiş Avropa

28 ölkələri bazarında alınmış və tə mir olunmuş avtomobillər Türkiyə, Yaxın Şərq, Şərqi Avropa və sair ölkələrdə müvəffəqiyyətlə satılır və uzun müddət xidmət edir. İstifadə olmuş texnikanın geri alnması təcrübəsi yeni modellərin satışının müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə stimul yaradır. İri korporasiyaların təcrübəsində bu cür qarşılaşma ticarət forması geniş tətbiq olunur. Azərbaycanda da tədricən bu formanın tətbiqinə diqqət verilir. Bir sıra xarici firmalar, o cümlədən Samsunq, Deu, Xyulett-Pakkard və s. öz diler şəbəkəsi vasitəsilə istifadə olunmuş, texnikanın alışını və əvəzini yeni texnikanın satışı əməliyyatlarından istifadə etməyə başlamışlır. E mal üçün xammalın göndərilməsi (tollinq). Bu əməliyyatları mahiyyətini e mal imkanları olmayan xammal sahibinin öz xammalanı hazır məhsul istehsalını tə min edəcək miqdarda, xarici tərəf-müqabilə e mal üçün verməsi və xarici tərəfin öz xərclərini ödəyəcək həcmdə həmin məhsulu çıxandan sonra, qalan hissəsini geri qaytarması təşkil edir. Tollinqin meydana çıxmasına səbəb xammalın istehsalı ilə onun e malının qeyri-bərabər surətdə yerləşməsidir. Bu əməliyyatların iştirakçıları bir tərəfdən xammal sahibi, digər tərəfdən e maledici imkanı olan xarici müəssisədir. E mala verilmiş və e mal olunmuş xammalın və hazır məhsulun qiymətləri adətən dünya qiymətlərinə əsaslanır. Məsələn, xammal sahibi bilir ki, 1 ton xammalın dəyəri dünya bazarında 100 dollardır, həmin xammaldan istehsal olunmuş məhsulun (hazır) dünya qiyməti isə 200 dollardır. 1 ton xammaldan 0,5 ton hazır məhsul alınır. Əgər xammal sahibinə 500 ton hazır məhsul lazımdırsa və onun dəyəri 100 min dollar təşkil edirsə, bu zaman o, xarici e malediciyə 100 min dollarlıq xammal deyil, (1000 ton xammal), emal prosesinin xərcini də nəzərə alan 13000 ton vəya 130 min dollarlıq xammal göndərməlidir və həmin 300 ton e mal xərcinin ödənməsinə sərf edilir.

29 Azərbaycan Respublikası şəraitində keçid dövrünün ilk illərində Rusiya Federasiyasından tollinq əsasında xam neft alınır və e mal edilərək hazır neft məhsulu şəklində geri qaytarılırdı. Son zamanlar isə Azərbaycanda istehsal olunmuş şəkər çuğunduru e mal üçün İran İslam Respublikasının müəssisələrinə göndərilir və onların xərci istehsal olunmuş şəkərlə ödənildikdən sonra qalan hissə Azərbaycan müəssisələrinə geri qaytarılırdı. Kompensasiya əsasında olan müqavilə Firma satıcı kimi 1 tərəfdən və digər müəssisə alıcı kimi, digər tərfdə, aşağıda göstərilənlər haqqında əsl kontrakt bağlamışlar: 1. Kontraktın predmeti. və arasındakı əməkdaşlıq haqqında müqaviləyə əsasən, tərəflər frankosərhəd şərti əsasında avadanlıqların dəst şəkilində və əsas kontrakta əlavədə göstərilmiş qiymətə mübadiləsini razılaşdırmışlar. Avadanlıq dəsti və ehtiyat hissələri tərəflərin razılığı ilə dəyişdirilə və ya tamamlana bilər. 2. Qiymət və kontraktın ümumi dəyəri. Avadanlığın qiyməti əsl kontrakta görə Alman markası ilə tə yin olunur və avdanlığın öz dəyərini, nəqliyyat xərclərini, nəqliyyat qablaşdırmasının dəyərini və tara və markalanmanın dəyərini özündə birləşdirir. Tədarük edilmiş avadanlığın ümumi dəyəri - Qərbi Alman markası ilə qiymətləndirilir. Dəyərin qalan hissəsi avadanlığın tədarükü anında tərflər arasında razılaşdırılır. 3. Ödəniş forması. Avadanlığın ödənməsi alıcı tərfindən aşağıdakı variantlarda həyata keçirilir.

30 a) Xarici iqt. bankın tə minatı olduqda avadanlıqlar həmin avadanlıqlarda istehsal olunan məhsulla ödənir. Bu punkta zəruri dəyişikliklər tərəflər arasında razılaşdırılır. b) Xarici iqt. bankın tə minatı olmadıqda avadanlıqlar meşəmateriallarının təqribi qaydada tədarükü ilə ödənilir, hansı ki, miqdarı, qiyməti və xüsusiyyətləri tamalayıcı olaraq razılaşdırılacaq. 4.Göndərişin şərtləri və müddəti. Tərəflər bir-birilərinə malları mövcud kontrakta əlavə edilmiş spesifikasiyada göstərilmiş müddətdə göndərəcəklər (əlavə ). Tərəflərə malların daha tez müddətdə göndərilməsi hüququ verilir, belə ki, digər tərəf malı qə bul etməlidir. Mallar - şərti ilə göndərilir. Göndərilmə tarixi dəmir yol qaiməsində olan və yüngül - MDB (Rus.Fed.-na göndərilərkən) sərhəd dəmiryol stansiyasından keçməsini təsdiqləyən möhürün vurulduğu tarix və - sərhəd dəmiryol stansiyasında keçməsini təsdiqləyən möhürün vurulduğu tarix hesab olunur. Malın bir tərəfin təhvil verdiyi və o biri tərəfin qə bul etməsi sayılır: a) yerlərin sayı və brutto çəkisinə görə dəmiryol qaiməsində göstərilən, netto çəkisi və sayına görə göndərənin verdiyi spesifikasiyada göstəriələn zaman; b) keyfiyyətə görə istehsalçı-zavod keyfiyyət sertifikatı və göndərənin zəmanət məktubuna uyğun olduğu zaman. Tərəflər malların yüklənməsi haqqında bir-birilərini teleks vasitəsilə malın zavoddan yükləndiyi andan - gün müddətində xəbərdar etməlidirlər. Xəbərdarlıq edilən teleksdə dəmiryol qaiməsinin nömrəsi, yükləmə tarixi, malın adı və sayı, vaqonun nömrəsi göstərilməlidir. 5.Qablaşdırma və markalama. Qablaşdırma malın bütün nəqliyyat vasitəsində daşınmasında hər cür zəzərdən qorunmasını tə min etməlidir və nəzərə alınmalıdır ki, beynəlxalq qaydalara uyğun

31 mal yolda, yenidən yüklənə bilər. Taranın və qablaşdırmanın konkret növü malgöndərən tərəfindən seçilir. 6.Texniki sənədləşdirmə. Satıcı avadanlıqla birlikdə tam texniki sənədləşməni də qoymalıdır və istifadə üzrə sənədlər və ehtiytların siyahısı. 7.Qarantiya. Satıcı dünya standartlarına cavab verən avadanlığın tədarükünə tə minat verir. Tə minat müddəti avadanlığın normal və fasiləsiz iiş üçün tədarük müddətindən 15 ay və ya istifadəyə verildiyi müddətdən 12 ay müddətinə verilir. 8.İxrac lisenziyası. Əgər tələb olunursa ixrac lisenziyasının alınması satıcının vəzifəsidir və onun hesabına həyata keçirilir. 9.Fors-major. Tərəflər öz öhdəçiliklərini tam və ya qismən yerinə yetirmədikdə o zaman azad olunur ki, qarşısıalınmaz qüvvələr buna səbəb olur, daha dəqiq desək: yanğın, sel, zəlzələ, müharibə, blokada və əgər bu vəziyyət əsl kontraktın həyata keçirilməsinə birbaşa tə sir edirsə. Bu zaman öhdəliklərin yerinə yetirilməsi müddəti müəyyən müddətə (bu vəziyyətin davam etdiyi müddətə) tə xirə salınır və ya yeni kontrakt imzalanır. Tərəf, hansı ki, kontrakt üzrə öhdəliklərini yerinə yetirə bilmir, yuxarıda göstərilmiş vəziyyətlərin yaranması və dayanması barədə digər tərfi dərhal xəbərdar etməlidirlər. Göstərilmiş şəraitlərin varlığı və davamlılığını ticarət palatasının şahidliyinə xidmət edəcək. Əgər şəraitlər və onların nəticələri 4 aydan çox davam edərsə, onda hər 2 tərəfin kontraktın tam və ya qismən ləğvinə haqqı var və bu halda tərəflərdən heç biri digərindən dəymiş zərərli əvəzinin ödənməsini tələb etməyəcək.

10.Arbitraj. 32 Əsl kontrakta görə və ya onunla əlaqədar üzrə çıxan bütün mübahisələr imkan daxilində tərəflər arasında danışıq vasitəsilə həll ediləcək. Əgər tərəflər razılığa gəlməzlərsə, onda iş baxılmaq üçün arbitraja təqdim edilir. Arğitrajın qərarı hər 2 tərəf üçün qəti olacaq. 11.Digər şərtlər. Alıcının ölkəsinin sərhəddinə qədər bütün yığımları, vergi və gömrük xərclərini satıcı ödəyir, alıcının ərazisində isə - alıcı ödəyir. Əsl kontraktın imzalandığı andan ona qədər ki, danıhıqlar və yazışmalar qüvvəsini itirir. Əsl kontrakta edilən əlavələr onun ayrılmaz hissəsi hesab edilir. Əsl kontakta edilən tamalamalar və dəyişikliklər o zaman həqiqi olunur ki, yazılı formada olsun və hər 2 tərəf imzalasın. Yazışma - əsl kontraktın yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar - Alman və Rus dillərində aparılmalıdır. Əsl kontrakt 2 nüsxədə tərtib olunur: alman və rus dilində və hər ikisi eyni qüvvəyə malikdir. Əsl kontrakt əlavə ilə birlikdə - vərəq olmalıdır. Kontrakt onun imzalaqdığı tarixdən qüvvəyə minmiş hesab olunur. 12.Tərəflərin hüquqi ünvanı. Satıcı Alıcı

33 2.2. Beynəlxalq kompensasiya əməliyyatlarının təşkilati-hüquqi formaları Beynəlxalq kompensasiya əməliyyatlarının konkret məqsədlərinin reallaşdırılması müəyyən təşkilati forma və metodlardan istifadəni zəruri edir. Aşağıdakı təşkilati-hüquqi formalar dünya təcrübəsində daha çox istifadə olunan formalardır: 1. Sənaye əməkdaşlığı haqqında razılaşma. Əməkdaşlığın obyektindən və onların xarakterinin müəyyən digər şərtlərindən asılı olan razılaşmadır. 2. Qarışıq kompaniya, sənaye konsorsiumu, assosasiya formasında firma birlikləri. 3. Əməkdaşlıq edən firmaların koordinasiyası, razılığı, konsultasiyası üzrə xüsusiləşmiş orqanların yaradılması. Əməkdaşlıq çərçivəsində fəaliyyət xarakterindən asılı olaraq müxtəlif təşkilatihüquqi formalardan istifadə oluna bilər. Sənaye əməkdaşlığı haqqında razılaşma - texniki biliklrəin ötürülməsi və ya mübadiləsi, daha yaxşı istehsal şərtlərinin və işçi qüvvəsinin istifadəsinin daha yaxşı şərtlərinin axtarışı, yeni bazarların axtarışı, istehsal xərclərinin azaldılması məqsədilə bağlana bilər. Çox vaxt belə razılaşmalar sənaye əməkdaşlığı nəticəsində əldə olunmuş əmtəə və xidmətlərin maraqlı tərəflər arasında mübadiləsi məqsədilə bağlanır. Sənaye əməkdaşlığı üzrə müqavilənin xarakteri onun fəaliyət müddətinin davamlılığını müəyyənləşdirir. Müqavilə iri sənaye obyektlərinin təchizatı ilə əlaqədardırsa, onda sənaye obyektinin son olaraq qəbulundan sonra bir neçə il ərzində onlar fəaliyyət göstərməlidirlər.

34 Müqavilənin fəaliyyət müddəti, qüvvəyə minmə tarixi, eləcə də uzadılma və pozulma şərtləri müqavilədə dəqiq göstərilir. Sənaye əməkdaşlığı üzrə müqavilə bağlamazdan əvvəl firmalar bir qayda olaraq, nəzərdə tutulmuş əməliyyatın imkanlarını, rentabelliyini tədqiq edirlər. Adətən, bu tədqiqatlar aşağıdakı sualları əhatə edir: 1) Ölkənin milli qanun vericiliyi və iqtisadi vəziyyəti-mümkün partnyorlar, eləcə də bu ölkələrdə sənaye əməkdaşlığı haqqında müqavilə üçün təqdim edilən əlverişli şərtlər, həmçinin göstərilmiş ölkənin vergi qanunvericiliyinin bu müqavilələrin reallaşdırılmasına tə siri daxil edilməklə; 2) Sənaye əməkdaşlığı haqqında müqavilənin bağlanmasına tə sir edə biləcək dövlətlərarası razılaşmalar; 3) Bazarın öyrənilməsi və sənaye əməkdaşlığı nəticəsinə əldə ediləcək məhsulun satış imkanlarının tədqiqi; 4) Sənaye əməkdaşlığının mümkün sahələri. Bu razılaşmalarda aşağıdakı şərtlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir: daha uyğun partnyor- firmanın seçimi, xüsusilə onun texniki səviyyəsi və ixtisaslaşması: Partyorfirmasının iqtisadi və maliyyə vəziyyəti, bazarda tutduğu mövqe, partnyorlara bu mövqedən istifadə imkanı vermək hazırlığı: sənaye əməkdaşlığı nəticəsində əldə ediləcək məhsulun rəqib məhsullara nisbətən üstünlükləri və satış şərtləri. Bə zən müqavilənin son mətnihazırlanmazdan əvvəl tərəflər təqribi razılaşma və ya müqavilə bağlayırlar. Bu müqavilə aşağıdakıları əhatə edir: əməkdaşlığın müddəti, əməkdaşlığın əsas şərtləri, təqribi danışıqlıqlar zamanı açılmış texniki və kommersiya şərtlərinə aid vəziyyət, əməkdaşlığı həyata keçirmək üçün zəruri olan başlanğıc addımlar, son müqavilənin qüvvəyə minmə şərtləri, əməkdaşlığın sonrakı dəyişmə imkanları. Firma birlikləri. Təşkilati-hüquqi formasından asılı olaran firmalar birgə müəssisələrə (cəmiyyətlər), hansı ki, hüquqi şəxsdir və müqavilə əsasında fəaliyyət